Streven. Jaargang 65

[p. 610]

Paul Begheyn
‘Als je niet dialogeert, krijg je extremisme’
Een gesprek met Dick de Zeeuw

Toen Dick de Zeeuw in 1975 na ruim vijfentwintig jaar de actieve Nederlandse politiek verliet, als laatste voorzitter van de op dat moment nog zelfstandig opererende Katholieke Volks Partij (KVP), betekende dat geenszins een geruisloos verdwijnen achter de schermen. De manier waarop hij zijn betrokkenheid in actie wilde omzetten, gevoed door Jurgen Moltmanns Theologie van de hoop, kreeg sindsdien alleen een andere gestalte. Met enthousiaste gedrevenheid geeft hij me een snelle rondleiding door zijn veelzijdige leven. Geboren in 1924 in voormalig Nederlands-Indië, kwam hij met zijn ouders en tweelingbroer drie jaar later naar Nederland, waar hij in 1941 landbouwkunde ging studeren te Wageningen. Hij overleefde twee en een half jaar concentratiekamp in Duitsland, en stortte zich na de oorlog in de politiek, eerst die van de Partij van de Arbeid, en na zijn overgang tot de katholieke kerk die van de KVP, in welke partij hij achtereenvolgens plaatselijk, provinciaal en landelijk carrière maakte. In zijn beroepsleven hield hij zich nationaal, en later internationaal bezig met agrarisch onderzoek, en met een onderzoek naar het duurzaam samengaan van landbouw, natuur en milieu. Maar het zijn niet zozeer zijn diverse professionele en andere activiteiten als wel zijn voorzitterschap van de International Dialogues Foundation (IDF), dat me naar zijn Amsterdamse woning deed gaan. De IDF, opgericht in 1989, is een onafhankelijke non-gouvernementele, niet-politieke organisatie die op basis van een dialoog tussen strijdende partijen rechtvaardige internationale betrekkingen mede mogelijk tracht te maken.

Hoe hebt u in de actieve politiek gestaan?

‘Ik wilde meewerken aan een veiliger en rechtvaardiger samenleving, met enerzijds een evenwicht in de verdeling van macht, kennis en geld,

[p. 611]

en anderzijds een dynamiek die een kritische opstelling en een open houding insluit. Wat we beoogden was het afremmen van de groeispiraal naar boven. Er moest ruimte komen voor een samenleving die durfde te zeggen: “Zo is het genoeg”. Aan de gretigheid van de mens moeten we niet te veel ruimte geven. Het gaat niet alleen om het materiële, maar om de mens in zijn totaliteit, inclusief de natuur en het milieu. De mens dient de natuur niet te overheersen, maar te beheren, als erfgoed van de Schepper.’

Vanuit die inspiratie werkt u nu ook in de IDF?

‘Drie elementen hebben me bij al mijn activiteiten met name geboeid. Allereerst de kritische open houding, die een waarborg biedt dat bepaalde dingen niet bedekt of toegedekt blijven, en de basis vormt voor de bespreking ervan. Je moet aanspreekbaar willen zijn op wat je doet, maar ook op wat je niet doet. Niet willen kiezen is dikwijls erger dan een fout maken. Vervolgens was er de ethische kant: we dragen verantwoordelijkheid voor de relaties tussen mensen onderling en naar natuur en milieu toe, ook op het internationale vlak. Ten derde, als je bepaalde zaken op tafel legt, zoals de grote maatschappelijke ongelijkheid, dan zul je er iets aan moeten doen. Je moet je betrokkenheid omzetten in actie. Als je nu de situatie van de Koerden of Palestijnen ziet, of merkt hoe de armoede op vele plaatsen toeslaat, dan moet er gehandeld worden. De vraag alleen is hoe. Je kunt natuurlijk de kruimels van de tafel geven aan mensen zonder stem en zonder mogelijkheden. Daarmee doe je wel iets, maar je hebt ze nog geen recht gedaan. Zij moeten ook kunnen deelnemen aan belangrijke keuzes ten aanzien van hun leven, en zoeken naar vormen van gelijkwaardigheid, of ten minste een begin ervan. Zij moeten zelf mee kunnen kiezen en beslissen. Anders is er slechts sprake van enerzijds liefdadigheid en anderzijds manipulatie.’

Maar hoe verloopt dat in de praktijk?

‘In de begintijd van de IDF zaten we ook met de levensgrote vraag: Willen de mensen die tot nog toe onmachtig zijn geweest, eigenlijk wel verantwoordelijkheid nemen? Hoe slagen wij erin hen ertoe te brengen niet langer aan de zijlijn te blijven staan, maar het speelveld te betreden, waarop sprake is van regels voor een correct spelgedrag? Als je bijvoorbeeld een dialoog tot stand wil brengen tussen de strijdende partijen in Soedan, dient er een constructieve ambiance te zijn, waarin er geen kans bestaat op het uitvergroten van de verschillen en het alleen maar verdedigen van de eigen standpunten. Om die reden wordt de dialoog ook buiten de publiciteit gehouden. We brengen de huidige leiders en de potentiële leiders uit de onderdrukte par tij bij elkaar voor een

[p. 612]

constructieve confrontatie, en daaromheen is een ring van mensen gevormd die in staat zijn te analyseren wat de oorzaak van de bestaande conflicten is. Op basis van wat ter tafel komt, worden instrumenten ontwikkeld, structuren gemaakt, ideeën gelanceerd, waarin de onmondigen en machtelozen meer aan bod kunnen komen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in kleine conferenties of workshops. Grote hulp bieden daarbij mensen uit wetenschap en samenleving die veel verantwoordelijkheid dragen. Mede omdat er veel tact, inzicht en wijsheid nodig zijn om niet alleen de dialoog gaande te houden, maar ook om resultaten te boeken.’

Concentreert de IDF zich op bepaalde gebieden?

‘Voor 1998 staan er zeven projecten op stapel: de Koerden in Turkije; vrede en gerechtigheid in Soedan; Indonesië; religie, staat en burgermaatschappij in het Westen en de islamitische wereld; islamitisch vrouwenprogramma over gedeelde verantwoordelijkheid; jeugdige vluchtelingen en ontheemden in de Hoorn van Afrika; en Jongeren-Parlementen. Een belangrijk deel van het werk van de IDF is gericht op de explosieve situatie in het Midden-Oosten. Later is daar voormalig Joegoslavië bijgekomen. Daar was niet zozeer sprake van een dialoog, maar van een scheiding. We hebben daar het gegeven aan de orde willen stellen van de trauma's van kinderen die opgroeien in gebieden met gewapende conflicten. Hoe lukt het om een brug te slaan naar het normale leven, zonder haat en nijd?’

Het lijkt me van groot belang dat het Midden-Oosten als speerpunt is gekozen.

‘Daar liggen de meeste activiteiten van ons. Het gaat niet zozeer om een dialoog tussen christendom en islam, als wel om de scheiding tussen de islam met zijn theocratieën en het Westen. Hoe kunnen we elkaar beter leren verstaan? Het idee van de dialoog blijkt zeer aan te slaan onder jongeren en vrouwen. Er is nu een conferentie gepland over de religieuze en niet-religieuze staat. In Amman werd recentelijk een conferentie gehouden waar hooggekwalificeerde vrouwen een pittige confrontatie zijn aangegaan met de traditionele sultans.’

Hoe raakt het werk van de IDF en de resultaten ervan bekend?

‘We werken toe naar een advies voor de betreffende groeperingen en zoeken niet de algemene publiciteit. We doen wel verslag aan de betrokken nationale en internationale organisaties en personen.’

Waar haalt de IDF eigenlijk de pretentie vandaan om het proces van de dialoog aan te bieden aan strijdende partijen?

[p. 613]

‘Het is niet een kwestie van pretentie, maar wel van overtuiging, kennis en inzicht. Onze directeur, Peter Idenburg, is als een spin in een ongelooflijk uitgebreid web. Hij neemt ter plaatse met de betrokken partijen contact op, meldt dat wij beschikbaar zijn, en zegt dat blijkens de opgedane ervaringen onze methode een bijdrage kan leveren aan het naderbij brengen van partijen. We kunnen een beroep doen op tal van enthousiaste mensen uit vele landen, die verantwoordelijkheid dragen op diverse gebieden. We zijn een pure non-gouvernementele organisatie die geen macht heeft, maar bruist van energie. Onze grote kennis van zaken ten aanzien van de meest recente situatie is de kurk waarop we drijven. We willen impulsen geven om verder te komen dan de kortebaandraverijen, die de samenleving in vele geledingen zo kenmerkt.’

De methode van de IDF lijkt me ook in andere situaties uitstekend bruikbaar, zoals in Noord-Ierland. In een variant wordt deze methode ook toegepast door de ‘Commissie Dialoog’, die binnen de katholieke kerk in Nederland de communicatie weer op gang wil brengen tussen top en basis en tussen de vleugels onderling.

‘Een dergelijke vorm van dialogeren zou ook vruchten kunnen afwerpen binnen de huidige politieke situatie in ons land. Het vertrouwen in grote instituties van politiek en samenleving is minimaal geworden. Ik zou de politieke en maatschappelijke leiders van vandaag willen zeggen: “Weet je wat we moeten doen? We moeten ophouden met alleen maar programma's maken, maar werken aan herstel van het vertrouwen aan de basis”. De ooit door Couwenberg voorgestelde participatiedemocratie in plaats van representatiedemocratie is zo gek nog niet. In de Amsterdamse deelraden blijkt het al te gaan werken. Maar het is ook duidelijk dat de overheid verantwoordelijk is en blijft om in grote lijnen te sturen.’

Ik heb u leren kennen als gelovig man. Speelt uw geloof een rol bij het werk dat u voor de IDF doet?

‘Zonder de stimulans van mijn christelijk geloof zou ik dit werk niet kunnen doen. Ik wil het wel voeden, met name op de plek waar ik me vandaag thuis voel, in de Oude Kerk in Amsterdam. Ik word daar uitgedaagd om bij mezelf te rade te gaan over de manier waarop ik mijn geloof gestalte geef. Je kunt nu eenmaal niet ontsnappen als je de bijbel serieus neemt. Het christelijk geloof vind ik het meest realistisch; alleen daarin mag je niet alleen zijn wie je bent, maar moet je ook zijn wie je bent. In het christendom gaat het om de mens; alle goden hebben we afgezworen. Met al onze zintuigen zijn we gericht op onze taak in de wereld.’