Streven. Jaargang 66

[p. 176]

Staf Nimmegeers
Kerk als afvalbak

Brussel is een vuilnisbak, boordevol gevuld met wegwerpmensen. Zeker voor het stadscentrum, het historische Brussel, gaat deze boude uitspraak op. Vestigen in de echte wereldsteden de armen zich vooral in de zones waar de stad overgaat in het platteland, in de Belgische hoofdstad zakken alle varianten van wat onder de noemer ‘arme mensen’ schuilgaat, bij voorkeur af naar de soms ergerlijk verloederde buurten van het centrum. Het niet zo tolerante Vlaanderen zendt letterlijk zijn gekneusde mensen, van ex-gevangenen tot seksuele minderheden en oud-psychiatrische patiënten naar hier. ‘Daar zijn er wel meer zoals jij’, is de begeleidende boodschap. Anderen worden gewoon weggepest tot ze de weg naar de hoofdstad vinden. Stuurde de burgemeester van een bekende Vlaamse stad een paar jaar geleden niet een treinvol bedelaars en andere ‘lastposten’ met de trein gratis naar Brussel, treinkaartje zonder retour uiteraard?

De enige stad met echte grootstadsallures die ons land rijk is, biedt een opmerkelijk aantal ‘menselijke afval’ de geborgenheid van de anonimiteit. Anonimiteit kan schrikkelijk hard overkomen: mensen staan hier alleen, ze nemen samen de metro of de lift, maar blijven oeverloos alleen. Ze leven op afstand van elkaar, wat een zekere koelte teweegbrengt, maar ook ruimte geeft, vrijheid. Wat kansen creëert om afgeschermd van de nare gevolgen van het verleden opnieuw te starten, bevrijd van een sociale dwang die al te dikwijls ontaardt in onverdraagzaamheid of overhelt naar hypocrisie. Anonimiteit is het sleutelwoord om de grootstadssfeer te begrijpen: ze kan staan voor adembenemende eenzaamheid, maar tegelijkertijd voor bescherming, beschutting, warmte zelfs.

In diezelfde grootstad schept die tweeslachtige anonimiteit ook een vruchtbaar klimaat voor de kerken. Kerken in Brussel-Centrum hebben een lage drempel, je loopt er in en uit. Kerken vormen in de hectische

[p. 177]

drukte van de binnenstad een soort vluchtheuvels, je kunt er letterlijk en figuurlijk op adem komen. In sommige van die Brusselse kerken bestaat er ook steeds een dubbele, permanente opvangdienst: een opvang voor mensen in allerlei nood, van toeristen die gewoon op zoek zijn naar een of ander monument tot hongerlijders en daklozen die komen aankloppen.

Macht & drek
Het is een lange weg die de buit door het lichaam gaat. Op deze weg wordt hij langzaam uitgezogen; alles wat bruikbaar aan hem is wordt aan hem onttrokken. Wat overblijft is afval en stank.
Dit proces, dat aan het eind van elke dierlijke overmeestering staat, is veelzeggend voor het wezen van de macht in het algemeen. Wie over mensen wil heersen, tracht hen te vernederen, hun tegenstand te breken en hun hun rechten te ontfutselen, tot ze machteloos als dieren tegenover hem staan. Als dieren gebruikt hij ze; ook als hij het hun niet zegt is hij er zich voor zichzelf altijd duidelijk van bewust hoe weinig ze voor hem betekenen, tegenover zijn vertrouwelingen zal hij hen schapen of vee noemen. Zijn einddoel is altijd hen ‘op te slokken’ en uit te zuigen. Het laat hem koud wat er van hen overblijft Hoe schaamtelozer hij met hen is omgesprongen, des te meer veracht hij hen. Als ze helemaal nergens meer bruikbaar voor zijn werkt hij ze stilletjes weg, zoals zijn uitwerpselen, en zorgt hij ervoor dat ze de lucht in zijn huis niet verpesten. [...]
→ blz. 178

Er is ook een biechtkamer, die helemaal niks meer te maken heeft met het klassieke biechtmeubel. Een kamertje, meestal achteraan in de kerk, waar een priester de gasten ontvangt. En gasten zijner. Aangemoedigd door de beschermende anonimiteit schuiven vele uren per dag mannen en vrouwen aan voor een gesprek, een biechtgesprek of een klassieke biecht. Vaak mondt dat gesprek uit in een verzoeningsritus, als de bezoeker gelovig rooms-katholiek is, wat lang niet altijd het geval is.

Mensen willen praten en vinden daar elders blijkbaar nog weinig kans toe. Mensen willen zich ontdoen van oude trauma's, geschiedenissen die ze alleen nog maar in de dubbel verzekerde anonimiteit van een grootstadsbiechtkamer kwijt kunnen. Na meer dan een kwarteeuw naar mensen tussen Adinkerke en Aarlen, maar ook naar die van zowat alle nationaliteiten die in Brussel hun weg zoeken of er op doortocht zijn, geluisterd te hebben, begin je toch enige krachtlijnen te zien. Velen proberen angst kwijt te geraken. Angst beheerst en paralyseert onzegbaar veel tijdgenoten: angst om de toekomst, angst om het ouder worden en het aftakelen van het lichaam, angst om wat er gebeurt wanneer iemand volgens de geldende normen terzake niet meer sexy is, angst om zichzelf te zijn: hun geheime verlangens en

[p. 178]

seksuele geaardheid, angst voor de dood.

Niets heeft men zo intensief bezeten als dat wat tot drek is geworden. De constante druk, waaronder de tot spijs geworden buit gedurende heel de lange duur van zijn tocht door het lichaam staat, zijn ontbinding en de innige relatie die hij aangaat met degene die de buit verteert, het volkomen en definitieve verdwijnen, eerst van alle functies, dan van alle vormen die eens zijn bestaan hebben uitgemaakt, de assimilatie met dat wat van zijn consument reeds als lichaam aanwezig is - dat alles kan men met recht beschouwen als het meest centrale, zij het ook het meest verborgen proces van de macht. Het is zo vanzelfsprekend, zo zelfwerkzaam en onbewust, dat men zijn betekenis onderschat. Men is geneigd slechts de duizenderlei grillen van de macht te zien die zich aan de oppervlakte afspelen; maar ze zijn het kleinste deel ervan. Daaronder wordt dag in dag uit verteerd en nog eens verteerd. Iets buiten onszelf wordt gegrepen, tot kleine stukken gereduceerd, doorgeslikt en van binnenuit in onszelf opgenomen. [...] De drek die van dit alles overblijft, is met onze hele bloedschuld beladen. Aan deze is te zien dat wij hebben gemoord. Het is de samengeperste som van alle dingen die tegen ons getuigen. Als onze dagelijkse, hardnekkige, nooit onderbroken zonde stinkt en schreit hij ten hemel. Het is opvallend hoe men zich met hem isoleert. In speciale, uitsluitend daartoe dienende ruimten ontdoet men zich ervan, het woord ‘privaat’ zegt al genoeg: werkelijk alleen is men slechts met zijn drek. Het is duidelijk dat men zich ervoor schaamt. Hij is het oeroude zegel van het machtsproces van de spijsvertering, dat zich in het verborgene afspeelt en zonder dit zegel verborgen zou blijven.
Uit: Elias Canetti, Massa & Macht, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1983, blz. 235-236.

Daarnaast zijn er de niet te tellen bezoekers die met relatieproblemen te kampen hebben en een deelgenoot zoeken voor de smart om een scheiding, de opgekropte woede om overspel, mishandeling, vernedering door de partner. Niet te meten zijn de tranen van ouders om het zich verongelijkt voelen door hun kinderen en de kinderen die zich totaal onbegrepen voelen door de ouders, vooral dan in geval van echtscheiding. Bergen miserie, haat en wraakgevoelens, waar de betrokkenen zelf schrik van beginnen te krijgen. Ze proberen het allemaal af te schudden.

Een tv-programma, een gebeurtenis als ‘Dutroux’, een ramp als Honduras en Nicaragua: onze vlotte, gladde manier van leven en de media beseffen de psychologische en existentiële vragen niet die dat allemaal oproept in brede lagen van de bevolking. Hoeveel wonden opnieuw worden opengereten, hoeveel er ingeslikt maar nooit verteerd is, hoeveel er verzwegen is en wordt, ook tegen de meest nabije intimi. En de psychiatrie dan? Velen komen ongeholpen en onvoldaan naar ‘de psychiaters van de straat’ zoals een vroegere Brusselse burgemeester de biechtvaders van zijn stad ooit noemde.

[p. 179]

Niet zelden stuurt een psychiater een patiënt naar ons toe, al komt de omgekeerde beweging veel meer voor. De droesem in ziel en hart vrijmaken vraagt soms verschillende heilstherapeuten.

Een smoorhoop of mestbak in Brussel. Uit A. Henne & A. Wauters, Histoire de la ville de Bruxelles, 1975

Het gesprek in de kerk, vooral het biecht-gesprek, kan veel meer bieden dan een therapie, hoe vakkundig ook. Zeker voor de gelovige wiens wroeging geblust wordt met de zekerheid van vergiffenis, die een kans krijgt tot verzoening in de penitentie, die lang niet meer de karikaturale vormen uit een bepaalde literatuur aanneemt.

Een tv-programma over ‘repressie en bevrijding’ heeft meer nodig dan het projecteren van een hulptelefoon na afloop. De wreedheid, de bloeddorstigheid waarmee mensen elkaar naar het leven stonden toen, vraagt lange vertrouwvolle gesprekken, als er nog iets te bepraten valt. Dutroux heeft, nadat aids de schroom rond homofilie had weggenomen, een van de laatste taboes doorprikt, dat van incest en pedofilie. Dat wetenschappelijk vaststellen is één, de weerslag ervan meeleven met de velen die zich in deze situaties herkennen is nog iets anders. Deze en andere willekeurige gebeurtenissen kunnen iets losmaken dat al jaren vastzit, hindert, bezwaart en weegt. Heilzaam is het als men zich van zulke ‘geheimen’ kan ontdoen. Vroeger keek ik beteuterd op wanneer bezoekers van de biechtkamer weggingen met de vraag: ‘Hoeveel moet ik betalen, dokter?’, of ‘Tot ziens, dokter’, nu niet meer.

Gaan mensen nog gebukt onder hun zonden? Willen mensen ook nog hun zonden dumpen? De oudere generaties dragen nogal wat onnodige ballast mee, vooral een haast ziekelijke eenzijdige gevoeligheid rond alles wat seksualiteit betreft. Hoe krachtig is dat er ingehamerd! Het is onnodige ballast omdat bij navraag het gezond verstand van de betrokkenen helemaal niet samenvalt met de van buiten opge-

[p. 180]

legde verboden en geboden. Ik ben feminist geworden door de verhalen van oudere vrouwen, hoe zij ooit behandeld en bekeken werden. Nu nog is het puin ruimen van wat ooit is aangericht.

Mensen van nu hebben de zonde opnieuw ontdekt, het zou zonde zijn indien er geen zonde meer zou zijn, redeneren velen. Niet als wurgend schuldgevoel. Uit rechtvaardigheidsgevoel bestempelt men tekorten aan waarheidsliefde, trouw, respect voor anderen, racisme en verkeersagressie en botte onverschilligheid als zonde. Het diepe aanvoelen dat het anders en vooral beter gekund had, dat iets geschonden is dat hersteld dient te worden. De biechtritus is daartoe de aanzet, de penitentie krijgt de gestalte van een nieuw engagement, soms iets dat echt in het vlees snijdt. De moderne flagellant doet bv. een jaar gratis dienst in een of andere instelling of opvangorganisatie. Zeer talrijk zijn zij die zichzelf luie agnosten vinden en zichzelf verwijten enkel van brood te leven en zo op de rand van het zwarte gat terechtkomen. Zij willen meer weten over God, zin en onzin, leven en dood, datgene uitspreken wat hun eigen hart hun verwijt. Kerk interesseert weinigen, ook al komen ze aangeslagen, belast en zoekend naar diezelfde Kerk. Er is in dit alles meer ‘beyond the words’.