Streven. Jaargang 62

[p. 1046]

Forum

Gekaapte deugden

In de jaren tachtig waren het vooral conservatieve filosofen zoals Allan Bloom - of in België een behoudsgezind politicus als Eric Van Rompuy - die te keer gingen tegen waardenrelativisme en nihilisme, in de jaren negentig heeft een deel van de linkerzijde dit gedachtengoed gerecupereerd. Nu de ruimte voor een links of rechts sociaal-economisch beleid danig wordt beperkt door Maastrichtnormen en Gatt-akkoorden en het aanhoudende monetaire denken van de afgelopen jaren in het Westen morele onzekerheid heeft geschapen, ontdekken politici en ideologen een nieuw domein om zich te profileren, een nieuw electoraal wingewest: dat van de waarden en de normen. Want: puur materieel hebben de meeste mensen in het Westen het behoorlijk goed, maar is ook in sociaal-cultureel opzicht de kwaliteit van het leven erop vooruitgegaan?

Door het primaat van de economie zijn thema's als veiligheid, keurigheid, behulpzaamheid, het gezin de jongste jaren in het ongerede geraakt. Volgens de Amerikaanse cultuurcriticus Christopher Lasch heeft het spierballenkapitalisme niet alleen gezorgd voor groeiende welvaart, meer mobiliteit en verregaande emancipatie, maar ook voor het uiteenvallen van traditionele gemeenschappen en de erosie van sociale normen en gedragspatronen. Pessimistische waarnemers zien de westerse maatschappij desintegreren. De Duitse essayist Enzensberger heeft de toestand op straat al tot ‘moleculaire burgeroorlog’ uitgeroepen. In Nederland houdt de rechtsliberale voorman Frits Bolkestein een pleidooi voor de terugkeer van christelijke en andere in vergetelheid geraakte waarden om niet in een ethische jungle te belanden. In de Verenigde Staten is een krachtige tegenbeweging ontstaan die ‘het herstel van de morele infrastructuur’ ambieert; zij noemen zich communitaristen.

In een vraaggesprek met NRC Handelsblad (30 december 1994) legt stichter-professor Amitai Etzioni uit: ‘Wij zijn een sociale beweging zoals de groenen of de milieubeweging. Alleen: onze voornaamste zorg is niet de natuur, maar de gemeenschap. Zoals de rivieren en meren achteruit

[p. 1047]

zijn gegaan, zo stort ook de morele structuur van de samenleving in. Er is een moreel vacuüm. Als de progressieve vleugel dat vacuüm niet opvult, dan zal christelijk rechts dat doen’. Wat verderop in het interview geeft Etzioni een voorbeeld: ‘Neem de waarden van het gezin. De rechtse christenen verstaan daaronder een verbod op echtscheiding en op abortus of verplicht gebed op school. De links-liberalen vinden dat het gezin dood is. Wij willen echtscheiding niet verbieden, maar denken dat het heel schadelijk is voor de kinderen’. Ander voorbeeld: immigratie. Etzioni: ‘De rechts-christelijken willen een “schone”, sommigen hebben het zelfs over een “arische” natie. De links-liberalen vinden immigranten geweldig, hoe meer hoe beter. Wij zeggen dat diversiteit heel goed is: we worden er rijker door. Maar er zijn gemeenschappelijke waarden waar iedereen aan moet gehoorzamen, want anders krijgen we een stammenoorlog zoals in Bosnië of in Los Angeles’. Etzioni waarschuwt Europa: ‘De Europese samenlevingen zijn er op gebrand ons na te volgen. De misdaad stijgt er. Het aantal gebroken gezinnen neemt er toe. Elke keer als ik naar Europa ga, smeek ik de Europeanen: ‘Bezoek de Verenigde Staten. Wil je werkelijk hier eindigen? Jullie gaan onze kant op. Wij hebben het al geprobeerd en weten dat het niet werkt’.

Volgens Etzioni zijn zowel gewezen voorzitter van de Europese Commissie Jacques Delors, Labourleider Tony Blair alsook president Bill Clinton en vice-president Al Gore gecharmeerd door het communitaristische gedachtengoed.

In België presenteert VUB-socioloog Mark Elchardus zich als linkse moraalridder. Elchardus heeft zich de jongste jaren ontpopt tot ideoloog van de Vlaamse socialisten en huisfilosoof van partijvoorzitter Louis Tobback. Onder de titel Op de ruïnes van de waarheid heeft uitgeverij Kritak vorig jaar enkele lezingen van de VUB-professor gebundeld. In die lezingen reikt Elchardus de SP bouwstenen aan voor een strategie die het Vlaams Blok en nieuw-rechts de pas moet afsnijden. Zijn analyses en remedies zijn even boeiend als omstreden.

Mark Elchardus introduceert in de Vlaamse politiek een nieuwe links-rechts verdeling. Terwijl de oude breuklijn betrekking had op het belang van klasseverschillen, de wenselijkheid van herverdeling en gelijkheid, de rol van vakbonden en overheid, richt de nieuwe clivage zich op meer ethische en culturele kwesties: individualisme versus solidariteit, etnocentrisme versus verdraagzaamheid, materialisme versus postmaterialisme, afkeer van de politiek versus geloof in de mogelijkheden van de politiek. Volgens Elchardus zouden de hoger opgeleiden en de betere beroepscategorieën zich meer aangetrokken voelen tot de linkse pool (solidariteit, verdraagzaamheid...) terwijl de arbeiders zich eerder rechts positioneren en zich makkelijker op sleeptouw laten nemen door populistische partijen als het Vlaams Blok. De oude kloof tussen rijk en arm is er vandaag een geworden tussen de culturele haves en have nots. Zowel het liberalisme als het libertair socialisme zijn hier debet aan.

Elchardus betoogt dat sinds de jaren zestig het huwelijk tussen individualisering en emancipatie scheef is gegroeid. De permissiviteit van een kleine voorhoede 68'ers is na verloop

[p. 1048]

van tijd doorgesijpeld naar de grote achterhoede en daardoor problematisch geworden. Als iedereen alleen voor zichzelf en voor zijn eigen ontplooiing opkomt, wie komt er dan nog voor ons allen op? De individualisering ging hand in hand met het ontvluchten van verantwoordelijkheid. De hedendaagse mens leeft à la carte, los van God of gebod. De postmodernist is volgens Elchardus niets anders dan een berekende egoïst die het neoklassieke laisser-faire principe ook in de persoonlijke levenssfeer verheerlijkt: als iedereen zijn eigen grillen en hebzucht nastreeft, wordt uiteindelijk de hele gemeenschap daar beter van; alsof de onzichtbare hand van Adam Smith ook hier voor het optimale evenwicht zorgt. Plichtsbesef en moraliteit zijn taboes geworden: alle grenzen moeten doorbroken worden, het is verboden te verbieden. Dit waardenrelativisme heeft volgens Elchardus een ware ravage aangericht en de weg geëffend voor extremistische partijen. Terwijl de intellectuele voorhoede in haar postmodernistisch labyrint verdwaalt, is de ‘gewone man’ blijven vasthangen aan oude, achterhaalde deugden en gewoontes. Elchardus: ‘De arbeider en de kleine burger blijven met een reeks eigenaardige, ouderwetse idee- en zitten, zo onder meer dat mensen plichten hebben, dat men verantwoordelijkheid draagt voor zichzelf en zijn onmiddellijke omgeving, dat men instellingen en personen een mate van respect is verschuldigd, dat men verknocht kan zijn aan de eigen manier van leven en de eigen cultuur, dat men graag in een veilige ordelijke buurt leeft, dat het moeilijk is kinderen op te voeden als die niet het gezag van hun ouders respecteren, dat er morele regels zijn die geeerbiedigd moeten worden’.

De nieuwe burgerij van hoger gevormden, die in belangrijke mate de kaders van de sociaal-democratische beweging bemant, steekt zijn misprijzen voor de gewone man niet onder stoelen of banken, schrijft Elchardus. ‘In de wijze waarop het nieuwe progressieve denken zich profileert en identificeert, verschijnen de “gewone mensen” als een bende autoritaire, materialistische, cynische en egoïstische racisten. Een mens zou voor minder elke electorale en andere omgang met progressieven en “linkselingen” vermijden’. Omdat de linkerzijde de arbeiders massaal in de armen van het Vlaams Blok en nieuw-rechts duwt, raadt Elchardus de SP aan ‘elke vorm van libertair denken radicaal af te wijzen’ en de door de rechterzijde ‘gekaapte deugden’ te heroveren.

Hoe doe je dat? De maatschappijanalyse van de VUB-socioloog is, om het woord simplistisch niet te gebruiken, nogal eenvoudig, wat als groot voordeel heeft dat hij ook eenvoudige oplossingen kan aanreiken: ‘Democratische partijen moeten, schrik niet, een deel van de agenda van het Vlaams Blok overnemen zonder de inhoud van hun programma te plagieren’ (citaat uit Knack, 24 mei 1995). Als je als prijs voor het terugdringen van het Vlaams Blok echter je eigen beginselen moet verloochenen, heeft het Blok tweemaal gewonnen.

□ Jörgen Oosterwaal

Mark Elchardus, Op de ruïnes van de waarheid. Lezingen over tijd, politiek en cultuur, Kritak, 1994, 214 blz., 698 fr., fl. 34,90, ISBN 90-6303-593-4.