Streven. Jaargang 69

[p. 988]

Panc Beentjes
De Bijbel is literatuur. Ja zeker. Maar ook nog iets meer?

Een in het Hebreeuws, Aramees en Grieks geschreven boek dat ons sedert eeuwen is overgeleverd: we noemen het ‘de Bijbel’, afgeleid van Biblia (‘boeken’), en het bevat zoveel literaire kwaliteiten dat het alleen daarom al als volwaardige literatuur dient te worden beschouwd. In elk geval gelden voor de Bijbel alle wetmatigheden, regels van uitleg en technieken die op elk ander literair werk mogen worden toegepast.

De Bijbel is echter ook een boek dat binnen bepaalde gemeenschappen als ‘Heilige Schrift’ wordt beschouwd. Het heeft - of krijgt - een plek binnen een dimensie van het bestaan die met de term ‘geloof’ wordt aangeduid. Wanneer mensen die met de Bijbel te maken hebben, te horen krijgen dat niet alles wat in de Bijbel staat echt gebeurd is, stort voor sommigen onder hen de wereld volkomen in. Dat zal ongetwijfeld ook het geval zijn bij het lezen van het artikel van Ludo Abicht. In zijn uitvoerige presentatie en bespreking van een recent boek van twee gerenommeerde archeologen^[1] somt hij een indrukwekkend aantal zaken op die in de Bijbel als feit worden gepresenteerd, maar niet aan onze westerse standaard van historische betrouwbaarheid en verificatie voldoen. Moeten we die Bijbel dan maar voor altijd in de boekenkast opbergen en laten verstoffen? Tot die slotsom komt Abicht niet. Hij ziet vooral de ethiek als blijvende, waardevolle kracht van dit oude boek.

Ik ben de mening toegedaan dat er behalve de literaire en de ethische nog een andere dimensie van de Bijbel voor het voetlicht moet komen. Namelijk het intrigerende gegeven dat dit oude boek in staat blijkt mensen in hun diepste zelf te raken, generatie na generatie. Wanneer je daar wat verder op reflecteert, stuit je op een intrigerend fenomeen. Ik zou dat willen

[1] Israel Finkelstein en Neil Asher Silberman, La Bible dévoilée. Les nouvelles révélations de l'archéologie, Bayard, Parijs, 2002 (vertaling van The Bible Unearthed, Simon and Schuster, New York, 2001).

[p. 989]

omschrijven als het, op het eerste gezicht paradoxale standpunt, dat iets niet echt gebeurd hoeft te zijn om toch wáár te zijn. Ik zal dit met een of meer voorbeelden verduidelijken.

Wanneer er vanaf de tiende eeuw voor Christus in het oude Israël zoiets als het begin van een centraal gezag gevestigd wordt en er in het dorpje Jeruzalem - de hoofdstad! - een voor onze begrippen héél klein tempeltje voor JHWH verrijst (hoogstwaarschijnlijk niets anders dan een gerestaureerd en gerenoveerd Jebusitisch heiligdom), komt een proces op gang dat, met telkens andere ingrediënten, van groot belang is voor een nieuwe kijk op het oude boek^[2]. Het ontstaan van de monarchie gaat gepaard met allerlei nieuwe activiteiten: er is behoefte aan een ambtenarenapparaat, een georganiseerd leger, een administratiesysteem, een belastingstelsel, e.d. Alleen al het gegeven dat er voor het eerst echt sprake is van een hoofdstad, zuigt allerlei activiteiten naar zich toe. Het oprichten van een centraal staatsheiligdom is zo'n voorbeeld. Van nu af aan boeten plaatselijke heiligdommen, zoals die van Hebron, Beersjeba, Mamre, Betel, Silo en Sichem aan status en belang in, omdat de tempel van Jeruzalem ze gaat overvleugelen. De uiterst sluwe David, die met zijn keuze voor Jeruzalem - een neutrale stad die aan geen van de stammen toebehoorde - een politiek hoogstandje had uitgevoerd, wist met het overbrengen van de ark - een klein draagbaar heiligdom dat voordien het land doorreisde en dat de belangrijkste godheid symboliseerde - ook in religieus opzicht iedereen op Jeruzalem te oriënteren.

Die plaatselijke heiligdommen dankten hun oorsprong en bestaan aan eeuwenoude tradities. Een zekere Abram had er ooit een altaar gebouwd, een zekere Jakob had op een andere plaats een diepingrijpende existentiële ervaring gehad en er een altaar gebouwd. Er zijn in dat oude Israël mensen geweest die hebben voorvoeld (of zelf meegemaakt) dat met de opkomst van Jeruzalem al die lokale tradities, al die verhalen over diepingrijpende ervaringen van vroegere generaties, weldra verloren zouden gaan door de dominante rol van het Jeruzalemse heiligdom en de tradities die daar zouden ontstaan. Deze personen verzamelen die oude, indrukwekkende verhalen over hun lokale of regionale inspirerende helden en maken er een min of meer consistent geheel van. Hoe dan? Door die lokale figuren familie van elkaar te maken: vader (Abram), zoon (Isaak), kleinzoon (Jakob) en achterkleinzoon (Jozef) en hen vervolgens de voorvaderen van het huidige koninkrijk te laten zijn^[3].

Vrij algemeen wordt Genesis 12:2-3 als de blauwdruk van dit literaire ontwerp beschouwd. In de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst kun je dat ook meteen zien. Binnen het prozaverhaal zijn deze twee verzen namelijk als poëzie geschreven, waardoor ze van meet af aan een belangrijke signaalfunctie vervullen:

[2] Ik zinspeel hiermee op het boek van Lucas Grollenberg, Nieuwe Kijk op het Oude Boek, Elsevier, Amsterdam, ⁴1974, dat aan het einde van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw, met name in rooms-katholieke kring als baanbrekend werk werd beschouwd.

[3] Op soortgelijke wijze zijn Mozes, Aäron en Mirjam - exponenten van verschillende lokale tradities - eveneens familie van elkaar gemaakt (broers en zus).

[p. 990]

2

Ik zal je maken tot een groot volk,

 

ik zal je zegenen, ik zal je aanzien geven,

 

een bron van zegen zul je zijn.

3

Ik zal zegenen wie jou zegenen,

 

wie jou lastert, zal ik vervloeken.

 

Bij alle volken op aarde wenst men elkaar toe

 

zo gezegend te worden als jij.^[4]

Vanuit de overtuiging dat men met de koningen David en Salomo eindelijk iets begint voor te stellen - een groot volk, aanzien -, wordt deze feitelijke situatie teruggeprojecteerd in het verre oerverleden, waardoor het gaat functioneren als een voorspelling, als een belofte^[5]. Dat bovenstaande woorden in Gods mond worden gelegd, verleent dit alles een diepere dimensie. Het is geen toeval dat dit bereikt is, we hebben het aan onze God te danken!

Sprekend over Abraham, wil ik op iets anders, iets bijzonder intrigerends wijzen. Zou het toeval zijn, vraag ik mij af, dat de tocht die deze ‘oervader’, deze vader des vaderlands aflegt - uit Mesopotamië via Ur van de Chaldeeën naar Kanaän - precies dezelfde tocht is als die van ballingen die naar Juda mochten terugkeren^[6]?

Ik ben ervan overtuigd dat we hier op een patroon stuiten dat zich veelvuldig in de Bijbel aandient. Ik noem het altijd: van achteren naar voren lezen. En, om niet de indruk te wekken dat dit patroon tot het Oude Testament beperkt blijft, noem ik nu met opzet een paar voorbeelden uit het Nieuwe Testament. Pas wanneer de leerlingen van Jezus zijn opwekking uit de dood als een nauwelijks te bevatten, diepingrijpende ervaring beleven, gaan zij Jezus' leven teruglezen en krijgen veel gebeurtenissen en woorden een extra dimensie die men bovendien ook aan anderen wil meedelen. In dit licht kan het toch geen toeval zijn dat het opschrift boven het kruis - ‘Koning van de Joden’ (Matteüs 27:37) - al direct aan het begin van het Matteüsevangelie te horen is, namelijk wanneer de wijzen uit het Oosten zich bij koning Herodes vervoegen met de vraag: ‘Waar is de koning van de Joden?’ (Matteüs 2:2). Iets soortgelijks treffen we ook in het Lukasevangelie aan. De woorden die men Jezus toezingt bij zijn intocht in Jeruzalem (Lukas 19:38) zijn vrijwel identiek met het gezang dat de engelen in Lukas 2:14 aanheffen: ‘Glorie aan God in de hoogste hemel, en op aarde vrede onder de mensen in wie Hij een welgevallen heeft’.

Bijbelverhalen zijn, net als alle andere literaire teksten, geconstrueerde werkelijkheid. Dat is niets verwerpelijks, niets engs, want het kan niet anders. Vanuit het heden wordt het verleden geconstrueerd en dat daar altijd interpretatie aan vast is gelijmd, zal niemand verbazen. Zonder interpretatie is er immers geen kader.

[4] Tekst zoals die in 2004 zal verschijnen in de Nieuwe Bijbelvertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap en de Katholieke Bijbelstichting.

[5] Ditzelfde procédé wordt ook toegepast wanneer Abraham en Mozes als ‘profeet’ worden betiteld (Genesis 20:7; Deuteronomium 34:10). Het verschijnsel profeet komt pas vanaf het midden van de negende eeuw voor Christus in Israël voor. Vanuit de ervaring die men sedertdien met profeten heeft gehad, dicht men Abraham en Mozes dezelfde titel toe. Historisch dus onjuist, maar wel met een hoog ‘waarheidsgehalte’!

[6] Hierbij wil ik wijzen op het merkwaardige gegeven dat de profeten van vóór de ballingschap (Amos, Hosea, Jesaja 1-39) nergens over Abraham spreken, terwijl profeten ten tijde van de ballingschap (Ezechiël en Deutero-Jesaja) hem uitdrukkelijk ter sprake brengen (Ezechiël 33:24; Jesaja 41:8; 51:2).