Streven. Jaargang 62

[p. 693]

Ruddy Doom
Een kleine vergetelheid

De geschiedenis herhaalt zich niet, er vindt alleen maar een verschuiving plaats

‘De strijd van de mens tegen de macht is die van de herinnering tegen het vergeten’, schrijft Milan Kundera. Ik ben het daar maar ten dele mee eens omdat Kundera de herinnering op deze manier al te zeer een objectief statuut toedicht. Enige tijd geleden bezocht ik mijn vroegere dorpsschool. De overgang van de kleuterklas naar ‘de grote school’ was meer dan een pedagogische promotie, het was een rite de passage naar een andere leefgemeenschap. De ruimtelijke uitdrukking hiervan was de overgang van het speeltuintje naar de grote speelplaats. Wat me veertig jaar later opviel was dat het slechts om een koer ging waarop vier notelaars een wanhopige overlevingsstrijd leverden. Niet de reële oppervlakte noch het ruisen van het bladerdak, maar wel het inschattingsvermogen van een zevenjarige die formeel afscheid neemt van zijn kleutertijd, maakten dit oord groot en groots. Dit is wat Salman Rushdie de ‘fantasie-waarheid’ noemt: een constructie die tegelijk ‘achtenswaardig’ en ‘verdacht’ is. Achtenswaardig, omdat het om een reële beleving gaat, verdacht, omdat het om een moment-opname gaat. Natuurlijk is een verbleekt zwart-wit kiekje uit de jaren vijftig geen bewuste verdraaiing van de werkelijkheid, misschien de best mogelijke afbeelding ervan, maar meer is en kan het niet worden.

In de geest van de Westeuropeanen was de militaire ineenstorting van de as-mogendheden een synoniem van de eindzege op racisme. De neerslag hiervan vindt men onder meer in Hfdst. I, art. 1. van het Handvest van de Verenigde Naties, waar zowel de ‘gelijke rechten en zelfbeschikkingsrecht der volkeren’ als het principe van non-discriminatie naar ‘ras, geslacht, taal of godsdienst’ plechtig afgekondigd

[p. 694]

werden. De mondiale consequenties hiervan werden door het Europa van dat ogenblik vertekend ingeschat. Wat men voor ogen had was dat geen enkele Europese staat zich ooit nog zou kunnen beroepen op een natuurlijk leiderschap om andere Europese landen aan zich te onderwerpen, noch dat enige Europese maatschappelijke groep het slachtoffer mocht worden van ongelijke behandeling of vervolging, laat staan poging tot vernietiging. ‘Universeel’ betekende voor de doorsnee-Europeaan ‘mijn wereld’. Na jaren van bezetting en oorlog was ‘hun’ en dus ‘de’ wereld bevrijd, meer zelfs, buiten Europa viel er niets te bevrijden. In de niet-blanke wereld was ongelijkheid geen ideologie maar normaliteit, daar heette racisme gewoon kolonialisme.

Kousbroek constateert in zijn boek over de Japanse kampen op Indonesië een merkwaardige reflex bij de Nederlands geïnterneerden. Een deel van hun psychisch leed werd veroorzaakt door het besef dat zij als koelies werden behandeld. Het was de omkering van hún normenstelsel en bijgevolg van dé ethiek in het algemeen. Dezelfde logica gebood hen om de capitulatie van Japan als reconstructie van de enig denkbare realiteit te zien: die van bevrijde kolonisatoren en bevrijde gekoloniseerden. In 1942 benaderden Fehrat Abbas en daarna Sultan Sidi Muhammed de geallieerden omtrent het toekomstig lot van Algerije en Marokko. De Maghrebijnen mochten zich gelukkig prijzen dat ze verlost werden van de onderdrukking door het Vichyregime om vervolgens door de Vrije Fransen bestuurd te worden. Zoals Frantz Fanon het verwoordde, ondanks de adhesiebetuiging aan een universeel humanisme stond kolonialisme niet ter discussie, het was ‘une partie du panorama national’. Wie het werk Onze kolonie en de kolonisatie, uitgegeven door het Koloniaal Universitair Centrum te Leuven, doorbladert, ziet weinig redenen om Fanon tegen te spreken. Het werk dateert van 1946, een ogenblik waarop de herinnering aan de rassenwaan nog niet verbleekt kon zijn. En toch worden ter verdediging van kolonisering argumenten aangehaald als ‘een opvallende inferioriteit van een ras waarbij een land een ander onder voogdij neemt’ of de stelling van Rijckmans, de latere gouverneurgeneraal van Kongo: ‘La colonisation moderne s'impose à nous avant tout comme un fait. Légitime ou non, il faut en tenir compte’. Kolonisatie is nu eenmaal een feit. Legitiem of niet, je moet er rekening mee houden.

Terwijl de processen tegen de nazi's nog liepen was Europa alweer in een strijd gewikkeld tegen spleetogen, bruinjoekels en kroeskoppen. Wat wij voor onszelf als sacrosanct principe opeisten - zelfbeschikking - weigerden wij in overweging te nemen voor de kleurvolkeren. Wat wij bij onszelf verheerlijkten - het verzet - bestempelden we bij anderen als terrorisme. Wat wij bij onszelf ver-

[p. 695]

guisden - collaboratie - prezen wij bij de anderen als burgerzin. Omdat racisme zo uitdrukkelijk ten grave was gedragen, wilden we niet inzien dat de kleurbarrière de ruggegraat bleef van een systeem dat onze belangen diende. We bleken niet in staat onszelf te bevrijden van onszelf. We waren van het speeltuintje naar de koer verhuisd en dachten dat dit de wereld was.

Ook na de dekolonisering bleef de wereld bestaan uit Europeanen en inboorlingen. We waren weliswaar allemaal wereldburgers, maar dan wel binnen een structuur die wij bepaalden. Eén van de eisen die wij aan de nieuwe ordening stelden was vrede. Het feit dat West-Europa inderdaad gespaard bleef van interstatelijk geweld is iets waar we alleen maar gelukkig om kunnen zijn. Deze vrede berustte op een geo-strategisch evenwicht tussen machtsblokken die, mede door de wederzijdse nucleaire afschrikking, geen frontale botsing aandurfden. Maar de Oost-West confrontatie leidde tot wat eufemistisch als rand-conflicten werd omschreven. Op die afgeleide slagvelden in Korea, Viëtnam... zijn miljoenen mensen omgekomen, als een voetnoot in onze geschiedenis. Natuurlijk zou het nieuwe tijdperk er een zijn waarin de democratie zegevierde. Omwille van Realpolitik en raison d'état werd interne democratie in de Derde Wereld een secundair probleem, omdat wij er niet woonden. Een betrouwbare dictator als bondgenoot was veruit te prefereren boven een regime dat dysfunctioneel was in het kader van de globale vrede in het Noorden, omdat wij daar wel woonden. Cognito, ergo sum. We bestonden als westerlingen, ergo dachten wij als westerlingen. Aangezien wij zowel economisch als militair de wereld domineerden, hielden we ons voor dat ook ons gedachtengoed universeel was of moest zijn. Onze misdunk, om een Orwelliaanse term te gebruiken, werd de wereldnorm waaraan eenieder met gezond verstand zich moest onderwerpen. Natuurlijk buitten we het Zuiden niet uit omdat het arm, weerloos en nog minder niet-blank was: het heette nu dat er economische wetmatigheden bestonden. Uiteraard werd Mossadegh niet ten val gebracht omdat hij zich als Iraniër ongehoorde pretenties aanmat, maar omdat hij dreigde het Midden-Oosten te destabiliseren. Het sprak vanzelf dat de Algerijnen niet onderdrukt werden omdat ze ‘bougnoules’ waren, maar omdat ze niet begrepen dat hun plaats er een was binnen dat ene, onverdeelbare én democratische Frankrijk. Zoals een leider van de Franse communistische partij het uitdrukte, was dit zelfs ‘l'attitude spontanée des masses populaires françaises’, de Franse volksmassa's dachten er nu eenmaal vanzelf zo over. Dat was ongetwijfeld juist, alleen was deze ‘spontaneïteit’ het resultaat van een paar eeuwen koloniaal vertoog, een manier van denken die na verloop van tijd natuurlijk geworden was. Indien de ‘Zeitgeist’ niet

[p. 696]

het ultieme excuus is voor antisemitisme en autoritair denken in de jaren dertig, dan vindt de kolonialistische superioriteitsgedachte evenmin een verontschuldigingsgrond in het feit dat ‘iedereen nu eenmaal zo dacht’.

De onwetendheid omtrent de koloniale situatie in het België van de jaren vijftig was in zekere zin reëel. De generatie die het allemaal meegemaakt heeft, zal dit beeld zeker beamen. Het is de sepia-herinnering van de ommuurde speelplaats die ik veertig jaar meedroeg en die me nog altijd dierbaar is. Al weet ik ondertussen dat het om een imaginaire realiteit gaat. De onbekendheid omtrent onze Kongo sproot voort uit de koloniale denkwereld waarin vanzelfsprekendheid en natuurlijke ordening onwetendheid creëerden. Er werden geen vragen gesteld omdat er geen waren, meer nog omdat er geen mochten bestaan. Het was de onwetendheid van de grote stilte, ‘la colonisation qui s'impose comme un fait’. Terecht maken wij ons zorgen over de aanhang die racistische ideeën onder hun nieuwe vorm verwerven bij de jeugd. Laten wij daarbij vooral niet vergeten dat deze nooit verdwenen zijn, maar dat we ze nu een andere naam gaven. Niemand vraagt ons het foto-album van onze jeugd te verbranden. Het is wel meer dan tijd om het in een juister perspectief te plaatsen. Hierbij gaat het niet om een ‘Wiedergutmachung’ van een voltooid verleden tijd, maar om puin ruimen in het heden. Het is niet zo dat de geschiedenis zich herhaalt: er heeft nooit een breuk, alleen maar een verschuiving plaatsgevonden.

Voor een deel blijft het wereldsysteem de erfgenaam van de postkoloniale structuur, waarin de suprematie van de blanke macht een axioma was. Maar deze oude ordening is aan het afbrokkelen: de periode waarin wij als politieke zaakwaarnemer voor de wereld optraden, loopt ten einde. Ook de vanzelfsprekendheid waarmee blank en industrieel/financieel succes synoniem waren verdampt voor onze ogen. Aan de andere kant is de nieuwe wereldordening, waarin gelijkwaardigheid de regel is of waarin de VN dit proces begeleiden, nog ver af. Wat we meemaken, is een herstructurering van het wereldsysteem waarop de spelers de greep lijken te verliezen. In een dergelijke transitie dreigen de slechtste kanten van oud en nieuw elkaar te versterken. Het zijn binnen dit wereldsysteem de zwakste schakels die het volle pond krijgen, binnen iedere samenleving zijn de meest kwetsbaren het uitgelezen slachtoffer. Wat in Rwanda gebeurt is geen natuurramp, moslims zijn niet per definitie intolerant, kinderprostitutie maakt geen deel uit van het cultureel patrimonium van Oost-Azië... Niemand zegt dat we individueel aansprakelijk zijn voor het leed in de wereld. Maar we zijn wél collectief mede-verantwoordelijk. Onze westerse beschaving kent terzelfder tijd aan histo-

[p. 697]

risch gegroeide machtsongelijkheden transcendente eeuwigheidswaarde toe en ontkent er de concrete negatieve gevolgen van.

Er wordt weinig bij stilgestaan hoe uitzichtloos de positie van de jongeren binnen de Arabische wereld is, hoe het komt dat de overlevingsstrijd in Rwanda zo'n dramatische vormen aanneemt, waarom Filippijnse ouders hun kinderen in de prostitutie duwen... Dat is allemaal te complex om ingeburgerd te raken, en vooral, het strookt niet met het beeld dat we van onszelf ophangen. Het verhaal beperkt zich dan ook meestal tot het oppervlakte-niveau waarin in fine slachtoffers schuldigen worden: ze zijn nu eenmaal zo. De manier waarop betekenis wordt gegeven aan gebeurtenissen, is geen louter toeval of enkel het gevolg van slordig denkwerk, maar wordt mee bepaald door diep gewortelde collectieve opvattingen. Dit proces werd door Claude Lévi-Strauss ooit omschreven als de spreker die door de taal ‘gesproken’ wordt. Afrika is duister, de Arabische wereld inert, de Aziatische ziel sensueel... Europa is humanistisch. Het is het verhaal van de eeuwige ‘andere’, van diegene die wij een plaats toewijzen.

Solidariteit is een concentrisch gegeven dat in de kern een beperkte ‘wij-groep’ omvat en eventueel verder uitdijt. Er zijn talrijke, zowel emotionele als materiële redenen aan te voeren om er de praktische bestaansredenen van te rechtvaardigen. Meer zelfs, het zou neerkomen op vingerknippen in het luchtledige om dit gevoel te ontkennen of te onderdrukken. Het is een onderdeel van een ‘condition humaine’ en hoeksteen van de populaire cultuur. Maar deze cultuur is een historisch produkt en niet iets wat spruit uit een onveranderlijke volksaard. Als zodanig is ze, om Gramsci te citeren, ‘rommelig en onsamenhangend’, zelfs in zekere zin contradictorisch. Het zijn dezelfde mensen die geld storten voor Rwanda en de Somaliërs onbetrouwbaar vinden, die met de Sikh van de buurt een pint drinken en geloven dat we door asielzoekers overspoeld worden. Tegen een autoritair populisme dat die volksaard zo graag als een eenduidige monoliet voorstelt, waarop zij het alleenrecht tot interpretatie en sturing hebben, is nog steeds een ander politiek antwoord mogelijk.

Democratie is een werkwoord, vrede komt niet uit de hemel gevallen, verdraagzaamheid is geen gegeven. De artikels uit het Handvest waar we het bij de aanvang over hadden, bestaan, maar er moet werk van worden gemaakt. Het succes of het falen ervan wordt gemeten aan het lot van de zwaksten: de veertienjarige in Afghanistan die gedwongen wordt te vechten, de Indiaanse boer in Guatemala die van zijn grond geschopt wordt, ‘les femmes du plafond’ in Rwanda. Daarom is het nuttig om dit nu, vijftig jaar na de oorlog en onze ‘bevrijding’, te onderstrepen. We moeten ons blijven herinneren dat we in 1945 vergaten dat mensenrechten vooral voor de machtelozen

[p. 698]

betekenis hebben. We mogen niet vergeten dat onze herinnering aan de afkondiging ervan zeer eurocentrisch is, omdat we deel uitmaakten van de macht. We moeten vooral verhinderen dat er een nieuwe muur rond Europa wordt opgetrokken, zodat we de rest van de wereld kunnen vergeten. Pas dan krijgt Kundera toch nog gelijk.

Dit is de tekst van een referaat, gehouden op het colloquium 50 jaar vrede, ter gelegenheid van de vijftigste herdenking van het einde van de Tweede Wereldoorlog, op het stadhuis van Gent op 8 mei 1995.