Streven. Jaargang 65

(1998)– [tijdschrift] Streven [1991-]– rechtenstatus

Kathleen Gyssels
Caryl Phillips
De aard van het bloed

Een stommiteit uit wanhoop. De oogst is mislukt. Ik heb mijn kinderen verkocht. Ik weet het nog goed. Ik voerde ze (een jongen en twee meisjes) langs vermoeiende paden, tot we de plaats bereikten waar de schorren stonden bevolkt door krabben en zeemeeuwen. [...] In de verte lag het schip dat spoedig de gevangenis zou worden waartoe ik hen had veroordeeld. [...] Een schandelijke handel. Ik voelde hun blikken branden, die vroegen: waarom?Ga naar eindnoot1

Met deze passage begint Crossing the River (1989), een roman van de Brits-Caribische Caryl Phillips, die voor de Booker Prize werd geselecteerd. Het boek gedenkt een zwarte pagina van de wereldgeschiedenis, dezelfde die, tien jaar later, door de joodse regisseur Steven Spielberg in zijn ambitieuze Amistad opnieuw onder de aandacht werd gebrachtGa naar eindnoot2. In het werk van deze jonge zwarte auteur is het allesbehalve gemakkelijk de personages een etiket op te plakken. Crossing the River confronteert ons namelijk én met een Afrikaanse vader die zijn drie kinderen noodgedwongen aan een negerhandelaar verkoopt, én met de Britse Captain Hamilton van het ‘negerschip’. Het wordt de lezer moeilijk gemaakt een oordeel te vellen en mensen in categorieën als goed en kwaad onder te brengen. De wanhoopsdaad van de vader wordt met zo veel smart en zo aangrijpend opgebiecht, dat de lezer een ander licht gaat werpen op een figuur die hij normaal gesproken zou brandmerken.

De literatuur van de zwarte diaspora was tot de jaren tachtig een erfenis van de négritude-beweging. Reactionair en polemisch leverde ze een felle kritiek op wat de blanken de zwarten hadden aangedaan: blanken hadden zich schuldig gemaakt aan slavernij, kolonisatie en uitbuiting van de zwarten. Afro-Caribische schrijvers van de tweede en derde generatieGa naar eindnoot3 schetsen daarentegen een genuanceerder beeld en verruimen de literaire horizon. Zij klagen nog steeds machtsmechanismen en imperialistische structuren aan, maar ze nemen een bredere

invalshoek. Zij doorbreken allerlei stereotiepe identiteitsbeelden aangaande de zwarte vrouw en man, en schrikken er niet voor terug zich literair, geografisch en cultureel te ‘metisseren’. Zo beperkt Phillips zich niet langer tot het reilen en zeilen van de Caribische archipel, of wat het betekent als zwarte te leven in Europese steden. Hij neemt ook onderwerpen onder de loep die cultureel, raciaal en linguïstisch ver afgelegen lijken.

De stem van de slachtoffers

De Engelstalige Caryl Phillips is in 1958 in Saint-Kitts geboren en in Leeds opgegroeid. Thans doceert hij aan het Amherst College in de staat New York. Met succes heeft hij zich aan het ‘cross-cultural’- en ‘gender-crossing’-paradigma gewaagd: zijn werk blinkt uit in het vermengen van de gangbare cultuur- en rolpatronen. Parameters die we gewoonlijk hanteren om de identiteit te bepalen, zoals geografische oorsprong, taal, raciale identiteit en sekse, worden op losse schroeven gezet, en de identiteit als hybridisch, ‘gemetisseerd’ gedefinieerd. In zijn laatst verschenen en meteen in het Nederlands vertaalde roman, The Nature of Blood (1997), behandelt Phillips zowel de joodse als de zwarte diaspora. Een gewaagde aanpak, die hem felle kritiek opleverde. Hilary Mantel verwijt hem dat hij de verschillen tussen mensen negeert en, onder het mom van altruïsme, andermans lijden misbruiktGa naar eindnoot4. Phillips wordt verguisd als ‘kolonialist’, terwijl hij juist tegen het kolonialisme reageert. Is de holocaust ongetwijfeld de moeilijkste materie om fictioneel te ‘vertalen’, dan vind ik het des te prijzenswaardiger dat Phillips het aandurft uit naam van andere verdrukte en vervolgde minderheden te spreken. Dat deden de pioniers van de négritude trouwens ook reeds. In zijn Cahier d'un retour au pays natal (1947) voelde Aimé Césaire zich als ‘[la] bouche des malheurs qui n'ont point de bouche, ma voix, la liberté de celles qui s'affaissent au cachot du désespoir’Ga naar eindnoot5. Ondanks de niet altijd harmonieuze relaties tussen de joodse en zwarte bevolking (bv. in de VS) vereenzelvigt Phillips zich met alle ‘Gedoemden der Aarde’ (zoals Frantz Fanon het noemde in zijn tweede, baanbrekende essay, Les Damnés de la terre). Dat Phillips bovendien gemakkelijk in de pen van een vrouwelijk personage kruipt, creëert een zo mogelijk nog grotere ambivalentie (waartoe zijn voornaam aanleiding geeft). Dat alles maakt het moeilijk deze auteur een label op te plakken, en dat bevalt hem zeer. Caryl Phillips is immers de mening toegedaan dat een zwarte auteur zich niet langer verplicht hoeft te voelen alleen maar voor en over zwarten te schrijven. Hij verzet zich tegen de eisen van een tot voor kort uitsluitend blank lezerspubliek, dat aan derdewereldliteratuur of literatuur van (etnische) minderheden verwachtingen als exotisme, dépaysement en

couleur locale koppelde. Het bewust impliciet houden van verhaalelementen, het fragmentarische, elliptische en polyfone karakter van de romans, waarin verschillende verhalen door elkaar geweven worden, doen postmodern aan, maar juist die kenmerken worden door de recensenten niet altijd geapprecieerdGa naar eindnoot6.

Phillips is een van de vele zwarte auteurs die rangschikkingen volgens geografische origine, huidskleur, (ideologische) overtuigingen en linguïstische identiteit steeds moeilijker makenGa naar eindnoot7. Zoals een aantal andere Caribische auteurs verliet hij zijn ‘moederland’ en publiceert hij noodgedwongen in een andere taal dan zijn ‘mother tongue’Ga naar eindnoot8. Zoals gezegd heeft hij geschreven over het lot van joden onder het nazisme. Zou een holocaustroman noodzakelijk door een overlevende van de concentratiekampen moeten worden geschreven? Phillips denkt van nietGa naar eindnoot9. Hij bewondert en inspireert zich op Toni Morrison, die het als haar taak beschouwt de slachtoffers van de geschiedenis - ‘the disremembered and unaccounted for’ - te herinneren en te rehabiliterenGa naar eindnoot10.

Sinds de negerhandel en de traumatische transplantatie (‘middle passage’) lijken zwarten uit de Caribische archipel en Amerika tot nomadisme en culturele gespletenheid gedoemd. Geboren worden in The West Indies (West-Indië) - een archipel van eilandjes die ook vandaag nog het neokolonialisme en de dominantie van het Westen blijven ondergaan -, er al dan niet opgroeien, betekent geconfronteerd worden met thuisloosheid, kolonialisme en racisme. Vanaf zijn debuutroman, The Final Passage (1985), laat Phillips zien wat ballingschap en het pijnlijk zoeken naar integratie in het adoptieland allemaal meebrengen. Deze roman is sterk autobiografisch: Phillips' ouders verlieten zelf met hun vier maanden oude baby Saint-Kitts, om het moederland te gaan dienen. The Final Passage bevat alle ingredienten van een Caribische bildungsromanGa naar eindnoot11: het moeilijk opgroeien in een vreemd land, het conflict tussen dominante en gedomineerde waarden, tussen moedertaal en vadertaal, tussen religies en culturele waarden. Spoedig verlaat Phillips deze vrij klassieke, chronologische vertelvorm, met zijn te verwachten thema's als vervreemding, ontworteling en discriminatie. De volgende romans worden steeds ambitieuzer en gesofistikeerder. Ze getuigen van een meesterlijke stijl, verwijzen naar blanke en zwarte literaire antecedenten (intertekstualiteit), en brengen verschillende tijdperken, landen en continenten in kaart. De raciale en koloniale problematiek wordt als een diachronische, geografisch vertakte realiteit weergegeven. Tegelijkertijd is het er Phillips om te doen, ongehoorde stemmen te laten horen. Zij die tot nu toe geen plaats kregen in de traditionele geschiedenisboeken noch in de literatuur, die zelfs door de pioniers van de Antilliaanse en Afrikaans-Amerikaanse letterkunde vergeten werden, komen nu aan het woord: de blanke creoolse bijvoorbeeld.

De auteur voelt het aan als een missie de anonieme slachtoffers in ere te herstellen en te herdenken. Als afstammeling van ex-slaven wordt hij met een collectief geheugen opgezadeld. In hem klinkt de stem van de hopeloze vader die rond 1792 zijn eigen ‘bloed’ verraadt:

Tweehonderdvijftig jaar al luister ik naar het koor van vele tongen. En af en toe ontdek ik, te midden van de talrijke rusteloze stemmen, die van mijn eigen kinderen. Mijn Nash. Mijn Martha. Mijn Travis. [...] Er is geen terug. Naar een land vertrapt door de modderlaarzen van anderen. Naar een volk opgehitst tot onderlinge oorlog. (blz. 9)

Even belangrijk als de stem van de Afrikaanse vader is die van de kapitein zelf, die op 24 augustus 1752 met de Duke of York naar de Bovenwindse Kust van Afrika vaart om er zijn handelswaar te halen en naar de Antillen te brengen. Zijn logboek getuigt van fijnheid en tederheid, maar tegelijk van de meest mercantiele zorg om de vracht die in de scheepsbuik ligt:

[West-Afrika, de 25. april]
Mijn Dierbaarste,
De afgelopen dagen horen tot de meest afmattende in mijn herinnering. [...] Voortdurend belagen mij het krakeel van slaven en handelaren beide; een verstikkende hitte; en een onophoudelijk gepraat, welks merendeel geen ernstig doel dient. Vannacht slaagde ik erin, om en nabij twee uur te slapen en droomde ik van je. Ik zag ons samen wandelen, converserend over de vele dingen die sinds ons afscheid zijn geschied. [...] (blz. 123)
Donderdag de 20. mei
Te 2 uren 's nachts bij lichte westerbries 't anker gelicht. Vorderde slechts traag door de zware deining. Verscheidene keren gepeild. Bij dageraad een slaaf overboord gezet (N^o62) die aan de pleuris gestorven was. Bemerkte op 't noenuur een lichte koorts bij mij zelve, en zwakte van ogen. De chirurgijn verzekert me dat ik, met Gods zegen, zeker zal herstellen. De koop van een betrekkelijk bescheiden aantal van 210 slaven moge mijn sterfelijkheid nog doen voortduren. (blz. 129-130)

Tegenover dit journaal, waarin herinneringen uit een verleden van schaamteloze mensenhandel en westerse koloniale expansie zijn neergeschreven, staat de mondelinge, dus uitgewiste herinnering van de slachtoffers. De drie kinderen belanden respectievelijk in Amerika (Martha), terug in Afrika (Nash, die priester wordt in Sierra Leone) en Europa (Travis). In Engeland belanden tijdens de Tweede Wereldoorlog zwarte Amerikaanse soldaten, waaronder G.I.'s. Zo raakt Travis

verliefd op een blanke Engelse, met wie hij een kind heeft dat in een weeshuis opgroeit. ‘Le Pils de ceux qui survécurent’ (naar een formule van Edouard Glissant), de Afrikaanse afstammeling, komt terecht in het land waar de sinistere driehoeksreis begon. Migraties en verplaatsingen brengen alsmaar existentiële vertwijfeling en familietragedies voort. De menselijke aard lijkt wel onophoudelijk en onverbeterlijk op zoek naar dominantie, uitbuiting en oppressie van anderen, uit angst anders zelf uitgebuit en verdrukt te worden.

Cambridge

Cambridge (1991) confronteert de lezer met dezelfde geschiedenis van overplanting (transplantatie), aliënatie en kolonialisme. In een eerste luik lezen we het eerste deel van het dagboek van de Victoriaanse Miss Emily Cartwright, die inscheept naar West-Indië om er de plantage van haar vader te inspecteren, in die tijd een hoogst ongewone taak voor een jonge dame. Eigenlijk is het een manoeuvre om te ontsnappen aan een door de vader gearrangeerd huwelijk. In de negentiende eeuw was de blanke vrouw het object van economische speculaties en transacties, die de patriarchale macht bestendigden en bevestigden. Emily's autobiografisch relaas doet heel authentiek aan, omdat de vertelster precies de taal, de visie en de mentaliteit heeft van een Britse dame uit die tijd, wat betreft de kolonies en de zwarten. We kunnen moeilijk anders dan in de observaties van Miss Cartwright onze westerse superioriteitsidee en arrogantie te herkennen. Zoals uit volgende passages blijkt, zijn de autochtonen in haar ogen amper de titel ‘mens’ waardig:

Het karakter van deze Caribische Indianen kan het beste worden omschreven als wreed, bijgelovig en wraakgierig, te allen tijde gereed om hun woede te koelen op alles en iedereen, levend of levenloos. Hun razernij vertoonde meer overeenkomst met de woeste irrationaliteit van de leeuw dan met de hartstochtelijke gedrevenheid van de mens. [...] Daar zij zich tevreden stelden met het zwerven over hun geboortegrond, raakten hun redelijke vermogens uiteraard ondervoed en werd hun verstandelijke ontwikkeling afgeremd. [...] Wij mogen van geluk spreken dat het heidendom, met al zijn bijbehorende gruwelen, heeft plaatsgemaakt voor een mildere leer die dit land heeft bevrijd van het weerzinwekkende verzwelgen van mensenvlees waarmee de oorspronkelijke bewoners het ooit hadden bezoedeld. (blz. 34-35)

Na de uitroeiing van de Arawaks en de Galibi's twijfelen de overheersers aan de menselijkheid van de Afrikanen die ze als goedkope arbeidskrachten - ‘pièces d'ébène’ - hadden verscheept. Zwarten lijken

lui, leugenachtig, onbetrouwbaar, een idee-fixe die door talloze Europese chroniqueurs werd verspreidGa naar eindnoot12.

Helaas wordt het grootste deel van het leven van een tropenarts verspild aan de bizarre denkbeeldige ziekten waaraan de neger beweert te lijden. Maandagmorgen is een uitgelezen moment voor de luie of onwillige negers om zich te verzamelen bij het ziekenkot, hun hoofd verbonden, kreunend als in doodsnood, [...]. Dergelijke sentimenten worden besloten met een langdurig en klaaglijk gejammer, waarmee de zwarte zijn luie en bedrieglijke doel poogt te verwezenlijken, namelijk op zijn gemak in het ziekenkot te liggen. (blz. 46-47)

Over de seksuele losbandigheid en ongeremde lusten van de ‘neger’ wil de kuise vertelster het volgende kwijt:

Ik heb al uitgeweid over hun liefdesleven, dat niet meer dan een liederlijke bevrediging van dierlijke lusten is. De negervader, aan wie gezag en macht over zijn kinderen ontnomen zijn, [...] is het minst aan zijn kroost gehecht. [...] de heilige verantwoordelijkheden die de verhouding tussen ouder en kind zo nobel maken, zijn in deze wereld volstrekt afwezig. (blz. 53)

Cambridge leert ons heel veel over de wereld die de Martinikaanse essayist, romanschrijver en dichter Edouard Glissant ‘l'univers de plantation’ noemtGa naar eindnoot13. In heel wat encyclopedische uitwijdingen, die m.i. te frequent voorkomen, verneemt de lezer alles over de dagelijkse gang van zaken op een suikerrietplantage (het oogsten van het suikerriet wordt uitvoerig beschreven) en over de métissage, die een veelheid van fenotypes (en onderlinge vooroordelen) voortbrengt. Wel 108 kruisingen van zwart en blank heeft Moreau de Saint-Méry in zijn befaamde Description topographique, physique, civile, politique et historique de la partie française de l'Isle Saint-Domingue (1784-1790) geïnventariseerd. Zijn taxonomie wordt bijna letterlijk door Emily overgenomen:

De nakomeling van een blanke man en een zwarte vrouw is een mulat; de mulat en de zwarte brengen een zambo voort; van de mulat en de blanke komt een quadroon; van de quadroon en de blanke een mesties; het kind van een mesties en een blanke man wordt een mestizo fino genoemd; en de kinderen van de mestizo fino zijn vrij bij wet en hebben in alle opzichten dezelfde rechten als blanken. (blz. 71)

In het tweede luik van Cambridge laat Phillips ook een zwarte slaaf aan het woord, Olumide. Overgebracht naar de Cariben, wordt hij onderwezen door zijn meester, die hem naar Engeland verhuist. De geëmancipeerde slaaf, een hooggeletterd man, met een blanke vrouw

getrouwd, wordt echter opnieuw in de boeien gekluisterd, als hij naar Afrika reist om er aan evangelisatiewerk te doen. Cambridge, de nieuwe naam voor de geassimileerde slaaf, eindigt als verkocht ‘goed’ op een West-Indische plantage. De verwesterde slaaf wordt dus het slachtoffer van een tweede, rampzalig noodlot, van een tweede middle passage. Olumide / CambridgeGa naar eindnoot14 heeft meerdere namen, die hem worden opgelegd door de kolonisatoren. Zij zijn het die zijn identiteit en rol bepalen. In de ogen van de blanken blijft deze man een zwarte, en dus een minderwaardig, verhandelbaar mens. Het fictieve ikverhaal van de slaaf is een herschrijving van The Interesting Narrative of the Life of Olaudah Equiano or Gustavo Vassa, The African, Written by Himself (1789). Zoals het betaamt in de Afrikaans-Amerikaanse slave narratives getuigt de verteller van respect ten aanzien van zijn eerste, Britse eigenaar, aan wie hij de kennis van de Engelse taal verschuldigd is. Zijn autobiografie geeft een kijk op de relatieve macht van de meester, en de relatieve machteloosheid van de slaaf. In zijn relaas stelt Cambridge zich heel onderdanig op en probeert hij tegelijk door zijn dankbare houding tegenover de blanken respect en aandacht af te dwingen. Zijn pleidooi vraagt anderzijds om begrip en zelfs vergeving voor de moord op Brown, de opzichter die zijn vrouw van hem had vervreemd en tot waanzin had gedreven:

Vergeef mij dat ik zo vrij ben met deze haastige regels mijn hart te luchten, maar God zij geloofd dat Hij mij in staat heeft gesteld mij in de Engelse taal uit te drukken. (blz. 169)

Na deze retorische aanhef wijst hij op de hypocrisie van de christelijke planters en kolonialen. Nu hij als christen leeft en denkt, worstelt hij met de vraag: ‘Hebben wij niet allen één Vader? Heeft niet één God ons geschapen?’ (blz. 188) Phillips verlegt in Cambridge het accent van de verdrukker naar de verdrukte, zonder daarbij te vervallen in het manicheïstisch portretteren waaraan heel wat koloniale en négritude-literatuur zich wel schuldig maakte. Blanke en zwarte, vrouw en man worden er om beurten het slachtoffer van de maatschappelijke structuren en het plantagesysteem, van het cultureel imperialisme van ‘the empire’, van de rassen- en klassenhiërarchie die eeuwenlang de Caribische samenleving heeft verdeeld. Phillips schetst meesterlijk de culturele schok, de economische onmacht (wegens het vrouw-zijn), de uitsluiting die tot ‘zinsverbijstering’ leidt - allemaal kwalen die een westers product als Miss Cartwright kan verwachten in een dergelijke streng gesegregeerde, patriarchale en raciale samenleving. Haar opponent, Christiana, de slavin die uitgehuwelijkt wordt aan Cambridge, is het stemloze slachtoffer, gereduceerd tot een tertium quid. Zij herinnert aan een ander bekend personage, ‘the Creole madwomen’ uit

Jean Rhys' magistrale Wide Sargasso Sea (1966), waarin de Brits-Dominikaanse auteur Jane Eyre herschreef.

De aard van het bloed

In The Nature of Blood (De aard van het bloed) worden drie families, drie eeuwen en drie continenten samengebracht. Het grootste gedeelte gaat over het recente verleden, over de meest tragische gebeurtenis van de twintigste eeuw, aldus Phillips: de shoah of holocaust. Deze woorden komen echter niet voor in de roman, waardoor de onwetendheid van de slachtoffers (en de interne visie van de protagonisten) beklemtoond wordt. We krijgen een gedetailleerde beschrijving in de vorm van een gedramatiseerd fragmentair dagboek, dat van een vrouwelijk personage blijkt te zijn. Zowel haar seksuele als haar joodse identiteit worden alleen uit de context duidelijk. Eva Stern (Duits voor ster) noteert de aanloop van het antisemitisme en de verschillende maatregelen die door het nazi-regime genomen worden. Zij beschrijft een langzaam proces waartegen ze niet kan reageren, alleen al omdat ze een jong meisje van 17 is, en haar ouders de verkeerde beslissing nemen. Eva herinnert zich de eerste alarmerende signalen, de steeds grotere dreiging van het nazi-regime, en vervolgens de uitvoering van de Endlösung. Het leven in de kampen zelf behoort uiteraard tot de meest ondraaglijke scènes voor vertelster en lezer:

Openlijke vernedering. Geen privacy. Een optrekje, enkeldiep in menselijk vuil, een stank die verstikt als een wolk, hurken als vogels op een lijn, [...] diarree plakt aan kleren, druipt langs benen, niets om je mee te wassen, blaasontsteking betekent vaak wassen met urine, dromen van de volle emmer die over blote benen klotst, walgelijk warm, maar warm. (blz. 192-193)

Erger dan deze mensonwaardige omstandigheden is de arbeid die Eva wordt opgedrongen:

Geklede lijken branden langzaam. Uitgeteerde lijken branden langzaam. Inwendig huilt ze, vers en naakt, graag. Vrouwen en kinderen branden vlugger dan mannen. Verse naakte kinderen branden het snelst. Kijk niet naar hen die kijken. (Ik weet altijd waar de dichtsbijzijnde bewaker staat.) (blz. 139)

In de korte proloog die Eva's dagboek voorafgaat, spreekt een anonieme stem van een nieuw vaderland dat Israël zal heten. Die stem zal de lezer veel later identificeren met Oom Stephan, op tijd gevlucht naar Amerika, en bruggenhoofd van het zionisme. Eva overleeft de

deportatie naar Belsen. Ten slotte komt ze terecht op Malta, waar de Engelse en Amerikanen een transitkamp hebben opgericht in afwachting dat de overlevenden een bestemming kiezen of krijgen.

Na Eva's monoloog komt een derde tekstfragment, dat ons het verst terugvoert in het verleden, zoals de datum aangeeft: maart 1480. Portobuffole, vlak bij Venetië, herbergt joden die waren gevlucht voor antisemitische maatregelen en onverdraagzaamheid, met name in Keulen. Zij werden algauw in een getto opeengehoopt, zoals een etymologische noot op pagina 183 uitlegtGa naar eindnoot15. Ook hier worden ze weer het slachtoffer van xenofobie, van onbegrip tegenover andere godsdiensten en van collectieve hysterie. Wat zich in Portobuffole afspeelt, is een sinister voorspel op de pogroms en antisemitische wetten van de twintigste eeuw. In dit gedeelte van zijn roman baseert Phillips zich op een aantal geschiedenisboeken, die hij overigens vooraan in het boek vermelt. De historiserende fictie ontpopt zich als een aanvulling en rechtzetting van de officiële historiografie, getekend en vertekend door het westerse imperialisme en het eurocentrisme. In een kleine, katholieke gemeenschap wordt beweerd dat joden een jongetje hebben ontvoerd en zijn bloed hebben geofferd. Eerst probeert de overheid de beschuldigingen tegen te spreken. Het ‘Contract van Mozes’ moet het discrimineren van joden tegengaan. Er komt een tweede proces in Venetië. De woede van het volk neemt de overhand: Servadio en Moses, twee rijke geldschieters, en ook Giacobbe worden door de Grote Raad van Venetië tot de brandstapel veroordeeld.

Een derde ikverteller neemt het woord en ontmaskert zich langzaam. Na een korte beschrijving van zijn blanke bruid vangt hij het relaas aan van zijn aankomst en verblijf in Venetië. Hij stelt zichzelf voor als een vreemdeling die van de marge naar het centrum migreert. Ook spreekt hij van zijn huidskleur, die in Venetië opvalt en voor afstandelijkheid en misprijzen zorgt. Phillips is niet de enige postkoloniale auteur die zich door Shakespeares Othello laat inspireren. Othello trekt aan, omdat hij anticipeert op wat Homi K. Bhabha mimicry (‘mimétisme’), en Frantz Fanon ‘lactification’ noemen. In het verhaal van Phillips onderneemt de zwarte generaal allerlei pogingen om deel te nemen aan de Venetiaanse samenleving. Hij neemt er de talen, gedragscodes en het protocol van over. Maar ondanks zijn culturele ‘marronnage’Ga naar eindnoot16 blijft hij een marginaal figuur, aan de rand van de westerse samenleving. Venetië wordt een getto voor de Afrikaanse vader en echtgenoot, die beseft dat hij zijn familie en zijn volk verraden heeft. Stilaan hoort hij de opwerpingen van een onduidelijk te identificeren stem, die wel eens een alter ego van de auteur zelf zou kunnen zijnGa naar eindnoot17. Door die stem wordt hij zich de ijdelheid en gekheid van zijn plan bewust. De briljante leidersfiguur beseft nu dat assimilatie onmogelijk is, en het verlies onherroepelijk: ‘Mijn vriend, een

Afrikaanse rivier heeft geen vergelijk met een Venetiaans kanaal. Broeder, spring uit haar bed en vlieg terug naar huis’.

Een aantal hoof themata en figuren dringen zich steeds weer op: de marginalisering op grond van etniciteit of religie (uitsluiting van de zwarten - Othello, Cambridge - en van de joden in Portobuffole), de figuur van de zendeling (Nash, Cambridge), relaties die stuklopen ten gevolge van culturele barrières (Travis en zijn Engelse vrouw, Cambridge en Christiana, Emily en de verdrukte liefdesgevoelens tegenover Mr. Brown, Eva en haar Engelse verzorger), de mentale wanorde en het lijden na traumatiserende ervaringen, dat de auteur bij uitstek aan vrouwelijke personages toekent (het autisme van Eva, het onbeheerste gedrag van Christiana, de uiteindelijke lethargie van Emily). Phillips' leidmotieven zijn verplaatsingen, individueel of massaal, hun historische en sociaal-maatschappelijke oorzaken, en de desastreuze veranderingen die ze teweegbrengen in het individu, losgekoppeld uit zijn familiale context, als de adoptieplaats zich vijandelijk en allesbehalve gastvrij opstelt.

Op het moment dat de staat Israël zijn vijftigste verjaardag viert, en dat, in dezelfde maand, nl. op 22 april, de slachtoffers van de holocaust worden herdacht, is het werk van Caryl Phillips bijzonder actueel. The Nature of Blood reveleert de onverdraagzaamheid van fanatieke joden tegenover andersdenkenden en anders-belijdenden, en de ambigue houding van de zionisten tegenover de zwarte Ethiopische joden die de hongersnood in de jaren tachtig ontvluchtten en ook tot de jonge natie wilden behoren. Het belang van Phillips' romans lijkt mij dan ook dat ze de keerzijde van situaties laten zien, dat ze de gangbare beeldvorming aangaande minderheden en sekserollen nuanceren, en machtsmechanismen en uitsluitingsprocessen blootleggen. Door een subtiele confrontatie tussen heden en verleden, tussen officiele geschiedschrijving en ongeschreven geschiedenis nodigt de auteur de lezer uit zijn visies, opinies en vooroordelen te herzien. Phillips zou zich allicht terugvinden in het beeld van de rhizomatische identiteit, zoals gedefinieerd door Edouard Glissant. Antillianen, zo stelt Glissant, dragen zoveel culturen, talen, religies in zich mee, ‘metisseren’ een op zijn minst drieledige erfenis (Afrika, Europa, de ‘Nieuwe Wereld’). De wortels van de Caribische identiteit zijn niet uniform, verticaal, maar vertakt en onvoorspelbaar veranderlijk, zoals ook Bénito-Rojo in The Repeating Island (1989) laat zienGa naar eindnoot18.

Romans van Caryl Phillips

The Final Passage, Faber and Faber, London, 1985.

Higher Grounds, Faber and Faber, London, 1989.

Cambridge, Bloomsburry, London, 1991. (Franse vert.: Pierre Charras, Mercure de France, 1996. Nederlandse vert.: Peter Bergsma, Bezige Bij, Amsterdam, 1996).

Crossing the River, Bloomsburry, London, 1994. (Franse vert., La Traversée du fleuve, 1995.

Nederlandse vert.: René Kurpershoek, De Rivier over, Bezige Bij, Amsterdam, 1994).

The Nature of Blood, Faber and Faber, London, 1997. (Nederlandse vert.: René Kurpershoek, Bezige Bij, Amsterdam).

Artikelen van Caryl Phillips

‘Living and Writing in the Caribbean: An Experiment’, in Kunapipi, 11.2, 1989, blz. 44-50.

‘Worlds Within. An Interview with CP. By C. Rosalind Bell’, in Callaloo, Vol. 14, nr. 3.

‘Crossing the River. Caryl Phillips talks to Maya Jaggi’, in Wasafiri, 20, Autumn 1994, blz. 25-29.

Over Caryl Phillips

Carol Margaret, Davison, ‘Crisscrossing the River: An Interview with Caryl Phillips’, in ARIEL, Vol. 25, nr. 4, October 1994, blz. 91-99.

Frederick Douglass, Narrative of the Life of Frederick Douglass, éd. par Houston A. Baker, Penguin, New York, 1982 (Franse vert.: Memoires d'un esclave américain, Maspéro, 1980).

Bénédicte Ledent, ‘“Overlapping Territories, Intertwined Histories”: Cross-Culturality in Caryl Phillips's Crossing the River’, in Journal of Commonwealth Literature, Vol. 30, nr. 1, 1995, blz. 55-62.

Bénédicte Ledent, Exile and Caribbeanness in Caryl Phillips's Fiction, Université de Liège, 1996-97.

eindnoot1: Crossing the River, Nederlandse vertaling, blz. 9.

eindnoot2: Spielberg leverde reeds met Schindler's List een ‘mémorial’ voor de shoah. Dat deed ook de joodse André Schwarz-Bart met zijn Dernier des Justes, terwijl hij met zijn vrouw Simone Schwarz-Bart de zwarte en joodse diaspora's romanceerde in Un plat de porc aux bananes vertes (Zie K. Gyssels in Streven, april 1995).

eindnoot3: De eerste generatie van Afro-Caribische auteurs geniet ondertussen internationale faam, zoals V.S. Naipaul en Maryse Condé (zie K. Gyssels in Streven, december 1997).

eindnoot4: ‘This is devil's sentimentality; it is demented cosiness, that denies the differences between people, denies how easily the interests of human beings become divided. It is indecent to lay claim to other people's suffering: it is a colonial impulse, dressed up as altruism. The heart may be pure, but more than heart is needed; good motives sometimes paralyze thought. We are not all Jews. That is a simple fact. It is why the Holocaust happened’. Hilary Mantel, Black is not Jewish: The Nature of Blood by Caryl Phillips, Website Caryl Phillips, 1997.

eindnoot5: Aimé Cesaire, Cahier d'un retour au pays natal, Présence Africaine, Paris, 1983, blz. 22.

eindnoot6: Ik denk aan de recensie van Wim D'haveloose in De Standaard van 3 oktober 1996, die onder de titel ‘Flou artistique’ de onduidelijkheden van Phillips eerder als een handicap beschouwde.

eindnoot7: In The Arnold Anthology of Post-Colonial Literatures in English (1996) brengt John Thieme Phillips niet langer onder in het hoofdstuk ‘Caribbean’, maar in een laatste hoofdstuk, ‘Trans-Cultural Writing’.

eindnoot8: Andere voorbeelden van die linguïstische vervreemding zijn de Haïtiaanse Edwidge Danticat (Krik? Krak!, Breath, Eyes and Memory) die in New York in het Engels publiceert, of de Haïtiaanse auteurs die in Montréal (Dany Laferrière, Joël Des Rosiers, Gérard Etienne) en Parijs (Emile 011ivier, Jean Métellus) in het Frans publiceren.

eindnoot9: In Higher Grounds (1989) treedt naast de Caribische protagonist - een West-Indiër die zijn wortels zoekt en na veel rondzwerven huiswaarts keert - een joods personage op de voorgrond. Met de onmogelijke relatie tussen een joodse vrouw en een zwarte man suggereert Phillips de diepe wonden die uitsluiting op basis van ras (huidskleur) en religieuze overtuiging in de slachtoffers nalaat.

eindnoot10: Rigney, Barbara Hill, ‘The Disremembered and Unaccounted For. History, Myth, and Magic’, in The Voices of Toni Morrison, Ohio State UP, 1991, blz. 61-81. gina Wisker, ‘Disremembered and Unaccounted For: Reading Toni Morrison's Beloved and Alice Walker's The Temple of My Familiar’, in Gina Wisker (ed.), Black Women's Writing, Macmillan, London, 1993, blz. 78-110.

eindnoot11: Vergelijk George Lamming, The Castle of my Skin.

eindnoot12: Bv. door de geschriften van Pater Jean-Baptiste Labat: Nouveau Voyage aux isles de l'Amérique, Guillaume Cavalier,1742, tomes 1 à 8; Voyage aux Iles de l'Amérique (Antilles) 1693-1705, Seghers, 1979, Coll. ‘Mémoire vive’.

eindnoot13: Zie Le Discours antillais, Seuil, Paris, 1981.

eindnoot14: Op zichzelf is Cambridge een verrassende titel: zowel in Engeland als in Amerika is er een plaats met die naam. Maar Cambridge doet vooral denken aan het prestigieuze onderwijssysteem waar Phillips een product van is.

eindnoot15: Dergelijke encyclopedische tekstfragmenten breken het ritme van de tekst, en doorbreken ook de regels van het ‘genre’. Op éénzelfde pagina vinden we een noot over de Republiek en eilandenstaat Venetië, een andere over de oorsprong van het getto, en onmiddellijk daarna een fragment uit Eva's dagboek.

eindnoot16: Van het Spaanse cimarrón, aap die in het oerwoud leeft. ‘Le marron’ is de weggelopen slaaf. Marronnage houdt allerlei vormen van verzet tegen de absolute macht van de tirannieke meester in.

eindnoot17: Zo meent Keates, 1997, blz. 21.

eindnoot18: ‘The rhizome state can be understood starting from the rhizome of the vegetable world. It is a botanical anomaly if compared to a tree. It is subterranean, but it is not a root. It sends out multiplications in all directions. It is a labyrinth in process. It can be understood also as a burrow, or as a system of tunnels in an anthill. It is a world of connections and of trips without limits or propositions. In a rhizome one is always in the middle, between the Self and the Other. But, above all, it schould be seen as a nonsystematic system of lines of flight and alliance that propagate themselves ad infinitum’. Benitez Rojo, 1992.

Vorige Volgende

Kathleen Gyssels Caryl Phillips De aard van het bloed