Streven. Jaargang 67

[p. 446]

Forum

Schijngevechten

De wereld ontbrandt in verontwaardiging over de coalitievorming in Oostenrijk. De Belgische minister van Buitenlandse Zaken weigert dapper formele beleefdheden uit te wisselen met zijn Oostenrijkse collega; hij wordt liever vriendjes met Kabila. De Franse president, qualitate qua toonbeeld van onkreukbaarheid, krijgt vlekken in de nek als hij zijn mening geeft over de ontwikkelingen in Wenen. Het staatshoofd van Nederland wordt verdacht van een politieke daad, als zij twee weekjes gaat skiën in Tirol, waar haar familie al zolang ik mij kan herinneren - dat is redelijk lang - wintervakantie houdt. Europa is te klein voor de verontwaardiging die loskomt. Slechts de Europese instanties zelf stellen zich koelbloedig en gedistantieerd op.

Ondertussen voltrekt zich in het Koninkrijk der Nederlanden een drama. Buiten de landsgrenzen blijft het vrijwel onopgemerkt. Maar erbinnen staat de zaak op zijn kop. Het land verliest definitief zijn geloof in het feit dat de behartigers van de publieke zaak, de dienaren van de res publica, per se integer zijn. Dat geloof stond al langer onder druk. Er was al langer sprake van twijfels, van geruchten dat er hier of daar iets rotte, van vermoedens dat er ook wel eens een gebutste appel in de regeringsmand terechtkwam. Maar het bleef te vaag om zich tot overtuiging te ontwikkelen. Te minder omdat we ons geloof in integriteit zo hard nodig hebben, om het spel dat Nederlandse samenleving heet, te kunnen blijven spelen. We beseffen dat het er in andere landen wat dat betreft heel anders aan toegaat. Dat de bevolking er daar juist vaak van uitgaat dat politici corrupt en onbetrouwbaar zijn en dat het land juist daarom kan functioneren. We kunnen dat eigenlijk niet echt begrijpen, want bij ons is dat fundamenteel, preciezer principieel, anders. Ook bij ons raken politici, wordt gefluisterd, wel eens verstrikt in erotische netten; lange werkdagen en veel van huis nietwaar. Maar het kan nooit uitgroeien tot een ongegeneerd systeem dat Jesebels tot Eurocommissaris pro-

[p. 447]

moveert. Ook bij ons moet er waarschijnlijk wel eens worden samengewerkt met grijze economische machten. Maar het zal, nee, kan zich nooit verharden tot maffiose structuren, waarin het souterrain de bovenwereld gijzelt. Ook bij ons is er wel eens sprake van uitgaven of inkomsten die niet tot op de cent nauwkeurig traceerbaar zijn. Maar niet in een orde van grootte, die geheime bankrekeningen elders of mysterieuze transacties met geldkoffertjes noodzakelijk maakt. Ook bij ons verslinden verkiezingen steeds grotere kapitalen. Maar suggesties om directer met de beschikkers daarover te gaan samenwerken stuiten op grote weerstand. Het beheer van de publieke zaak in Nederland is een toonbeeld van puriteinse degelijkheid.

Dat schijnt al lang zo te zijn. Ik herinner mij hoe mijn leraar geschiedenis het contrast opriep tussen de vertegenwoordigers van de Zeven Provinciën en de Duitse vorsten en Vaticaanse prelaten bij de Vrede van Münster: zwarte lakense pakken met knoestige koppen erboven, tegenover kanten kraagjes, paarse slepen en gouden ringen en borstkruisen, bezet met glinsterende edelstenen. Het contrast in manieren was navenant: verfijnd en hoofs, maar ook geslepen en gluiperig versus simpel, vierkant, rechtuit. Zeg: menuetten versus koralen. Zo vestigen reputaties zich in de wereld en in de dragers ervan. En zo komt het dat wij denken dat het alleen zo kan. Eigenlijk in alles. Maar zeker in de behartiging van de publieke zaak. Het heeft ons geen windeieren gelegd. Al wordt ook gefluisterd dat we onze welvaart, toen en nu, niet alleen te danken hebben aan Gods zegen over noeste godvrezendheid, maar ook aan ordinaire diefstal, piraterij en bedrog.

En dan ineens een niet te negeren scheur in de puriteinse traditie. Er steken geruchten de kop op dat de minister van Binnenlandse Zaken in zijn vorige functie een staat gevoerd heeft die niet in deze traditie past. Als was hij een vorst of prelaat. Vooral: dat hij die heeft gefinancierd met publieke middelen die daarvoor niet, zeker niet in die mate geoormerkt waren. Nu was de man burgemeester van de grootste havenstad van de wereld, in een periode dat van burgemeesters verwacht werd dat zij niets onbeproefd zouden laten om hun stad op de wereldkaart te zetten. Niemand ontkent dat hij dat ijverig geprobeerd heeft en daar stad en land voor heeft afgereisd. Vooral verre steden en exotische landen. In het gezelschap van een hofhouding, waarin opvallend veel bloedverwanten en vrienden figureerden. De geruchten komen verdomd ongelegen. Er zijn enige andere schandalen over besteding van publieke gelden; er is mee gespeculeerd, niet met het oog op persoonlijk gewin, maar om de gemeenschapskas te spekken. De integriteit van het openbaar bestuur staat op het spel. Op het niveau van de nationale regering is de minister van Binnenlandse Zaken de eerstverantwoordelijke. Maar die ligt nu onder het vuur van aanvallen op zijn eigen integriteit. Hem wordt geen directe persoonlijke verrijking, een zogeheten greep in de kas, verweten. Wel dat hij op te grote voet heeft geëxcelleerd en daarvoor te vlot het giropasje van zijn gemeente heeft gebruikt. Bovendien rijst de vraag of hij dat wel heeft afgeleerd; per slot is zijn dienstauto nu ook meer dan tienduizend gulden duurder dan die van zijn collega-ministers.

De betreffende minister laat de zaak niet op zijn beloop. Nu eens

[p. 448]

superieur-spottend, dan weer agressief van zich afbijtend, zelfs dreigend met processen wegens laster, roept hij om bewijzen. De geruchten waren er eerder. Zij zijn onderzocht en ondeugdelijk bevonden. Hij hoeft en wil niet bewijzen dat hij onschuldig is. Het wordt tijd dat men met harde bewijzen komt voor zijn schuld. En zo niet, dan moet het gezanik ophouden - voorgoed. De gemeenteraad van zijn kroonjuweel stelt een onderzoekscommissie in die zich verzekert van de bijstand van een team van accountants van een van de meest gerenommeerde firma's op dat gebied. Maar het kwaad is geschied; de media hebben zich op de affaire gestort. Meerdere malen per dag worden we op de hoogte gehouden van de nieuwste ontwikkelingen. Die zijn er nog niet; de accountants zijn nog op jacht naar bonnetjes, de commissie vergadert over punten en komma's en advocaten lopen in en uit. Dus als nieuws worden herinneringen opgehaald aan de gouden tijd van deze sociaal-democraat in de werkstad Rotterdam. Geleidelijk rijst het beeld van een megalomane zonnekoning, tuk op wijntje en trijntje, die meende dat hij zich wel het een en ander kon permitteren. Per slot was hij zo'n beetje de stad. Dat is dodelijk. In de puriteinse Nederlandse cultuur ben je, hoe autocratisch ook, hoogstens de nederige dienaar van stad, land of wereld. Eerlijkheid staat toe daar terloops bij te vermelden, dat ons land inderdaad voorbeeldige vertegenwoordigers van deze cultuur heeft voortgebracht. Maar dat was vooral in de tijd van vóór consultants, interimmanagers en snelle jongens (en meisjes), die voor astronomische bedragen cultuuromslagen bewerken die verdacht veel barbarij in zich bergen. Vervelend nu is dat de wijze waarop de minister zich verdedigt de indruk van het niet nauw (willen) nemen eerder bevestigt dan ontkracht. Er spreekt een houding uit die door de renaissancepaus Leo X trefzeker onder woorden is gebracht: God heeft ons de macht gegeven, laten we ervan genieten. De minister is minstens even strijdlustig als die paus; hij ontpopt zich als een echte straatvechter. Het strijkt tegen alle borstelige puriteinse haren in. Het onderzoeksrapport is er nog niet - de presentatie ervan wordt keer op keer uitgesteld - maar op de golven van de hype is het oordeel al geveld: schuldig.

Had het anders gekund? De minister-president, de incarnatie zelf van ons puritanisme, trekt partij voor zijn minister en wijst erop dat er nog geen bewijzen zijn. Zo ook woordvoerders van diens partij, over het algemeen ook niet behept met de uitstraling van lichtzinnige flierefluiter of spilzieke megalomaan. Maar het mag niet baten. Dan komt het verschijnen van het onderzoeksrapport in zicht. Een week tevoren biedt de minister zijn ontslag aan. Om zijn handen vrij te hebben, zegt hij, voor zijn verdediging. Het rapport meldt aan traceerbare overschrijding van budgetten en oneigenlijke bestedingen zo'n zeshonderdduizend gulden. In dit soort zaken is natuurlijk iedere niet te verantwoorden stuiver er een te veel. Maar eigenlijk ben ik door het bedrag een beetje teleurgesteld. Zes ton op een ambtsperiode van ruim twaalf jaar. Er worden in dit land wel forsere bedragen over de balk gegooid. Natuurlijk is dit alleen het bedrag dat spijkerhard te maken is, al heeft een concurrerende accountantsfirma, ook zeer gerenommeerd, daar ondertussen twijfel over gezaaid Maar toch. In rapporten van

[p. 449]

de Rekenkamer over verspillingen door overheidsdiensten zou een dergelijk bedrag een lachertje zijn.

Wat mij het meeste dwarszit aan de affaire is de verhouding tussen schijn en werkelijkheid. Wat is schijn en wat werkelijke inzet in de wijze waarop Bram Peper, want over hem gaat het, reliëf gaf aan het burgemeesterschap van Rotterdam? Wat feit en wat schijn in de daarmee gemoeide bedragen? Dus: wat was zonnekoningachtig theater, en dus onterecht aangewend geld, en wat vakbekwame ambtsuitoefening, hoe afwijkend eventueel ook van ingeslepen Hollandse tradities? Wat was schijn en wat feit in de hype die over de affaire is ontstaan? Dus ook: is de man echt schuldig? Of heeft hij een magisch veld gemobiliseerd waarin er aan schuldig niet meer te ontkomen was, wat verder ook de feiten zijn. En wat zijn de krachtlijnen van dat veld? Zijn eigen arrogantie en superieure cynisme, die in elk geval meer argwaan opriepen en kwaad bloed hebben gezet dan goed is voor de bekleder van een publiek ambt? Of is het de gretigheid waarmee de media de nieuwsgierigheid van het volk voedden, ook toen er nog geen vers voedsel was maar we het nog moesten hebben van opgewarmde prakjes? Kort en goed: wat is ter zake reële en wat virtuele werkelijkheid?

Zo gevraagd vertoont de affaire even opmerkelijke als zorgelijke overeenkomsten - tenminste voor een beetje puritein als ik - met een die ging spelen toen de zaak-Peper weggezakt was: de beursgang van de internetprovider World Online. Ik ben geen econoom. Als nuchter beheerder van mijn eigen portemonnee (en met in mijn achterhoofd verhalen over catastrofale beleggingen van mijn grootvader in Russische spoorwegen), begreep ik niets van de rush op het fonds. Wie wil nu aandelen van een firma met een jaaromzet van honderdzestig en een schuld van meer dan driehonderd miljoen? Maar er werd om gevochten. Investeren in de toekomst! Welke toekomst? Ondertussen zijn al die hebberige gretigaards van een kouwe kermis thuisgekomen. Plots blijken ook wereldwijd de fondsen van nieuwe technologie, nieuwe economie en nieuwe media het erg slecht te doen. Hoe plots is dat? Kan dat wel veroorzaakt zijn, zoals de analisten suggereren en de media doorgeven, doordat het boegbeeld van de firma haar eigen aandelen even voor de beursgang verkoopt en Bill Gates door een Amerikaanse rechter tot een astronomische boete is veroordeeld? Is er zo snel twijfel te zaaien aan het profijt van revolutionaire vernieuwingen? Hoe solide is dan kapitaal? Wat is er virtueel en wat reëel aan de kapitaalmarkt?

Als er rond een vitale sector van de hedendaagse economie zulke catastrofale twijfels kunnen rijzen, waarop kunnen we dan nog wel vertrouwen? Zo heerst er in onze dagen ook een bijna idiomatisch vertrouwen in de sociaal-democratische component van paars. Met vereende krachten hebben de premier van Groot-Brittannië en de Bondskanselier van Duitsland dat willen articuleren in een beschouwing over de vernieuwing van het socialisme tot koninklijke weg in de kapitalistische en welvarende verhoudingen van nu. Wat een dun ijs! Ik waag er mij niet op. Wie enig benul heeft van sociale gerechtigheid - en vooral van de noodzaak daarvan, én van wat haar bedreigt - moet wel gaan terugverlangen naar de retoriek van

[p. 450]

ouderwetse vakbondsleiders of de opruiende taal van rooie rakkers. In Nederland wordt het revolutionaire denkwerk van de rode roergangers dunnetjes overgedaan in een voorstudie voor een nieuw beginselprogramma van de Partij van de Arbeid. De brochure heet ‘de rode draden van de sociaal democratie’; inderdaad zonder hoofdletters. Centraal staat de emancipatorische dynamiek van het socialisme. Naadlozer aansluiting bij het levensgevoel van de well-to-do-individualist van dit moment is nauwelijks denkbaar. Hoeven de zwakken dan niet meer beschermd te worden of de armen geholpen? Is er geen schild meer nodig voor de weerlozen? Is het voldoende om wereldhavens op een kaart te zetten waar ze al lang op staan en kabinetten te runnen volgens de beste tradities van puriteinse degelijkheid, zakelijkheid en vooral, van op de centjes letten?

Wie had kunnen denken dat ik ooit nog eens een lans zou breken voor ongegeneerd rood? Degene die, net als ik, de Oostenrijkse troebelen minder beschouwt als een hartelijke instemming met racisme of vreemdelingenhaat, en meer, zelfs vooral als een poging om een coalitiepolitiek te doorbreken die vastgelopen was in cynische concentratie op het behoud van de macht. Zonder oog voor de functie en inhoud daarvan. Zonder besef van de puriteinse of juist wat zwierigere randvoorwaarden waarbinnen die reliëf kunnen krijgen. Dat type politiek schept zelf het vacuüm waarin wat dan ook dat tot de verbeelding spreekt, als aanvaardbaar, zelfs aantrekkelijk alternatief kan gaan fungeren. Let op: het volk omhelst zo'n alternatief niet, omdat het te dom zou zijn om de gevaren ervan te zien. Het doet dat, lijkt mij, omdat het te lang is geconfronteerd met een politiek die zelf de boodschap uitzond, dat niets anders dan behoud van de macht ertoe doet. Het volk balanceert daarbij, beslist niet geheel onbewust, op de rand van virtualiteit en realiteit. Om zich, op het moment dat de virtualiteit te drabbig wordt, weer nuchter tot de realiteit te wenden. Maar dan moet er wel een weg terug zijn.

□ Pieter Anton van Gennip