Streven. Jaargang 70

[p. 822]

Herman Simissen
Een aardschok in de filosofie
De aardbeving van Lissabon (1755) in het denken van de Verlichting

Rond het midden van de achttiende eeuw gold de Portugese hoofdstad Lissabon als een van de meest welvarende steden ter wereld. Deze rijkdom stoelde enerzijds op de positie van Lissabon als een van de grootste handelscentra van de wereld, anderzijds op de grondstoffen - vooral goud - die uit de Zuid-Amerikaanse bezittingen van Portugal, met name Brazilië, werden ingevoerd. Deze welvaart kwam niet zozeer tot uitdrukking in de wijze waarop Lissabon was aangelegd: een belangrijk deel van de stad was van middeleeuwse oorsprong, met nauwe, kronkelende straatjes. Maar zij bleek wel uit de materialen waaruit de grotere, recent opgetrokken gebouwen - paleizen, regeringsgebouwen en kerken - waren vervaardigd. Ook de inrichting van deze gebouwen getuigde van een enorme rijkdom, net zoals de voorraden goud, juwelen en andere kostbare handelswaar in de pakhuizen rond de haven.

In de ochtend van zaterdag 1 november 1755 - in de katholieke kerk de feestdag van Allerheiligen -, rond 09.30 uur, werd Lissabon getroffen door een zware aardbeving. Deze beving bestond uit drie schokken, met een tussenpoos van een paar minuten. De eerste werd voorafgegaan door onderaards gerommel, en deed gebouwen op hun grondvesten schudden. Na enkele minuten volgde een tweede, vernietigende schok, die meer dan twee minuten aanhield en tal van gebouwen deed instorten. Overal in de stad braken branden uit, mede omdat veel gelovigen vanwege Allerheiligen kaarsen hadden aangestoken. Na een paar minuten volgde de derde schok, die weliswaar minder heftig was dan de tweede, maar veel gebouwen die na de beide eerste nog overeind stonden alsnog deed instorten. Rond 11.00 uur deed zich in de haven een enorme vloedgolf voor, die het omliggende gedeelte van de stad overspoelde. Veel inwoners van Lissabon die na de aardbeving naar het

[p. 823]

havengebied waren gevlucht, vonden daarbij de verdrinkingsdood. De hele dag, en de volgende dagen, waren naschokken te voelen die steeds opnieuw paniek brachten onder de overlevenden van de ramp. Een jonge Engelse non, Kitty Witham, deed in een brief aan haar moeder verslag van de gebeurtenissen:

‘Ik waste net het etensgerei af toen deze verschrikkelijke gebeurtenis zich afspeelde. Het begon als het ratelen van koetsen, en de dingen voor me dansten op en neer op tafel. Ik keek om me heen en zag de muren schudden en omvallen. Toen sprong ik op en nam de benen, met de naam van Jezus op mijn lippen, en rende naar het koor, denkend dat ik daar veilig zou zijn, maar er was geen ingang meer maar alles viel om ons heen, en de kalk en het stof was zo dicht dat er geen zicht meer was. Ik kwam een paar van de goede nonnen tegen, zij riepen: naar buiten, ren naar de lage tuin. Ik vroeg waar de anderen waren, zij zeiden: daar. Zo, zijn heilige naam zij gezegend, kwamen we elkaar daar allemaal weer tegen, en we vluchtten niet verder, we waren allemaal zo blij elkaar weer gezond en wel terug te zien als in woorden kan worden uitgedrukt. We brachten de dag door in gebed, maar met veel angst en ongerustheid, want we hadden de hele dag bevingen en trillingen, en in feite sindsdien steeds. Alleen God weet hoe en wanneer dit zal ophouden. Afgelopen nacht hadden we een zware schok die ons opnieuw erg bang maakte.’^[1]

Bij deze natuurramp werd, naar verluidt, tweederde van Lissabon verwoest. Ramingen van het aantal slachtoffers liepen sterk uiteen: van 10.000 tot 60.000, op een inwonertal van 275.000; tegenwoordig schat men het aantal slachtoffers op 10.000 tot 15.000.

Deze aardbeving staat in de geschiedschrijving bekend als ‘de aardbeving van Lissabon’, maar zij richtte tot ver buiten Lissabon grote schade aan, en werd nog veel verder daarbuiten gevoeld. Er werd veel schade aangericht in plaatsen als Setubal en Sacavem, maar ook in steden als Lagos, Faro en Tavira in de Algarve. In het noorden van Afrika vielen in het gebied rond Fez en Mequinez veel slachtoffers, en was de materiële schade groot. De schok werd overal op het Iberisch schiereiland gevoeld, maar ook in Algiers, Bordeaux, Lyon, tot in het noorden van Italië, Zwitserland, Normandië en Bretagne toe. In heel Europa, zelfs in Scandinavië, werd melding gemaakt van abnormale bewegingen in het water in rivieren, kanalen, meren en vijvers: het plotseling heftig stijgen of dalen van het waterpeil. Maar al was het gebied dat door de aardbeving werd getroffen veel groter, de aandacht in de westerse wereld ging eerst en vooral uit naar Lissabon - de zo rijke hoofdstad van Portugal die in één dag in een rokende ruïne was veranderd. Wat waren de reacties op deze overweldigende gebeurtenis?

[1] ‘I was washing the tea things when the Dreadfull afair hapned. itt began like the rattleing of Coaches, and the things befor me danst up and downe upon the table, I look about me and see the Walls a shakeing and a falling down then I up and took to my heells, with Jesus in my mouth, and to the quire I run, thinking to be safe there, but there was no Entranc but all falling rownd us, and the lime and dust so thick there was no seeing. I mett with some of the good Nuns they Cryed Outt run to the low garden, I ask where the rest was, they sayde there, so Blessed be his holy Name we all mett together, and run no further, we was all glad to see one another alive and well as can be exprest. We spent the day in prayers, but with a great deal of fear and aprehension, as we had shakes and trembles all that day and night, and in fine ever since, only God knows how and when itt will end, last night we had a vere sharp one which renewed our fright vere much.’ Geciteerd uit: David Birmingham, A concise history of Portugal, tweede druk, Cambridge, 1996, blz. 73-74.

[p. 824]

Een katholieke reactie: Gabriel Malagrida

In de katholieke kerk werd de aardbeving van Lissabon, ouder gewoonte, geïnterpreteerd als een bovennatuurlijke gebeurtenis: de ramp was het gevolg van het ingrijpen van God, die de inwoners van Lissabon wilde straffen voor hun zonden. Daarom riep de kerk de overlevenden op boete te doen, te bidden voor de vergeving van hun zonden en voortaan een deugdzaam leven te leiden. Dit laatste hield voor de kerk ook in dat niet mocht worden gespeculeerd over, laat staan onderzoek gedaan naar mogelijke ‘natuurlijke oorzaken’ van de ramp. Met de constatering dat het een straf van God betrof, was alles over de aardbeving gezegd wat erover kon worden gezegd.

De opvatting van de kerk werd bijvoorbeeld naar voren gebracht door de jezuïet Gabriel Malagrida (1689-1761), afkomstig uit het noorden van Italië. Nadat hij bij de jezuïeten was ingetreden, ging hij in 1721 als missionaris naar Brazilië Daar kreeg hij bekendheid vanwege zijn preken, en vanwege zijn verhalen over zijn belevenissen bij de Indianen. In 1749 ging hij naar Portugal, om de regering om een bijdrage te verzoeken voor de bouw van een klooster in het huidige Belem, aan de monding van de Amazone. Hij verwierf zich een vertrouwenspositie aan het hof, en was de biechtvader van koning João V toen deze op zijn sterfbed lag. In 1751 keerde hij terug naar Brazilië, met de belofte dat hij naar Portugal zou komen om ook de weduwe van de koning, Maria Ana van Oostenrijk, in haar laatste uren bij te staan als zij voelde dat haar tijd was gekomen. Daarom keerde Malagrida in augustus 1754 terug naar Portugal, en toen de koningin-moeder in augustus daaropvolgend overleed, stond Malagrida inderdaad aan haar sterfbed. Nadien bleef hij in Portugal, waar hij zich toelegde op het verzorgen van retraites. Daarmee verwierf hij zich een reputatie van uitzonderlijke vroomheid en zelfs heiligheid.

In de eerste maanden na de aardbeving trok Malagrida rond, en hield steeds dezelfde preek. In de herfst van 1756 werd deze gepubliceerd onder de titel Juizo da verdadeiro causa do terremoto (‘Een mening over de ware oorzaak van de aardbeving’). Malagrida stelde onder meer:

‘Leer, o Lissabon, dat jullie verschrikkelijke zonden de vernietigers van onze huizen, paleizen, kerken en kloosters zijn, de oorzaak van de dood van zoveel mensen en van de vlammen die zo'n grote schatten verslonden, en niet kometen, sterren, dampen of wasems en soortgelijke natuurverschijnselen. Het tragische Lissabon is nu een puinhoop. Men zou willen dat het minder moeilijk was een manier te bedenken om de stad te herstellen; maar zij is verlaten, en de vluchtelingen uit de stad leven in wanhoop. Wat de doden betreft, wat een grote oogst aan zondige zielen

[p. 825]

stuurt zo'n ramp naar de hel! Het is schandalig het voor te stellen alsof de aardbeving enkel een natuurgebeuren was, want als dat waar zou zijn, is er geen reden berouw te hebben en te proberen de wraak van God te ontlopen. Zelfs de duivel zou niet in staat zijn, een verkeerd idee te bedenken dat ons met nog grotere waarschijnlijkheid naar de ondergang zou leiden. Heilige mensen hadden de aardbeving voorspeld, maar de stad zette haar zondige levenswijze voort, zonder zich om de toekomst te bekommeren. Nu is het geval van Lissabon inderdaad wanhopig. Het is nodig dat wij al onze kracht en aandacht richten op de taak van boetedoening. God zou willen dat we evenveel vastberadenheid en geestdrift aan de dag legden voor deze noodzakelijke taak als voor het bouwen van hutten en nieuwe gebouwen! Houdt ondergebracht zijn op het land, buiten de stad, soms in dat men zich buiten de rechtsbevoegdheid van God bevindt? God wil zonder twijfel Zijn liefde en genade uitoefenen, maar wees er zeker van dat, waar wij ons ook bevinden, Hij ons ziet, met de gesel in zijn hand.’^[2]

Malagrida herinnerde de bevolking van Lissabon aan haar afschuwelijke zonden: haar voorliefde voor theater, muziek, onzedige dansen, obscene komedies, stierengevechten, enzovoort. Hij riep de inwoners van de stad op, zes dagen in retraite te gaan in een jezuïetenhuis, om boete te doen en in stille afzondering de enige weg te leren kennen waarlangs zij hun ziel nog konden redden^[3].

[2] Geciteerd naar T.D. Kendrick, The Lisbon earthquake, Londen, 1956, blz. 89.

[3] Met Malagrida zelf liep het overigens evenmin goed af. Met zijn preken over de aardbeving haalde hij zich de woede van Sebastiano José de Carvalho e Mello, markies de Pombal (1699-1782) op de hals. Pombal was als minister-president, na het overlijden van koning João V en het aantreden van de jonge, beinvloedbare koning José I in 1750, vrijwel alleenheerser in Portugal. Hij probeerde, geïnspireerd door de ideeën van de Verlichting, het land te hervormen, en ging daarbij, enigszins paradoxaal, bepaald autocratisch te werk. In dit kader trachtte hij de invloed van de kerk, en met name ook van de jezuïeten, zoveel mogelijk terug te dringen. In 1758 liet Pombal Malagrida beschuldigen van betrokkenheid bij een complot om koning José I te vermoorden. Uiteindelijk leidde dit ertoe dat Malagrida in een gemanipuleerd proces door de Inquisitie werd veroordeeld vanwege ketterij (enige betrokkenheid bij een complot kon niet worden aangetoond). Op 21 september 1761 werd hij publiekelijk terechtgesteld aan de worgpaal.

Reacties van de philosophes

Met deze interpretatie van de aardbeving van Lissabon konden de denkers van de Verlichting geen genoegen nemen. Zij zochten de oorzaak van de aardbeving niet in bovennatuurlijke beschikkingen, maar juist in de natuur zelf. De gedachte om de oorzaak van de aardbeving in de natuur zelf te zoeken hangt nauw samen met de idee van het Deïsme, die onder de philosophes niet zelden werd aangehangen: de idee dat God weliswaar in den beginne hemel en aarde had geschapen, maar daarin nadien niet meer ingreep. Een bekend beeld aan de hand waarvan de idee van het Deïsme naar voren werd gebracht, was dat van de horlogemaker: zoals een horlogemaker een horloge maakt dat, als het eenmaal voltooid is, blijft lopen zonder bemoeienis van de horlogemaker, zo had God de schepping gemaakt, die, eenmaal voltooid, zonder goddelijke bemoeienis - als een horloge - verder bleef ‘lopen’. Binnen een dergelijke overtuiging paste een interpretatie van de aardbeving van Lissabon als ‘straf van God’ in het geheel niet - naar de mening van de philosophes moest de oorzaak van de aardbeving dan ook in de natuur zelf worden gezocht.

[p. 826]

Maar als de aardbeving natuurlijke oorzaken had, was er - na zo'n vernietigende ramp, met zoveel slachtoffers - alle reden de opvattingen over de natuur opnieuw te overdenken. Wat was het karakter van die natuur, die zulke verschrikkelijke gebeurtenissen teweeg kon brengen? Hierbij moet in aanmerking worden genomen dat de natuurwetenschappen in de Verlichting nog geen aparte tak van wetenschap vormden, onderscheiden van andere disciplines, maar veeleer onderdeel uitmaakten van een breder geheel van intellectueel onderzoek. Wat nu wordt aangeduid als natuurwetenschappen, maakte deel uit van de ‘natuurfilosofie’: het bestuderen van het geheel van natuur en wereld. Bijgevolg gaf de aardbeving van Lissabon aanleiding tot reflectie op het geheel van natuur en wereld, op het geheel van de werkelijkheid, tot vragen als: waarom is de werkelijkheid zoals zij is? Had zij anders kunnen zijn? Is de werkelijkheid goed zoals zij is, of had zij beter kunnen zijn?

Juist ten aanzien van dit soort vragen waren eerder in de Verlichting nieuwe opvattingen ontwikkeld, onder meer door de Duitse filosoof Gottfried Leibniz (1646-1716) en de Engelse dichter Alexander Pope (1688-1744). Leibniz publiceerde beschouwingen over tal van uiteenlopende onderwerpen, maar het enige boek dat tijdens zijn leven werd uitgegeven was zijn Essais de Théodicée (1710), waarin hij juist dit soort vragen besprak. Voor Leibniz was een theodicee - de term betekent ‘de rechtvaardigheid van God’, en werd door hemzelf bedacht - een verdediging van God als schepper, heerser en rechter van het heelal, tegen diegenen die zijn almacht en wijsheid in twijfel trokken door te wijzen op het bestaan van het kwaad, en daarmee van het lijden, in de wereld. Leibniz wilde daarentegen aantonen, dat het bestaan van kwaad en lijden wel degelijk verenigbaar is met, en zelfs voortvloeit uit de schepping van het heelal door een goede en almachtige God. In aansluiting bij Thomas van Aquino (1224-1274) maakt Leibniz een onderscheid tussen verschillende soorten kwaad, waaronder het morele kwaad en het kwaad in de natuur. Het morele kwaad, ofwel het zondigen, vloeit daaruit voort dat de mens zijn handelen baseert op onduidelijke of ontoereikende kennis. Het kwaad in de natuur volgt uit de wetten in de natuur. Voor beide - het morele kwaad en het kwaad in de natuur - geldt dat zij moeten worden beoordeeld in het licht van het geheel van de schepping. Het kwaad heeft een functie: het draagt ertoe bij dat uiteindelijk het best mogelijke geheel wordt bereikt. Kwalijke gebeurtenissen zijn noodzakelijk, opdat uiteindelijk een betere toekomst mogelijk wordt. God heeft de best mogelijke wereld geschapen - iedere andere wereld zou slechter zijn geweest, al vermag de mens dat in zijn beperktheid niet in te zien.

Alexander Pope gold en geldt als de belangrijkste Engelse dichter uit de vroege Verlichting. In zijn lange, filosofische gedicht An Essay on

[p. 827]

Man (1733-1734) behandelt Pope twee onderwerpen: enerzijds de verscheurdheid van de menselijke natuur tussen gevoel en verstand, anderzijds de plaats en rol van de mens binnen de schepping. Hij neemt, waarschijnlijk onafhankelijk van Leibniz, een soortgelijke positie in als de Duitse filosoof. Volgens Pope is de schepping een harmonieus geheel, met een hiërarchie die alle schepsels omvat. In de schepping neemt de mens een tussenpositie in tussen engel en dier. Juist omdat de mens een tussenpositie inneemt, zal hij nooit het goddelijke plan dat aan de schepping ten grondslag ligt kunnen doorzien. Maar in zijn hoogmoed is de mens geneigd zijn plaats in het geheel van de schepping te vergeten en zichzelf te overschatten:

In reas'ning Pride (my Friend)
our error lies;
All quit their sphere,
and rush into the Skies.
In denkende trots (mijn Vriend)
ligt onze fout;
Allen verlaten hun sfeer,
en haasten zich de hemel in.

Maar dit leidt tot niets:

The bliss of Man
(could Pride that blessing find)
Is not to act or think
beyond mankind;
Het geluk van de mens
(als Trots die zegen kon vinden)
Is niet voorbij het menselijke
te handelen of te denken

En het menselijk perspectief is nu eenmaal beperkt:

All Nature is but Art,
unknown to thee;
All Chance, direction
which thou canst not see;
All Discord, Harmony
not understood;
All partial Evil,
universal Good:
And spight of Pride,
in erring Reason's spight,
One truth is clear;
‘Whatever Is, is Right’.^[4]
Alle Natuur is slechts Kunst,
u onbekend;
Alle Toeval, Richting
die u niet kunt zien;
Alle Onenigheid,
onbegrepen Harmonie;
Alle Kwaad voor het deel,
universeel Goed;
En ondanks de Trots,
ondanks de dwalende Rede
Is een waarheid helder;
‘Alles wat Is, is Goed’.

Deze conclusie moet niet te snel worden afgedaan als eenvoudig optimisme. Als het optimisme is, dan is het metafysisch optimisme, dat het individu nu niet meteen troost biedt. Het is voor de mens immers een

[4] ‘Tous mes griefs sont donc contre votre “Poème sur le désastre de Lisbonne”, parce que j'en attendais des effets plus dignes de L'Humanité qui paraît vous l'avoir inspiré. Vous reprochez à Pope et à Leibniz d'insulter à nos maux en soutenant que tout est biera, et vous amplifiez tellement le tableau de nos misères que vous en agravez le sentiment: an lieu des consolations que j'espérais, vous ne faites que m'affliger; on dirait que vous craignez que je ne voye pas assez combien je suis malheureux, et vous croiriez, ce semble, me Iranquiliser beaucoup en me prouvant que tout est mal.
Ne vous y trompez pas, Monsieur, il arrive tout le contraire de ce que vous proposez. Cet optimisme que vous trouvez si cruel, me console pourtant dans les mêmes douleurs que vous me peignez comme insupportables. Le Poème de Pope [An Essay on Man, HS] adoucit mes maux, et me porte à la patience, le vôtre aigrit mes peines, m'excite an murmure, et m'ôtant tout hors une espérance ébranlée, il me réduit au désespoir.’

[p. 828]

schrale troost, te weten dat het kwaad en het lijden waarmee hij of zij wordt geconfronteerd, vanuit het geheel van de schepping bezien wel goed zijn; dat vanuit het geheel beschouwd kwaad en lijden evenzeer noodzakelijk zijn als het goede.

Voltaire

Naar aanleiding van de aardbeving van Lissabon werden juist opvattingen als die van Leibniz en Pope opnieuw doordacht door verschillende leidende auteurs uit de Verlichting. De Franse philosophe Voltaire (1694-1778) bracht binnen enkele maanden na die gebeurtenis, in het gedicht ‘Poème sur le désastre de Lisbonne’ (1756), zijn ideeën tot uitdrukking. Voltaire begint zijn gedicht als volgt:

Ô malheureux mortels!
ô terre déplorable!
Ô de tous les fleaux
assemblage effroyable!
O ongelukkige stervelingen!
O erbarmelijke aarde!
O vreselijk samenstel
van alle plagen!

D'inutiles douleurs
kernel entretien!
Philosophes trompés qui criez:
‘Tout est bien’
Accourez, contemplez
ces ruines affreuses
Ces débris, ces lambeaux,
ces cendres malheureuses,
Ces femmes, ces enfants
l'un sur l'autre entassés,
Sous ces marbres rompus
ces membres dispersés;
Cent mille infortunés
que la terre dévore,
Qui, sanglants, déchirés,
et palpitants encore,
Enterrés sous leurs toits,
terminent sans secours
Dans l'horreur des tourments
leurs lamentables jours!
Aux cris demiformés
de leurs voix expirantes,
Au spectacle effrayant
de leurs cendres fumantes,
Eeuwig onderhoud
van onnut verdriet!
Misleide filosofen, die roepen:
‘Alles is goed’;
Snel toe, bezie deze
afschuwelijke puinhopen,
Deze overblijfselen, deze lompen,
deze ongelukkige ashopen,
Deze vrouwen, deze kinderen,
op elkaar gestapeld,
Onder gescheurd marmer
afgescheurde ledematen;
Honderdduizend ongelukkigen
die de aarde opslokt,
Die, bloedend, verscheurd,
en nog schokkend,
Begraven, in verschrikkingen
van martelingen,
Zonder hulp hun erbarmelijke
levensdagen beëindigen!
Tegenover de half gevormde kreten
van hun stervende stemmen,
Tegenover de ontstellende aanblik
van hun rokende as,

[p. 829]

 

Direz-vous: ‘C'est l'effet

 

des éternelles lois

 

Qui d'un Dieu libre

 

et bon nécessitent le choix’?

 

Zegt u: ‘Dit is het gevolg

 

van eeuwige wetten,

 

Noodzakelijke keuze,

 

teruggaand op een vrije en goede God’?

 

 

 

Direz-vous, en voyant

 

cet amas de victimes:

 

‘Dieu s'est vengé, leur mort

 

est le prix de leurs crimes’?

 

Quel crime, quelle faute

 

ont commis ces enfants

 

Sur le sein maternel

 

écrasés et sanglants?

 

Lisbonne, qui n'est plus,

 

eut-elle plus de vices

 

Que Londres, que Paris,

 

plongés dans les délices?^[5]

 

 

 

Zegt u, als u deze

 

stapel slachtoffers ziet:

 

‘God heeft zich gewroken, hun dood

 

is de prijs voor hun zonden’?

 

Welke zonde, welke fout

 

hebben deze kinderen begaan,

 

Verpletterd en opengereten

 

aan de moederborst?

 

Lissabon, dat niet meer is,

 

zou meer zonden hebben

 

gekend Dan Londen, dan Parijs,

 

zwelgend in lusten?

In deze regels noemt Voltaire twee oorzaken die door zijn tijdgenoten werden aangevoerd als oorzaak van de aardbeving van Lissabon: zij was het noodzakelijk gevolg van natuurwetten die bij de schepping door een goede en almachtige God waren vastgelegd; of zij moest worden begrepen als een straf van God voor de zonden van Lissabon. In een volgende passage noemt Voltaire nog een derde reden die werd genoemd als verklaring voor de aardbeving: het ongeluk dat de slachtoffers van de beving heeft getroffen zal anderen ten goede komen, en vanuit het geheel van het universum bezien, betekent de aardbeving niet dat er meer geluk of ongeluk is:

‘Tout est bien’, dites-vous,
‘et tout est nécessaire.’
Quoi! l'univers entier,
sans ce gouffre infernal
Sans engloutir Lisbonne,
eîit-il été plus mal?
êtes-vous assurés
que la cause éternelle
Qui fait tout, qui sait tout,
qui créa tout pour elle,
Ne pouvait nous jeter
dans ces tristes climats
‘Alles is goed’, zegt u,
‘en alles is noodzakelijk.’
Wat! Het volledige heelal zou,
zonder deze helse afgrond,
Zonder Lissabon te verslinden,
slechter zijn geweest?
Bent u er zeker van
dat de eeuwige oorzaak,
Die alles bewerkt, die alles weet,
die alles voor haar schept,
Ons niet in zulke droeve omstandigheden
zou kunnen brengen

[5] ‘Vous auriez voulu, et qui ne l'eüt pas voulu!, que le tremblement se fut fait au fond d'un désert plutôt qu'à Lisbonne. Peuton douter qu'il ne s'en forme aussi dans les déserts? Mais nous n'en paraons point, parce qu'ils ne font aucun mal aux Messieurs des villes, les seuls hommes dont nous tenons compte. Its en font peu même aux animaux, et sauvages qui habitent, épars, ces lieux retirés, et qui ne craignent ni la chute des Toits, ni L'embrasement des maisons. Mais que signifierait un pareil privilège? Seraitce a dire que l'ordre du monde doit changer scion nos caprices, que la nature doit être soumise a nos Lois, et que pour lui interdire un tremblement de terre en quelque lieu, nous n'avons qu'a y batir une vine?’

[p. 830]

 

Sans former des volcans

 

allumés sous nos pas?

 

Borneriez-vous ainsi

 

la suprême puissance?

 

Lui défendriez-vous

 

d'exercer sa clémence?

 

L'éternel artisan n'a-t-il pas

 

dans ses mains

 

Des moyens infinis

 

tout prêts pour ses desseins?

 

Je désire humblement,

 

sans offenser mon maître,

 

Que ce gouffre enflammé

 

de soufre et de salpêtre

 

Eút allumé ses feux

 

dans le fond des déserts.

 

[...]

 

Zonder ontstoken vulkanen

 

onder onze voeten te vormen?

 

Legt u zo de almacht

 

beperkingen op?

 

Verbiedt u haar zo

 

haar genade uit te oefenen?

 

Heeft de eeuwige ambachtsman

 

niet onbeperkte middelen

 

Ter beschikking, passend bij

 

zijn ontwerpen?

 

Ik zou nederig wensen,

 

zonder mijn meester te beledigen,

 

Dat deze vlammende diepte

 

van sulfer en salpeter

 

Zijn vuren had ontstoken

 

op de bodem van woestijnen.

 

[...]

 

 

 

Les tristes habitants

 

de ces bords désolés

 

Dans l'horreur des tourments

 

seraient-ils consolés

 

Si quelqu'un leur disait:

 

‘Tombez, mourez tranquilles;

 

Pour le bonheur du monde

 

on détruit vos asiles.

 

D'autres mains vont bátir

 

vos palais embrasés

 

D'autres peuples naîtront

 

dans vos murs écrasés;

 

 

 

De treurige bewoners

 

van deze verlaten oevers,

 

Zouden zij in de verschrikking

 

van hun kwellingen zijn getroost

 

Als iemand hun had gezegd:

 

‘Val neer, sterf rustig;

 

Voor het geluk van de wereld

 

vernielt men uw woonplaatsen;

 

Andere handen zullen

 

uw ontbrande paleizen herbouwen;

 

Andere volkeren zullen worden

 

geboren tussen uw vermorzelde muren;

 

 

 

Le Nord va s'enrichir

 

de vos pertes fatales

 

Tous vos maux sont un bien

 

dans les lois générales

 

Dieu vous voit du mime oeil

 

que les vils vermisseaux

 

Dont vous serez la proie

 

au fond de vos tombeaux’?

 

A des infortunés

 

quel horrible langage!

 

Cruels, à mes douleurs

 

n'ajoutez point l'outrage.

 

 

 

Het Noorden zal zich verrijken

 

met uw fatale verliezen;

 

Al uw rampen zijn een goed

 

volgens algemene wetten;

 

God beziet u met hetzelfde oog

 

als de laagste wormen

 

Waarvan u op de bodem van uw graf

 

de prooi zult zijn’?

 

Wat een verschrikkelijke taal

 

voor de ongelukkigen!

 

Wreedaards, voeg niet bij mijn

 

verdriet ook nog woede.

[p. 831]

 

Non, ne présentez plus

 

à mon coeur agité

 

Ces immuables lois

 

de la nécessité,

 

Cette chaîne des corps, des esprits,

 

et des mondes.

 

Ô rêves des savants!

 

ô chimères profondesj^[6]

 

Nee, houd niet aan mijn

 

opgewonden hart

 

Deze onveranderlijke wetten

 

van de noodzaak voor,

 

Deze keten van lichamen,

 

van geesten, en van werelden.

 

O dromen van geleerden!

 

O waarlijke hersenschimmen!

Voltaire keert zich tegen de verschillende verklaringen voor de aardbeving waarnaar hij verwijst. Naar zijn oordeel was het geenszins noodzakelijk dat de aardbeving Lissabon trof: zij had zich ook in een woestijn kunnen voordoen. Evenmin kon de aardbeving worden beschouwd als een straf van God voor de zonden van Lissabon. Steden als Parijs en Londen waren minstens even zondig als Lissabon, maar werden niet gestraft; sterker: Londen zou als handelsstad waarschijnlijk baat hebben bij de verwoesting van Lissabon. En de gedachte dat het leed van de inwoners van Lissabon zal worden gecompenseerd door het geluk van anderen, noemt Voltaire een onmenselijke hersenschim.

Het ‘Poème sur le désastre de Lisbonne’ maakte veel indruk. Tekenend daarvoor is dat er binnen een jaar ongeveer twintig uitgaven van verschenen - meer dan van welk ander gedicht over de aardbeving van Lissabon ook. Bovendien riep het gedicht van Voltaire veel reacties op.

[6] ‘Que Le cadavre d'un homme nourrisse des vers, des Loups, ou des plantes, ce n'est pas, je L'avoue, un dédommagement de La mort de cet homme; mais si dans Le Système de cet univers ii est nécessaire à la conservation du genre humain qu'il ait une circulation de substance entre Les hommes, Les animaux et les végétaux, alors Le mal particulier d'un individu contribue au bien général; je meurs, je suis mangé des vers, mais mes frères, mes Enfants vivront comme j'ai vécu et je fais par l'ordre de la Nature [...].’

Rousseau

Eén van die reacties kwam van de philosophe Jean-Jacques Rousseau (17121778), die na lezing van dit en een ander gedicht van Voltaire - ‘Poème sur la loi naturelle’ - hem op 18 augustus 1756 een uitvoerige brief schreef. Na een formele inleiding stelt Rousseau:

‘Al mijn grieven richten zich dus tegen uw “Gedicht over de ramp van Lissabon”, omdat ik daarvan uitwerkingen had verwacht die de Menselijkheid die u schijnt te hebben geïnspireerd, waardiger waren geweest. U verwijt Pope en Leibniz dat zij, door te beweren dat alles goed is, ons lijden bespotten, en u overdrijft het beeld van onze ellende zozeer dat u de ervaring ervan verergert: in plaats van de vertroostingen waarop ik hoopte, doet u niets dan mij kwellen; men zou zeggen dat u vreest dat ik niet genoeg zou inzien hoe ongelukkig ik ben, en u gelooft, zo lijkt het, me sterk gerust te stellen door me te bewijzen dat alles slecht is.
Vergist u zich daarin niet, Meneer, er gebeurt het tegendeel van wat u voorstelt. Dat optimisme dat u zo wreed vindt, troost mij in hetzelfde

[p. 832]

verdriet dat u als ondraaglijk schildert. Het gedicht van Pope [An Essay on Man, HS] verzacht mijn lijden, en brengt mij geduld, het uwe verergert mijn pijnen, zet mij aan tot mopperen, en - mij volledig wegvoerend uit een wankele hoop - brengt mij tot wanhoop.’^[4]

Keert Rousseau zich hiermee tegen de uitwerking die het gedicht van Voltaire op zijn lezers heeft - het biedt geen troost, maar vergroot hun leed nog -, in het vervolg van zijn brief gaat hij in op de verschillende argumenten die Voltaire heeft aangevoerd voor zijn opvattingen. Een voorbeeld daarvan is de volgende passage:

‘U had gewenst, en wie had dat niet gewenst!, dat de aardbeving zich veeleer op de bodem van een woestijn had voorgedaan dan in Lissabon. Kan men betwijfelen dat er zich ook in de woestijnen voordoen? Maar daar praten we niet over, omdat zij geen enkele schade berokkenen aan de Heren in de stad, de enige mensen met wie we rekening houden. Zij berokkenen zelfs maar weinig schade aan de dieren, en de wilden die, verspreid, die afgelegen gebieden bewonen, en die noch het vallen van Daken, noch het vlam vatten van huizen vrezen. Maar wat betekent een dergelijk voorrecht? Zou het willen zeggen, dat de ordening van de wereld zich naar onze nukken moet schikken, dat de natuur aan onze wetten moet worden onderworpen en dat wij, om haar een aardbeving op een bepaalde plek te verbieden, er slechts een stad hoeven te bouwen?’^[5]

Het kan, aldus Rousseau, de natuur niet worden verweten dat de aardbeving van Lissabon zoveel slachtoffers maakte. Niet de natuur, maar de mens zelf is er verantwoordelijk voor dat hij zich in grote steden heeft gevestigd, en woont in huizen die kunnen instorten en vlam vatten. Dit weerwoord op Voltaire is karakteristiek voor het denken van Rousseau: vrijwel alle problemen in de westerse wereld kwamen naar zijn mening niet voort uit de natuur, maar juist uit de cultuur. Rousseau houdt de natuur, en het ‘natuurlijke’ leven van ‘edele wilden’ als voorbeeld aan de westerse wereld voor. Rousseau keert zich ook tegen een ander argument van Voltaire:

‘Dat het lijk van een mens de wormen, de wolven of de planten voedt, dat is, ik geef het toe, geen schadeloosstelling voor het sterven van deze mens; maar als het in het systeem van dit heelal voor het voortbestaan van de mens noodzakelijk is dat er een kringloop van substantie bestaat tussen De mensen, De dieren en de planten, dan draagt het bijzondere lijden van het individu bij aan het algemeen welzijn; ik sterf, ik word door wormen opgegeten, maar mijn broeders, mijn Kinderen zullen le-

[4] ‘Tous mes griefs sont donc contre votre “Poème sur le désastre de Lisbonne’, parce que j'en attendais des effets plus dignes de L'Humanité qui paraît vous l'avoir inspiré. Vous reprochez à Pope et à Leibniz d'insulter à nos maux en soutenant que tout est bien, et vous amplifiez tellement le tableau de nos misères que vous en agravez le sentiment: au lieu des consolations que j'espérais, vous ne faites que m'affliger; on dirait que vous craignez que je ne voye pas assez combien je suis malheureux, et vous croiriez, ce semble, me tranquiliser beaucoup en me prouvant que tout est mal.
Ne vous y trompez pas, Monsieur, il arrive tout le contraire de ce que vous proposez. Cet optimisme que vous trouvez si cruel, me console pourtant dans les mêmes douleurs que vous me peignez comme insupportables. Le Poème de Pope [An Essay on Man, HS] adoucit mes maux, et me porte à la patience, le vôtre aigrit mes peines, m'excite au murmure, et m'ôtant tout hors une espérance ébranlée, il me réduit au désespoir.’

[5] ‘Vous auriez voulu, et qui ne l'eût pas voulu!, que le tremblement se fut fait au fond d'un désert plutôt qu'à Lisbonne. Peut-on douter qu'il ne s'en forme aussi dans les déserts? Mais nous n'en parlons point, parce qu'ils ne font aucun mal aux Messieurs des villes, les seuls hommes dont nous tenons compte. Its en font peu même aux animaux, et sauvages qui habitent, épars, ces lieux retirés, et qui ne craignent ni la chûte des Toits, ni L'embrasement des maisons. Mais que signifierait un pareil privilège? Serait-ce à dire que l'ordre du monde doit changer selon nos caprices, que la nature doit être soumise à nos lois, et que pour lui interdire un tremblement de terre en quelque lieu, nous n'avons qu'a y batir une vine?’

[p. 833]

ven zoals ik heb geleefd en ik maak deel uit van de orde van de natuur [...].’^[6]

Door zijn pogingen de kritiek van Voltaire op de denkbeelden van Pope en Leibniz te weerleggen, probeert Rousseau het optimisme in hun denken te verdedigen. Hij tracht de formulering van de leidende gedachte in hun ideeën te preciseren, om deze beter verdedigbaar te maken. In plaats van ‘tout est bien’ (‘alles is goed’) zou deze gedachte moeten worden verwoord als ‘le tout est bien’ (‘het geheel is goed’) of ‘tout est bien pour le tout’ (‘alles is goed voor het geheel’). Worden de denkbeelden van Pope en Leibniz zo samengevat, dan is de kritiek van Voltaire niet op haar plaats, ook al omdat de mens het geheel niet kan overzien, maar enkel vanuit zijn beperkte perspectief beziet. Rousseau concludeert dan ook:

‘Het is aannemelijk dat de bijzondere gebeurtenissen niets betekenen in de ogen van de meester van het Al, dat zijn voorzienigheid enkel universeel is, dat hij zich tevreden stelt met het bewaren van soorten en geslachten, en het leiden van het geheel zonder zich ongerust te maken over de wijze waarop elk individu dit korte leven doorbrengt.’^[7]

[6] ‘Que Le cadavre d'un homme nourrisse des vers, des Loups, ou des plantes, ce n'est pas, je L'avoue, un dédommagement de La mort de cet homme; mais si dans Le Système de cet univers ii est nécessaire à la conservation du genre humain qu'il ait une circulation de substance entre Les hommes, Les animaux et les végétaux, alors Le mal particulier d'un individu contribue au bien général; je meurs, je suis mangé des vers, mais mes frères, mes Enfants vivront comme j'ai vécu et je fais par l'ordre de la Nature [...].’

[7] ‘Il est a croire que les événements particuliere ne sont rien ici bas aux yeux du maître de l'Univers, que sa providence est seulement Universelle, qu'il se contente de conserver les genres et les espèces, et de présider au tout sans s'inquieter de la manière dont chaque individu passe cette courte vie.’

Kant

In het voorjaar van 1756, nog voordat Rousseau zijn brief aan Voltaire schreef, had de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) een brochure over de aardbeving van Lissabon gepubliceerd. In deze brochure, getiteld Geschichte und Naturbeschreibung der merkwürdigen Vorfälle des Erdbebens, welches an dem Ende des 1755sten Jahres einen Groβen Teil der Erde erschüttert hat, gaf Kant enerzijds vooral een beschrijving van de natuurverschijnselen die zich rond en tijdens de aardbeving hadden voorgedaan, maar anderzijds ging hij in op vragen die ook Voltaire en Rousseau bezighielden. Zo schreef Kant:

‘Het laat zich eenvoudig raden dat, wanneer mensen bouwen op een bodem die geheel is gevuld met ontbrandbare materie, na korte of lange tijd de hele pracht van hun gebouwen door bevingen ineen kan storten; maar moet men dan daarom ongeduldig worden over de wegen van de Voorzienigheid? Zou het niet beter zijn, aldus te oordelen: het was noodzakelijk dat zich nu en dan op de aardbodem aardbevingen voordoen, maar het was niet noodzakelijk dat wij daarboven prachtige woonplaatsen bouwden? De inwoners van Peru wonen in huizen met muren tot een beperkte hoogte, en de rest bestaat uit riet. De mens moet zich naar

[p. 834]

de natuur leren schikken, maar hij wil dat zij zich naar hem zou schikken.’^[8]

Zoals Rousseau enkele maanden later, meent Kant dat veel van de ellende die de aardbeving heeft voortgebracht, daaruit voortvloeit dat de mens zich niet naar de natuur richt. Ook in een andere passage gaat Kant in op de thematiek van Voltaire en Rousseau:

‘De aanblik van zoveel leed als de laatste catastrofe onder onze medeburgers heeft aangericht, zou naastenliefde moeten opwekken en ons een deel van het ongeluk moeten laten voelen dat hen met zoveel kracht heeft getroffen. Men zondigt daar echter sterk tegen, als men een dergelijk noodlot steeds beschouwt als opgelegde straffen, die de vernietigde steden vanwege hun wandaden willen treffen, en als we deze ongelukzaligen bezien als het doel van de wrake Gods, over wie zijn gerechtigheid al haar hoornen van toom uitstort. Een dergelijk soort oordeel is afkeurenswaardige eigenwijsheid, die zich aanmatigt de doelstellingen van de goddelijke raadsbesluiten in te zien en naar eigen inzichten uit te leggen. De mens wordt zozeer door zichzelf in beslag genomen, dat hij zichzelf enkel als het enige doel van de instellingen van God beschouwt, juist alsof deze geen ander oogmerk zouden hebben dan hem alleen, om de regels van de heerschappij over de wereld naar te richten. We weten dat het hele wezen van de natuur een waardig voorwerp is van de goddelijke wijsheid en instellingen. We zijn daarvan een deel en willen het geheel zijn. [...]
Zo bevindt de mens zich in duisternis, als hij wil raden naar de doelstellingen die God bij de heerschappij over de wereld voor ogen staan.’^[9]

Met Voltaire meent Kant dat het niet aangaat de aardbeving van Lissabon te beschouwen als een straf van God, met Rousseau dat het de mens in zijn beperktheid niet is gegeven in te zien welke bedoelingen God met de schepping heeft.

[8] ‘Es lalt sich leicht raten, daβ, wenn Menschen auf einero Grunde bauen, der mit entzündbaren Materien angefüllt ist, liber kurz oder lang die ganze Pracht ihrer Gebäude durch Erschütterungen liber den Haufen fallen kônne; aber muff3 man denn darum liber die Wege der Vorsehung ungeduldig werden? Wäre es nicht besser also zu urteilen: Es war nôtig, daβ Erdbeben bisweilen auf dem Erdboden geschahen, aber es war nicht notwendig, daβ wir prachtige Wohnplätze darüber erbauten? Die Einwohner in Peru wohnen in Häuser, die nur in geringer Hdhe gemauert sind, and das übrige besteht aus Rohr. Der Mensch mufl sich in die Natur schicken lernen, aber er will, daf? sie sich in ihn schicken soll.’

[9] ‘Der Anblick so vielen Elenden, als die letztere Katastrophe unter unsern Mitbürgern gemacht hat, soil die Menschenliebe rege machen and uns einen Teil des Unglücks empfinden lassen, welches sie mit solcher Härte betroffen hat. Man verstejlt aber gar sehr dawider, wenn man dergleichen Schicksale jederzeit als verhangte Strafgerichte ansieht, die die verheerten Städte um ihrer Ubeltaten willen betreffen, and wenn wir diese Unglückseligen als das Ziel der Rache Gottes betrachten, liber die seine Gerechtigkeit alle ihre Zornschalen ausgieβt. Diese Art des Urteils ist ein straflicher Vorwitz, der sick anmaβt, die Absichten der gôttlichen Ratschlüsse einzusehen and nach seinen Einsichten auszulegen.
Der Mensch ist von sich selbst so eingenommen, daβ er sich lediglich als das einzige Ziel der Anstalten Gottes ansieht, gleich als wenn diese kein ander Augenmerk hatten als ihn allein, um die Maβregeln in der Regierung der Welt danach einzurichten. Wir wissen, daβ der ganze Inbegriff der Natur ein würdiger Gegenstand der gôttlichen Weisheit and seiner Anstalten sei. Wir sind ein Teil derselben and wollen das Ganze sein. [...]
So ist der Mensch im Dunkeln, wenn er die Absichten erraten will, die Gott in der Regierung der Welt vor Augen hat.’

Besluit

Met Voltaire, Rousseau en Kant zijn drie van de meest prominente vertegenwoordigers van het denken van de Verlichting over de aardbeving van Lissabon aan het woord gekomen. Met hun geschriften kwam geenszins een einde aan de discussie over de betekenis van deze aardbeving. Zo hernieuwde Voltaire in zijn beroemde satirische roman Candide, die in 1759 - dus drie jaar na de aardbeving van Lissabon - werd gepubliceerd, zijn kritiek op het zijns inziens misplaatste optimisme in het denken van Pope en, vooral, van Leibniz. In Candide komt hij terug

[p. 835]

op de aardbeving van Lissabon, die hij in dit boek gebruikt als aanleiding om de spot te drijven met Leibniz.

Uit de discussies over de aardbeving van Lissabon kunnen twee conclusies worden getrokken. De pennentwisten leidden er enerzijds toe dat men er in de westerse wereld meer en meer toe geneigd was, dergelijke natuurrampen met Voltaire en Kant te beschouwen als natuurverschijnselen, en niet als bovennatuurlijk of goddelijk ingrijpen in de geschiedenis. Anderzijds hadden zij tot gevolg dat het optimisme van auteurs als Leibniz en Pope, dat kenmerkend was voor de vroege Verlichting, werd gematigd: na de aardbeving van Lissabon verloor de idee dat de mens leeft in de beste van de mogelijke werelden aan invloed.

[p. 836]

Gebruikte Tekstuitgaven

Immanuel Kant, ‘Geschichte and Naturbeschreibung der merkwürdigen Vorfälle des Erdbebens, welches an dem Ende des 1755sten Jahres einen Groben Teil der Erde erschüttert hat’, in Immanuel Kant, Geografische and andere naturwissenschaftliche Schriften, red. J. Zehbe, Hamburg, 1985.

Alexander Pope, An Essay on Man, facsimile-uitgave, tweede druk, Londen, 1973. Jean-Jacques Rousseau, Correspondence compiète, édition critique établie et annotée par R.A. Leigh, deel IV -1756-1757, Genève, 1967.

Voltaire, ‘Poème sur le désastre de Lisbonne’, in Voltaire, Mélanges, texte établi et annoté par Jacques van den Heuvel, Bibliothèque de la Pléiade, Parijs, 1961.

[p. 837]

Literatuur

David Birmingham, A concise history of Portugal, tweede druk, Cambridge, 1996. Wolfgang Breidert (red.), Die Erschütterung der vollkommenen Welt. Die Wirkung des Erdbebens von Lissabon im Spiegel europäischer Zeitgenossen, Darmstadt, 1994.

Christiane Eifert, ‘Das Erdbeben von Lissabon 1755. Zur Historizität einer Naturkatastrophe’, Historische Zeitschrift 274 (2002), blz. 633-664.

Arthur Kemmerer, Das Erdbeben von Lissabon in seiner Beziehung zum Problem des Obels in der Welt, Frankfurt a.M., 1958.

T.D. Kendrick, The Lisbon earthquake, Londen, 1956.

Dorinda Outram, The Enlightenment, tweede druk, Cambridge, 1996 (= New approaches to European history: 7).

Claudia Sanides-Kohlrausch, ‘The Lisbon earthquake, 1755. A discourse about the “nature” of nature’, in Willem B. Drees (red.), Is nature ever evil? Religion, science and value, Londen, 2003, blz. 106-119.