Streven. Jaargang 66

[p. 980]

Guus van Hemert
Duizend jaar als een dag
ofwel het wonder van het overleven

Heb ik enig recht om over iets zo belangrijks als het millennium te mogen praten? Natuurlijk niet. Een klein excuus voor de vermetelheid is misschien dat ik de datum al heel lang heb zien aankomen.

Het was in 1938. Ik telde 11 jaar en las in het geschiedenisboekje dat de eerste Nederlandse spoorweg uit 1839 dateerde. Zo, dacht ik, dat is dan volgend jaar honderd jaar geleden. Inderdaad werd het jaar erna een jubileum gevierd (zoals ook de oorlog waarvan de dreiging al in de lucht hing, in dat andere jaar werkelijkheid werd). Op die dag in 1938 heb ik evenwel, toen ik toch eenmaal bezig was de toekomst te overzien, tegelijk ook gekeken hoe oud ik zou zijn bij het einde van de eeuw. Dat kwam uit op 72 jaar, een onvoorstelbare leeftijd. Maar nu ik er ben, niet vreemder dan die van toen.

Geeft zoiets me recht om nu over het millennium te spreken? Het kan minstens als een verzachtende omstandigheid gelden.

Een andere is dat ik iedere keer mijn vingers voel jeuken bij dat wondere getal 1999. Zoals het seizoen sluit met een explosie van herfstkleuren, zo het millennium met een fontein van negens.

Het meest bijzondere daarin is natuurlijk eigenlijk die 1. Nog een paar maanden en we nemen afscheid van dat moment, duizend jaar geleden, toen op griffies en kloosterscholen en overal waar geschreven werd, ineens dat streepje verscheen. Het verbindt je tot in de beweging van je hand met de mensen van het jaar 1000 (onze Arabische cijfers begonnen toen net al in zwang te komen naast de Romeinse); dat jaar 1000 waarover een toenmalige ooggetuige in het zo gruwelijk geplunderde Europa de zin schreef die wij in de kunstgeschiedenis altijd geciteerd kregen: ‘het was alsof de wereld het oude kleed aflegde en zich overal met een helder wit gewaad van kerken sierde’. De ochtendglans van het nieuwe bouwen in vroegromaanse stijl, teken van een hoop die - dat mag toch ook wel eens gezegd worden - lang

[p. 981]

niet in alles bedrogen is door de verdere geschiedenis, als je alleen maar - om ons even tot de architectuurkant van onze beschaving te beperken - aan dat prachtige laatromaans en de ontwikkeling daarna tot en met het nieuwe bouwen van onze eeuw denkt. Een keerpunt om bij stil te staan, niet het minst ook om de jonge vredevorst Otto III (980-1002), die zoon van een Duitse keizer en een Byzantijnse prinses, die even het beste van Oost en West bijeenbracht.

Dat ik die verleiding voel, is dat nog een extra excuus om mij met óns millennium te mogen bezighouden? Nee. Maar misschien wel dat ik de laatste jaren bezig geweest ben met een meer dan millennium verre historie. Door mijzelf te verplichten geschiedkundige fictie te schrijven over iets dat zo ver weg is als het jaar 258 van onze jaartelling, was ik wel genoodzaakt in die dimensies te denken. In 1995 is dat boek uitgekomen, Streven van juni 1996 wijdde er aandacht aan (via de hand van André Van Laere). In het licht van Omega heet het. Ik zou me nu willen afvragen wat ik omtrent het begrip millennium wijzer geworden ben uit die arbeid. Het speelt erdoorheen, dat weet ik.

De locaties van de verhalen zijn de steden Alexandrië, Carthago en Nijmegen. De reden om genoemd jaar te kiezen lag aanvankelijk hierin dat rond 260 de stad Nijmegen verwoest moet zijn geweest door binnenvallende Franken. Bij de bestudering van de andere twee gekozen plaatsen kwam toen een heel precieze datum te voorschijn: de gerechtelijke moord op Cyprianus, bisschop van Carthago, 14 september 258. Dat werd het ankerpunt in de tijd; herfst 247 het beginpunt. Voor de derde locatie, Alexandrië, was belangrijk dat de herinnering aan de in 254 gestorven Origenes in groeiende mate leefde.

Maar hoe ben ik bij dat alles wijzer geworden omtrent het begrip millennium? Om te beginnen kwam er meteen al de vraag welke jaartallen er zouden kunnen staan op een kalender ergens in een magistratenwoning in Alexandrië. Natuurlijk niet 257, want die telling ‘Anno Domini’ kreeg pas na 600 haar eerste gebruikers. Het kon echter wel een getal uit de Egyptische, Joodse, Griekse of Romeinse telling zijn. En zie, volgens deze laatste was het toen het jaar duizendtien (MX) na de stichting van Rome. Ze hadden dus net duizend jaarfeesten achter de rug. (En waarom niet met een fraaie, centraal geplaatste M overal in het Rijk? McDonald's is vast niet de eerste geweest in deze landen.) Het geeft relativering, die andere ligging van de duizendtallen in de stad waar je woont.

En ruimte, omdat een duizendtal nu eenmaal een andere dimensie is dan een eeuw. Het kan ook bijna niet anders of ergens in een gesprek valt die prachtige relativerende psalmzin dat voor God ‘duizend jaar zijn als één dag’. Etmaal en millennium een ogenblik inwissel-

[p. 982]

baar, om een bescherming uit te drukken van ‘voor de bergen geboren werden’ (begin van die psalm 90, het gesprek staat op blz. 80). Duizend is niet zomaar een getal. Onafzienbaar uitgestrekt en toch wiskundig zuiver afgerond heeft het de schoonheid om een goddelijke ruimte aan te duiden.

Zo werkt het natuurlijk ook in dat andere, nog veel befaamder duizendtal van de Schrift: de duizend jaar van vrede met Christus waar de Apocalyps over spreekt, ‘wanneer de Satan gebonden zal zijn’ (Openbaring 20, 1-5). Het kwam via een van de historische hoofdpersonen in het verhaal binnen, de humane episcopus Dionysios van Alexandrië (blz. 293). Hij ontmoet in zijn praktijk - het voorval is overgeleverd door Eusebius - rondom een woestijnstad een religieuze beweging die het getal uit de Apocalyps letterlijk wil opvatten: duizend jaar materiële welvaart en plezier. Tijdens een driedaagse bijeenkomst, waar ook ieder uit de omliggende dorpen uitgenodigd is, slaagt hij erin de mensen tot een omvattender inzicht te brengen. Het is werkelijk een heel mooi, bijna relatietrainingachtig verhaal. Een sprookje van wederzijdse luisterbereidheid. De uitkomst is dat de schriftkenner en intellectueel Dionysios samen met die eveneens goed in de Schrift onderlegde mensen tot de overtuiging komt dat die tijdspanne in de Apocalyps een symbool is van een groter en vitaler belofte: leven met de Verrezene. Deze kijk is sindsdien levend gebleven in de grote kerk, zodat er van die kant rond het jaar duizend geen psychose verbreid is onder de mensen. De slag om de duizendjaar-angst was al geleverd in zulke vroegchristelijke, door kronieken overgeleverde discussies.

Ook wij lijken komende weken - zelfs als wij de afleiding van het verspringende computergetal niet hadden - niet in grote getale door metafysische sidderingen bevangen te zullen worden.

Maar wat doet het duizendtal dan wel? Juist de millenniumkant van de eeuwwisseling is zó buitenproportioneel dat je er geen vat op hebt. Je kunt een huwelijk aanvangen, een baby plannen, een onderneming beginnen, maar juist dan valt op hoe één enkel leven in het niet valt bij die tijdspanne die - in tegenstelling tot de eeuw - zo wijd is dat geen mens ook maar in de buurt komt van die te kunnen overzien; tegelijk evenwel - en dat is evenzeer waar - niet zo oeverloos is dat wij álle contact ermee verliezen. In die zin kon het millennium wel eens bij uitstek het domein zijn van krachten waar wij wel mee te maken hebben, maar waar wij geen enkele invloed op hebben. Van chaos dus. Of, indien niet, van een groei die verdergaat dan onze planning, van het wonder van overleven, herkansing, vernieuwing.

Juist zo blijkt het een rol te spelen in de gebeurtenissen die door In het licht van Omega worden verteld. Als je zoveel tijd overziet, besef je dat er in die vroege christenheid heel wat situaties bestonden waar

[p. 983]

we allerminst naar terug zouden verlangen. Het beeld van een christelijke oertijd die ideaal was, waarna de christelijke beweging eigenlijk alleen aan waardigheid heeft ingeboet, is slechts één manier om de historie te bekijken. Met evenveel, ja meer recht kun je waarnemen en beseffen hoeveel goeds en waardigs juist in die eerste eeuwen niet bestond. Wel een paas-, maar geen kerstviering, geen kathedralen, geen hospitalen, geen synthese tussen geloof en schoonheid, geen mildheid jegens afvalligen, geen verering van Maria, geen oecumenisch vertrouwen in andersdenkenden, geen Franciscaanse ontroering, geen Erasmiaanse bescheidenheid, geen Van Dijckse aandacht. Het zou soms nog lang duren voor ze er kwamen. Ja, de barbarij en de geestdrijverij zouden vaak juist toenemen in de eeuwen die volgden. Ik spreek gewoon vanuit de geschiedenis.

En dan kan ineens het woord millennium het inzicht nabijbrengen dat er goede dingen gegroeid zijn die eerst onvoorstelbaar waren. Juist zo wordt het expliciet gebruikt in dit verhaal over het jaar 258. De hoofdpersoon in Alexandrië, beeldend kunstenaar, slaagt er niet in om zijn ambacht dat hij met vreugde uitoefent in de schone antieke beeldcultuur, te combineren met de nieuwe innerlijke ruimtes die door het contact met Origenes werden opgeroepen. De schrifttaal doodt zijn beeldtaal. En dan staat er: ‘het zou een millennium vragen, of langer, voordat, in een eeuw die ooit quattrocento genoemd ging worden, eenheid ontstond tussen de charme die juist hij in Alexandrië had willen uitdrukken en de helderheid en vaart die hij in de nieuwe geschriften aan het ontdekken was’ (blz. 403). Eigenlijk is hij een soort Bellini of Botticelli, verdwaald in de derde eeuw. Terugkijkend van ons uit naar 258 herken je dat er later toch eigenlijk niet te geloven dingen hebben mogen groeien - om ons nu even tot de schilderkunstige kant van de cultuur te beperken. Het millennium als de ruimte van het nooit gedachte.

Onderwijl blijft natuurlijk ook gewoon waar dat we in feite dagsgewijs leven en dat het erop aankomt wat we van ieder van die dagen maken. Zoals Guido Gezelle vaststelde bij de eeuwwisseling die hij voorzag en die hij met een maand en drie dagen miste (hij stierf immers op 27 november 1899). In een realistisch liedje waarin hij alvast het ‘verbeter de wereld, begin bij jezelf aan de volgende eeuw meegaf (Leu XXme siècl...!) hield hij zich vooral aan dit nuchtere dagritme en dat blijft natuurlijk ook nu gelden.

Maar Gezelle heeft zich - dat is óók waar - niet met een millenniumwisseling hoeven verstaan. Het is toch niet niks als wij straks voor het laatst dat 1999 neerzetten! Afscheid van die 1 die in het jaar 1000 begon. In een fractie van een seconde zal het plaatshebben. Van de 1 naar de 2. Wat zeg ik? Naar de 3! We stappen in die seconde het derde millennium binnen. We raken aan de mensen van 3000. Even

[p. 984]

delen we het uitzicht waarin duizend jaar zijn als één dag.

Maar evengoed kan een simpel getal als 72 je dankbaar maken voor het wonder van het overleven. Gezelle is daar drie jaar onder gebleven. Wat natuurlijk op een bepaalde manier gezien helemaal niet erg is, want zelf stuurde hij zijn gedichten over de dood en - daarvan ben ik ook overtuigd als we hem maar hardop laten horen, dat doe je met Beethoven toch ook - over de millenniumgrens heen.

Herlees maar - ja, hardop - 't Laatste, aan den onbekenden Lezer’.