Streven. Jaargang 66

[p. 111]

Frank Vande Veire
Wij weten met onze vreugde geen blijf...

Al zegt kunst meestal wel iets over de wereld, wat ze dan juist zegt blijft toch wel erg open. In het geval dat we echt te weten komen wat ze zegt, interesseert het ons al niet meer. En als het nog een keer gebeurt dat kunst ons raakt, kunnen we deze geraaktheid niet thuisbrengen, laat staan er iets mee aanvangen. Om al die redenen blijft het grondig onduidelijk wat voor belang de kunst voor de wereld kan hebben. Als er iets is dat de wereld niet zal redden, is het kunst. Meer nog: zodra de kunst de indruk wekt dat ze de wereld wil redden, heeft de wereld alle redenen om de kunst terug te fluiten. De wereld is hoe dan ook niet te redden, en daarom leidt de idee dat ze gered kan worden al gauw tot terreur. Dat is het minste wat we op het einde van de ‘waanzinnige twintigste eeuw’ kunnen zeggen.

Is kunst dan alleen een balsem voor degenen die weten dat de wereld, dat wijzelf niet te redden zijn, omdat elke ‘redding’ het alleen maar erger kan maken? Ongetwijfeld is dat zo. Maar kunst is dan in elk geval een heel eigenaardige balsem. Het is namelijk een balsem die ons eerst en vooral pas echt onze reddeloosheid, ons onvermogen om gered te worden, laat voelen. Ze raakt aan een elementair niveau waarop we - hoe goed het ons ook kan gaan, hoezeer we ook in de prijzen kunnen vallen - overgeleverd zijn aan het leven als aan iets waar absoluut niets aan te doen valt. Op dat niveau speelt alles zich op een fatale, onafwendbare manier af, zijn alle goede bedoelingen ijdel, zijn we allemaal onverbeterlijk, ongeneeslijk. Maar kunst maakt vooral dat we deze onafwendbaarheid, deze ongeneeslijkheid, plots even niet meer als een drukkende last ervaren. Het ‘on’ van het on-afwendbare en on-geneeslijke duidt plotseling niet meer op een gebrek, maar op een overvloed, op een niet kapot te krijgen levenskracht. Wat echter melancholisch maakt, is dat deze kracht die wij putten uit de contemplatie van onze onmacht, esthetisch blijft, dat wil zeggen, het blijft bij

[p. 112]

een gevoel van kracht. Deze kracht blijkt buiten het domein van de kunst onbruikbaar. Ze maakt ons geenszins beter opgewassen tegen de taken die het leven ons oplegt. Ze zet ons er helemaal niet toe aan, op welk gebied dan ook, dan maar eens aan de slag te gaan.

De melancholie blééf de vaste begeleidster van het intellect. Ze was het temperament van degene die nadacht, boven en buiten het gewone volk. Melancholie was alles wat ongewoon was. Hoe groter de intelligentie, hoe groter het inzicht én de somberheid over dat inzicht. De wereld beantwoordde niet aan de verwachtingen en daaruit vloeide de ironische houding voort. Nooit was er melancholie zonder ironie. De melancholie was het irrationele dat door de rede werd voortgebracht.
Uit Gerrit Komrij, Humeuren & temperamenten, blz. 106-107.

Als ik denk aan deze krachteloze kracht waarmee goede kunst ons opzadelt, zie ik soms Francis Bacon voor me in een documentaire waarin hij, terwijl hij steeds meer dronken wordt, en ook steeds euforischer over zijn eigen vondst, herhaalt: ‘I'm optimistic about nothing’. Bacon bedoelt daarmee helemaal niet dat hij pessimistisch is. Hij bedoelt wel degelijk dat hij optimistisch is, door en door optimistisch, integraal optimistisch - zij het dan nergens over. Hij is optimistisch. Dit optimisme zonder object is een optimisme dat hem, de aartspessimist, overmant, en waar hij geen verhaal tegen heeft.

Het is iets waar Nietzsche reeds een beetje zot van werd: wat wij ook van het leven mogen vinden, hoe genadeloos wij het ook kunnen ontleden, het leven ‘zelf’ blijft daar optimistisch over, het leven ‘zelf’ krijgt nooit genoeg van zichzelf. Het gelooft in zichzelf. Het vraagt ons niet wat wij ervan vinden. Het leven heeft, op een vergadering waarin ieder van ons werd buitengesloten, met zichzelf afgesproken dat het goed zal gaan, of beter: dat het - wat er ook gebeurt - zal blijven vinden dat het goed gaat met het leven. Elke vorm van wanhoop, pessimisme, nihilisme, elk decadent-artistiek of -filosofisch geflirt met de dood, teert heimelijk op dit ongegronde geloof, dit ja zeggen van het leven tegen zichzelf. Elk ‘neen’ profiteert van dit ‘ja’ waarmee het leven zichzelf altijd reeds eeuwige trouw heeft gezworen.

Net zoals God bij voorkeur grote zondaars tot het geloof brengt, zou de kunst vooral bij de pessimisten onder ons die onvermoede optimist wakker roepen, zij het dan een optimist die voor zijn optimisme geen enkele reden kan vinden, er geen raad mee weet, en er dan ook al gauw geen weet meer van heeft, want hoe kan men langer dan een moment een weten vasthouden dat nergens over gaat?

Maar als kunst niet méér teweegbrengt dan deze krachteloze kracht, dit transcendentaal optimisme-zonder-meer, als de mens, zoals Schiller op zijn manier reeds zei, in de esthetische toestand eigenlijk maar een

[p. 113]

grote nul is en de kunstenaar daarin zijn grote voorbeeld, hoe zit het dan met de zo veel besproken maatschappelijke draagwijdte van de kunst? Wat voor boodschap kan de wereld hebben aan dit volstrekt ongegronde gevoel gered te zijn, dat ons door de contemplatie van onze reddeloosheid wordt geschonken?

Joseph Beuys, Fettstuhl, 1964

In het dagelijkse maatschappelijk verkeer bekommert de mens zich niet om zijn redding, omdat het gevoel reddeloos te zijn eenvoudigweg verre van hem is. Hij wijdt zich vooral aan de nogal troosteloze taak de zaak in de mate van het mogelijke in de hand te houden. De kunst daarentegen daalt af naar een niveau waar de hele zaak ons allang uit handen is geglipt. Zij laat zien dat we, juist daar waar we onze schaapjes op het droge hebben, waar we onze successen vieren, al nergens meer zijn. Zij laat zien dat, waar we steeds vlotter en sneller communiceren, we niets meer met elkaar te maken hebben, waar ‘Jan Publiek’ aan het woord is, iedereen met zijn mond vol tanden staat, en waar ons blikveld zich oneindig verbreedt, we niets meer zien.

We moeten dus proberen eerlijk te zijn: is kunst van maatschappelijk belang, dan is dat niet omdat zij ons een beter begrip bijbrengt of een helderder beeld geeft van wat er om ons heen gebeurt. Kunst laat veeleer zien dat wij in de klaarlichte dag van de beelden en de begrippen die we ons dagelijks laten opdienen, in het duister tasten. In de kunst blijkt dat hele bad van beelden en begrippen waarin wij niet anders kunnen dan meezwemmen, een element waarin wij verloren zijn. Wij weten niet waar wij zijn, begrijpen niet wat er getoond en gezegd wordt.

Het is toch iets wat we allemaal al lang weten: kunst ontslaat ons even van de plicht in zo veel mogelijk dingen te slagen en in zo weinig mogelijk te falen. Kunst doet ons stilstaan bij onze ongeneeslijke, reddeloze ‘ontdaanheid’. Maar ik hou er niet van als ik dit zo zeg, want onvermijdelijk suggereer ik hiermee - zoals politici altijd doen en wel

[p. 114]

moeten doen - dat deze ontdaanheid heilzaam is, dat deze ontdaanheid ‘al bij al’, ‘op lange termijn’, maatschappelijk positieve effecten heeft. Ook de kunstenaar zelf lijkt vaak al te gemakkelijk op die heilzaamheid te rekenen, of beter: hij rekent erop dat de wereld, bijvoorbeeld de overheid, simpel genoeg is om op de heilzaamheid van de kunst te rekenen.

Daarom: wanneer ik zeg: ‘kunst doet ons stilstaan bij onze ontdaanheid’, moet ik mezelf onmiddellijk verbeteren en zeggen: kunst doet ons erbij stilstaan dat er op het ogenblik van die ontdaanheid niemand meer is om daarbij stil te staan, - tenzij dan een soort monster van optimisme dat elke ontdaanheid overleeft, een monster dat in onze plaats bij die ontdaanheid ‘stilstaat’ - en er nog van geniet ook. Dit monster brengt geen redding, het houdt slechts de belofte open op een redding die geen machtsgreep, geen terreur zou zijn, geen menselijk-alte-menselijke aanmatiging van iemand die het beter weet dan de rest, maar een gave die ons vanuit het reddeloze tegemoetkomt.

Toespraak gehouden op vrijdag 26 juni 1998 in het trammuseum van Schepdaal (Dilbeek) ter gelegenheid van de uitreiking van de Vlaamse Cultuurprijs voor kritiek.