Streven. Jaargang 62

[p. 911]

James T.H. Tang
De veiligheid in het Verre Oosten
Nu Hongkong teruggaat naar China

Hongkongs vereniging met China betekent een belangrijke verschuiving in de Oostaziatische strategische verhoudingen. De oogverblindende economie van Hongkong en China's lijdzaam aanvaarden van dat koloniale regime aan zijn voordeur, zelfs tijdens de Koude Oorlog, wekten de indruk dat het gebiedsdeel strategisch niet zo belangrijk is. Het was vooral de economie die zorgde dat het koloniale gebied bleef bestaan. Hongkong was al van bij de Britse bezetting in 1841 een grote handelsmetropool. En als Brits koloniaal gebiedsdeel stond het ook symbool voor de Britse invloed in Oostazië. Omdat Groot-Brittannië ook na de Tweede Wereldoorlog een grootmacht wenste te blijven, wilde het Hongkong bewaren. Het gebied raakte nolens volens in de Koude Oorlog verwikkeld. Men noemde het wel eens het Berlijn van het Oosten. Britse troepen uit Hongkong werden naar Korea gestuurd tijdens het conflict van 1950 tot 1953. Al besefte de Britse regering duidelijk dat Hongkong niet kon voortbestaan als een Britse kolonie zonder China's goedvinden, toch stelde zij het gebied ter beschikking als thuishaven van westerse oorlogsschepen die in de zone opereerden en als belangrijke overslaghaven voor strategische goederen. Tijdens de Viëtnamese oorlog bewees Hongkong goede diensten als rust- en ontspanningsoord voor de Amerikaanse soldaten. Nog altijd trouwens mogen doorvarende westerse oorlogsschepen gebruik maken van de haveninrichting.

De strategische rol van Hongkong in de Koude Oorlog taande vlug toen er in het begin van de jaren zeventig een verandering optrad in de strategische belangen van China en Groot-Brittannië. De toenadering tussen China en de Verenigde Staten bracht een dramatische verschuiving mee in de machtsverhoudingen in de wereld. China sloot een officieus bondgenootschap met de VS tegen de Sovjetunie. De politiek

[p. 912]

van elkaar in bedwang houden hoefde niet langer. Op dat ogenblik zocht Groot-Brittannië ook niet meer zijn positie als wereldmacht te handhaven. Het trok zich militair terug uit Azië, maar het Britse Hongkong bleef al die jaren een geschikte basis voor een militaire aanwezigheid in de Oostaziatische zone. De kleine maar zeer actieve Britse militaire macht en de vrije bezoeken van de Navo-zeemachten zullen niet automatisch voortduren na 1997.

Hongkong en de Chinese strategie

Men denkt meestal dat China Hongkong duldt omdat het welvaart kan bieden. In feite dankt Hongkong zijn voortbestaan in zeer grote mate aan zijn strategische ligging, ook na de stichting van de Volksrepubliek China in 1949. Het communistische bewind duldde het koloniale regime niet louter uit economische berekening. Het paste veeleer in zijn strategie tegen het Westen. De Chinese leiders meenden dat het bestaan van een Brits koloniaal gebiedsdeel bij de gratie van China, een splijtzwam kon zijn in het westerse bondgenootschap, dat de Britten hun belangen in Hongkong, het symbool van hun invloed in het Verre Oosten, zouden verdedigen, desnoods tegen de VS in. Een Brits Hongkong onder Chinese druk zou de solidariteit tussen Engeland en Amerika aantasten. Dit was echter een misrekening want de Britse regering was de eerste grote westerse regering die de Volksrepubliek diplomatiek erkende.

Toen vanaf de jaren zeventig China minder te vrezen had van zijn onmiddellijke buren, speelde Hongkong niet meer zo sterk mee. Ook de militaire aanwezigheid van het Westen in Hongkong was niet meer belangrijk voor de Chinezen. Na de Koude Oorlog vormen de twee wereldmachten die vanaf 1945 de politiek beheersten, niet meer zo'n bedreiging voor China. De Sovjetunie is uiteengevallen en het ziet er niet naar uit dat de VS een politiek van confrontatie tegen China zullen voeren. De Chinese militaire macht is wel belangrijker geworden in de omringende zone. China is de derde nucleaire wereldmacht en zijn leger is groter dan enig ander in de buurt. Voor de Chinese leiders is de veiligheid na de Koude Oorlog vanuit een heel andere hoek bedreigd. Die bedreiging heet nu ‘vreedzame ontwikkeling’ en die heeft te maken met de houding van het Westen t.o.v. de regering in Beijing na het gebeuren op het Tienanmenplein. Bovenaan op de politieke agenda staat niet langer het afweren van een door het Westen ingegeven samenzwering, maar hoe omgaan met een ‘vreedzame ontwikkeling’. Toen de regering in Beijing niet wilde aanvaarden dat Christopher Patten tijdens de laatste jaren van het Britse bewind wijzigingen zou aanbrengen in de constitutie van Hongkong, was dit ten dele omdat zij bang was voor

[p. 913]

de anti-Chinese strategie van de westerse wereld. China's assertief optreden was niet alleen een uiting van zijn besef een grotere economische macht te zijn; het was ook een defensieve reactie op het gevaar voor zijn veiligheid na de Koude Oorlog.

Hoe krachtig de heropleving van China is en hoe sterk zijn militaire potentieel, daar is men het nog helemaal niet over eens. Commentaren bij het verdrag over de overdracht van militaire bases in juni 1994, spreken vooral over de weerslag ervan op het internationale vertrouwen in Hongkong, over de discipline binnen het Volksbevrijdingsleger en over de gevolgen van de activiteiten van dit leger voor de handel in het gebiedsdeel.

De meeste inwoners van Hongkong zien met bezorgdheid de stationering van een gewapende macht in het gebied tegemoet. Velen zijn van oordeel dat het Chinese garnizoen in Shenzhen meer dan voldoende is voor de veiligheid van het gebied. De Chinese leiders weifelden even, maar kwamen tot het besluit dat de aanwezigheid van het Volksbevrijdingsleger een noodzakelijke stap is om ‘China's soevereiniteit over Hongkong te vestigen’. Voor journalisten uit Hongkong herriep Deng Xiaoping een uitspraak van Geng Biao, oudminister van defensie, ‘dat China misschien niet het Volksbevrijdingsleger naar Hongkong zou sturen na 1997’. Toen de beslissing van de Chinese regering eenmaal bekend was, gingen de commentaren niet meer zozeer over het al of niet aanwezig zijn van het Volksbevrijdingsleger, als wel over de manier waarop.

Het akkoord over de militaire bases in Hongkong werd gesloten op een ogenblik dat de betrekkingen tussen China en Groot-Brittannië een dieptepunt hadden bereikt. Sir Percy Craddock, oud-ambassadeur in China en een van de ontwerpers van de ‘gemeenschappelijke verklaring’, sprak zelfs van een botsing. De komst van Christopher Patten als gouverneur van Hongkong en het pakket hervormingen dat hij voorstelde, werden door de Chinezen beschouwd als een samenzwering om de Britse invloed in de kolonie te bestendigen en de Chinezen buiten het politieke overleg te houden. De onderhandelingen over Hongkongs toekomst liepen uiteindelijk vast. In tegenstelling daarmee werd het akkoord over de militaire bases begroet als een doorbraak op één punt en een voorbeeld van Chinees-Britse samenwerking op een ogenblik dat de betrekkingen tussen beide landen zeer stroef waren.

Het Volksbevrijdingsleger in Hongkong zal, volgens veel waarnemers, niet alleen voor de defensie van het gebied zijn belang hebben. Nu al speelt het een rol in de economische ontwikkeling en die zal zeker nog toenemen als het een voet binnen heeft in een van de meest dynamische economieën van de zone. Natuurlijk zal ook het strategische evenwicht in de zone veranderen door de aanwezigheid van het

[p. 914]

Volksbevrijdingsleger in Hongkong en door het feit dat het Chinese bewind zal beschikken over een diepzeehaven met moderne uitrusting.

Strategisch zal met name de marinebasis van Stonecutterseiland, die de vroegere Tamarbasis vervangt, nieuwe mogelijkheden bieden voor de Chinese zeemacht. Militaire analisten vermoeden dat de Chinezen de basis zullen gebruiken voor het beheer van de hele aanpalende haveninrichting. De basis, met zijn kade van 400 bij 400 meter, zal vlotte toegang verlenen aan de grootste fregatten van de Chinese zeemacht en zal de logistieke basis zijn voor alle territoriale geschillen ter zee. Voor duikboten zal Stonecutterseiland te ondiep zijn, maar het zal vast een welkom punt van coördinatie zijn tussen de Oostchinese en de Zuidchinese vloot die resp. Shanghai en Guangdong als thuishaven hebben.

De balans

Al is het nog onduidelijk wat de Chinese regering met Hongkong voorheeft in haar defensieplannen, zeker is dat de beschikking over de marinebasis op Stonecutterseiland, de aanwezigheid van het Volksbevrijdingsleger in Hongkong en de uitbouw van een regionale legerbasis in Shenzhen de Chinese kustverdediging verstevigen. Ze zullen het China ook wel gemakkelijker maken om militair op te treden in de hele zone, en dat zal gevolgen hebben voor het territoriale geschil in de Zuidchinese Zee en de problemen in de zeeëngte tussen het vasteland

[p. 915]

China en Taiwan. Het wordt nu ook China dat beslist of de zeemacht van een ander land Hongkong mag aandoen. De strategische balans zal na 1997 dan ook meer naar de Chinese kant overhellen.

Anderzijds kan Hongkongs status van Bijzonder Administratief Gewest dan fungeren als een rem op China's militaire macht. Wordt het gebiedsdeel rechtstreeks verwikkeld in China's geschil met Zuidoostaziatische landen over de Spratly eilanden of in andere geschillen van die aard, dan kunnen zijn handelsverbindingen verstoord worden. China zal dan allicht liever Hongkong buiten de geschillen houden. Verloopt de integratie van Hongkong in China niet vlot, dan kan dit economische en politieke moeilijkheden geven voor de regering in Beijing en nieuwe spanningen met de westerse wereld.

Het zal economisch beslist een goede zaak zijn voor China nauwer samen te werken met Hongkong. De herwonnen soevereiniteit van China over Hongkong (zelfs als een afzonderlijke entiteit) betekent dat de achtste en de elfde handelsnatie van de wereld nog meer economisch en politiek gaan samenwerken. Hun gezamenlijke aandeel in de export van handelsgoederen was in 1993 gelijk aan 6,2% van het wereldtotaal; samen zijn ze de vierde handelsnatie, na de VS, Duitsland en Japan.

Maar de Chinese leiders zullen ook moeten aanvaarden dat handelspartners onderling meer afhankelijk zijn. Dat de economische activiteit over de nationale grenzen heen stapt en dat conflicten meer in internationaal overleg moeten opgelost worden, dat zijn twee nieuwe moeilijk te verwerken realiteiten in de zone. Een ruimere vraag i.v.m. de veiligheid in de zone is daarom: zal China in staat zijn om zijn evoluerende machtspositie zinnig te benutten op een ogenblik dat het hele internationale milieu een dramatische omwenteling doormaakt?

De vorming van een Bijzonder Administratief Gewest in Hongkong steunt op een bilaterale afspraak tussen Groot-Brittannië en China. Het politieke en economische kader waarin Hongkong zal functioneren na 1997 is ook bepaald door een stel grondwettelijke bepalingen die door de regering van Beijing zijn afgekondigd. Maar de internationale implicaties van wat in 1997 te gebeuren staat zijn niet gering. De overgang van het ene land naar het andere van een grote stad die een toonaangevend handelscentrum in de regio is en een grote draaischijf van het transport in Oostazië, zal ongetwijfeld een grote weerslag hebben op de veiligheid in de zone.

Maar het cruciale element dat de toekomst zal bepalen, is de binnenlandse politieke ontwikkeling in China; en daarop heeft de buitenwereld nauwelijks enige invloed. Wel kan de terugkeer van Hongkong onder Chinese soevereiniteit bijdragen aan een positieve ontwikkeling in China. Al is Hongkong een koloniaal gebiedsdeel, er heerst een hoge graad van politieke openheid en pluralisme. China kan van een politiek

[p. 916]

stabiel Bijzonder Administratief Gewest veel leren, niet alleen voor het besturen van een succesvolle markteconomie, maar ook voor het inrichten van een meer dynamische en pluralistische samenleving. Zo zou het behoud van Hongkong, als een integrerend maar autonoom deel van China met een dynamische economie en een open politiek, een positieve stap kunnen zijn voor de veiligheid en de stabiliteit in de zone. Intussen zullen de Aziatische landen wel moeten leren leven met een machtiger buurland en zich aanpassen aan de nieuwe realiteit.

Deze tekst is de bewerking van een artikel dat eerder verscheen in China News Analysis (nr. 1535, 15 mei 1995). Vertaling Geert Boeve.