Streven. Jaargang 62

[p. 349]

Paul Begheyn
Semana Santa in Sevilla

Sevilla hoeft weinig te doen om bezoekers voor zich in te nemen. Eind maart is het weer er stralend, en waar de zon te fel van zich afbijt bieden de smalle beschaduwde straten in de oude joodse wijk beschutting en verkoeling. De feestelijke bougainville hangt als paarsrode gehaakte kleden over de muren van het Casa de Pilatos. Op het plein achter de kathedraal, waar het zand fel oranje van kleur is, zweeft de bedwelmende geur van sinaasappelbloesems. Het is enkele dagen vóór Palmzondag, en de voorbereidingen voor de Goede Week zijn in volle gang. Voor de kerk van San Ildefonso staan mensen in lange rijen te wachten voor de besamano, het kussen van de hand van een barokke Christus, die levensgroot en realistisch gebeeldhouwd te kijk zit met betraande ogen. Op zijn hoofd fonkelen de drie potencias, zilveren of gouden flitsen die verwijzen naar de goddelijke macht van de lijdende Mensenzoon. Toeristen worden er tot pelgrims als hun nieuwsgierigheid plaats maakt voor ingetogenheid. In kerk na kerk staan dergelijke beelden opgesteld, en telkens is er dezelfde sfeer van stille inkeer. En overal staan de pasos opgesteld, per parochiekerk twee of meer beeldengroepen met levensgrote figuren op een plateau, die vanaf Palmzondag door de bochtige straten van de binnenstad zullen worden gedragen. 's Avonds laat staan negentien jongens en jonge mannen in een kring te oefenen op een kaal afgetrapt veldje aan de rand van de stad. Met overgave en een haast te grote eerbied bespelen ze hun instrumenten: trompetten, klarinetten, saxofoons en slagwerk. Er klinkt een klagend en tegelijk betoverend lied. Af en toe wordt het ritme onderbroken en het spel stilgelegd om een bepaalde harmonie anders te toonzetten.

Op Palmzondag beginnen de eerste van de in totaal 58 broederschappen aan hun tocht door de stad. Een week lang zal er telkens een achttal per dag (op Goede Vrijdag dertien, en op Paaszaterdag vier) via vastgelegde routes rondtrekken, waarbij in totaal vijftigduizend mensen

[p. 350]

actief betrokken zijn. Bij opdringerige verkopers zijn programmaboekjes verkrijgbaar, waarin staat aangegeven hoe laat en vanuit welke kerk welke broederschap vertrekt, en waar men het beste zicht heeft op de stoeten. De televisie zal dagelijks rechtstreekse reportages verzorgen vanaf het middaguur tot ver na middernacht. Om half twee in de middag vertrekt als eerste de broederschap van ‘La Paz’, die 1300 nazarenos telt (mannen met hoge Ku-Klux-Klan-puntmutsen die slechts de ogen vrijlaten; zij lopen vaak blootsvoets en torsen een of meer houten kruisen, of dragen kaarsen) en 84 costaleros (mannen die de loodzware beeldengroepen op hun nek torsen, verscholen onder fluwelen dekkleden; de functie van costalero is overigens slechts tegen betaling te verwerven). De eerste paso toont telkens een scène uit het lijdensverhaal van Jezus; de tweede een wenende Madonna, rijk gekleed in kant en behangen met zilveren sieraden. Talloze in de wind druipende kaarsen, gevat in gouden en zilveren houders, zetten de beelden in een goudgele gloed, en een overdaad aan bloemen, meestal witte of rode anjers en paarse irissen, staan in zilveren vazen of bedekken als een tapijt de bodem van de paso. Aan de stoet gaat de bacalao (letterlijk ‘kabeljauw’) vooraf, een vaandel dat vanonder is samengebonden en aldus de vorm aanneemt van een stokvis; in het Sevillaans dialect betekent het woord tevens ‘mooie jongen’. Het is fascinerend te zien hoe de paso voorbijtrekt, met de gratie van een olifant heen en weer schommelend, af en toe schutterig schuddend. Soms gooien de dragers het plateau enkele decimeters omhoog, en vangen het weer op met hun schouders, alsof op die manier hun zware last lichter wordt. Om de 25 meter wordt er gerust om zich het zweet van het lijf te vegen en water te drinken. ‘Agua?’, vraagt bij elke stop een man met een emmer, en naar believen reikt hij bekers rond.

Waar de stoet voorbijgaat, staan de mensen schouder aan schouder samengeperst. Volksvroomheid en kermissfeer gaan hand in hand. Er wordt gerookt en gebeden. Enigszins aangeschoten pubers banen zich luidruchtig een weg tussen vrome vrouwen en mannen op leeftijd. Af en toe maakt iemand zich los uit het publiek en stormt naar het midden van de straat, keert zich naar de Madonna, en loopt steeds sneller achteruit, het oog op haar gefixeerd, totdat de paso hem of haar bijna ‘overrijdt’. Het is een manier om de intense betrokkenheid bij het gebeuren van de Goede Week tot uitdrukking te brengen, zo legt mijn gastheer en gids Alberto uit.

Keer op keer, in telkens wisselende taferelen, op steeds andere plaatsen in de stad, tekent het lijdensverhaal zich af. Het is een overdonderende indruk en een fysiek doodvermoeiende aangelegenheid voor wie niet vertrouwd is met deze vormen van devotie. Ver na middernacht besluiten we naar huis te gaan. We hebben vijf van de acht

[p. 351]

Palmzondag in Parque de María Luisa: de pasos van ‘La Paz’, ‘Onze Lieve Vrouw van de Vrede’. Beeld van Antonio Illanes (1939). Foto Paul Begheyn.

[p. 352]

broederschappen van Palmzondag voorbij zien trekken. In de taxi is nog steeds de rechtstreekse reportage te volgen. Het is volle maan.

De volgende dag is het totaal nieuwe van de Sevillaanse Semana Santa weliswaar verdwenen, maar de fascinatie ervan blijft. Nu valt mij op hoezeer de salida, het vertrek van de twee of drie pasos uit de kerk, doet denken aan een geboorte. De beeldengroepen hebben nauwelijks enige speling om tussen de geschramde deurposten door naar buiten gebracht te worden op de schouders van de dragers, die schuifelend op de knieën zich voortbewegen. Met ingehouden adem staat het publiek toe te kijken om vervolgens in applaus los te barsten als de ‘uittocht’ is gelukt. Wanneer de dragers weer recht overeind staan beginnen de muzikanten te spelen, en op de klanken van een paso doble maken de pasos enkele minuten lang een opgewekte dans, terwijl de kwasten van de baldakijnen heen en weer zwaaien op de maat van de muziek. Dan trekt de stoet weer in volle ernst verder, waarbij de trommels worden afgewisseld door castagnetten. Als de pasos aan het eind van hun urenlange tocht de kerk weer binnengaan, wordt een ander oerbeeld zichtbaar, even erotisch als dat van de paaskaars die tijdens de Paaswake drie keer steeds dieper in het water wordt gedoopt: welhaast een immens uitvergrote religieuze copulatie, teken van de vruchtbaarheid die het heilige biedt aan het kerkgebouw waar hij binnengaat.

Langzamerhand blijkt dat tijdens al deze processies haast alle zintuigen in het gebeuren worden betrokken, als ik zie hoe vaak de voorbijtrekkende beelden worden aangeraakt, bekeken en toegezongen in de flarden van wierook die door plechtig kijkende acolieten links en rechts wordt toegezwaaid. Op een met palmtakken versierd balkon op de tweede verdieping van een huis langs de route verschijnt opeens een vrouw met getourmenteerd gezicht. Zij steekt haar verstrakte handen met breed gespreide vingers recht vooruit, en heftig gesticulerend begint zij een saeta te zingen, een Arabisch aandoend, nasaal gezongen religieus flamencolied. In haar gezang richt zij zich tot de lijdende Maagd, met wie zij wil meeleven in haar leed: ‘Ay ay ay, Madre, mijn ouders hebben mij geleerd van U te houden. Prachtige tranen rollen U over het gelaat en kleven aan uw wangen. Er zijn geen zakdoeken genoeg om ze af te wissen’. Halverwege het lied voegt de echtgenoot zich bij haar, en het lied krijgt nu twee vertolkers die elkaar beurtelings afwisselen en begeleiden. De mensen op straat verstillen en kijken stil naar boven. Zij applaudisseren enthousiast als het lied na hevige gemoedsuitbarstingen ten einde is gekomen. Haast aansluitend wordt een eind verderop langs de route opnieuw een saeta aangeheven, nu door een jongenssopraan van een jaar of dertien. Zijn gezongen klacht jaagt de rillingen door het lijf en de tranen in de ogen.

Het druipend vet van de meterhoge kaarsen, die de nazarenos met zich

[p. 353]

meedragen, laat dikke kleverige sporen achter op het asfalt. Kinderen rennen op hen toe en maken bollen van kaarsvet, die steeds dikker worden naarmate de week vordert en er meer broederschappen voorbijgetrokken zijn met kaarsen in wisselende tinten van rood, zwart, donkergroen, paars en wit. En zoals de kinderen bij álle nazarenos hun kaarsvet willen halen, zo willen de volwassenen álle pasos zien. Af en toe wordt de boog van de intensiteit even ontspannen om de voeten en vooral de rug rust te geven en ergens iets te drinken of te eten, bijvoorbeeld de churros con chocolate, deegslierten die in stroperige chocoladesaus gedoopt kunnen worden. Ouders komen in het nachtelijk uur voorbij met op de schouders hun in slaap gevallen kinderen, verkleed als nazarenos. Een groep studenten strijkt luidruchtig neer. Ze raken in een heftige discussie verwikkeld welke Madonna de mooiste is. Later uit zich deze concurrentiedrift, wanneer mensen hun eigen Madonna opgewonden toeroepen ‘guapa’ (knap stuk) en daarmee een andere groep trachten te overstemmen die tot hún Madonna hetzelfde roepen. De macho-cultuur vermengt zich met een religieuze traditie, vooral ook wanneer later bij het passeren van de brandweerkazerne stoere brandweerlieden vanaf een zo ver mogelijk uitgeschoven ladder hun Madonna bedelven onder een eindeloze stroom bloesemblaadjes. Een spectaculair tafereel, ver na middernacht oplichtend onder de schijnwerpers van de brandweerwagens.

‘Jezus, geholpen door Simon van Cyrene’. Beeld van Antonio Illanes (1939). Foto Paul Begheyn.

[p. 354]

Naarmate de dagen verstrijken en de vermoeidheid toeslaat lijkt de ernstige omgang met het heilige af en toe in te zakken. Mensen raken geïrriteerd door de toenemende luidruchtigheid van jongeren, en eenmaal zie ik hoe een ordemeester omvalt wegens een overmatig drankgebruik. Halverwege de vijfde avond sluit de bisschop van Sevilla, een vriendelijk kijkende rijzige franciscaan, zich voor mijn ogen bij de stoet aan. Met een grote vanzelfsprekendheid loopt hij mee met zijn stadgenoten. Hoe meer pasos passeren, hoe duidelijker het wordt dat ze ondanks de algemene overeenkomsten verschillen in details. Er zijn er met uiterst verfijnd houtsnijwerk dat pas van zeer nabij zijn schoonheid prijsgeeft. De geborduurde fluwelen slepen van de Madonna blijken allemaal verschillend van kleur, motieven, gebruikte materialen. De ene Christus is nog aangrijpender dan de andere uitgebeeld, met opengesperde ogen en wonden waaruit het bloed druipt. De staf die de ordemeesters bij zich dragen, kent talloze variaties en is met veel liefde en vakmanschap in zilver gedreven.

Op Goede Vrijdag wordt de climax bereikt in de Madrugada, het ochtendgloren op zaterdag. Tot zeven uur 's ochtends blijven we op de been, haast in een roes van religieuze emotie en fysieke uitputting, waarbij het meest indrukwekkend de stilte is die optreedt rond de basiliek van ‘Nuestro Padre Jesus del Gran Poder’ (Onze Vader Jezus van de grote macht). In deze kerk werd de broederschap in 1431 opgericht. Wie het waagt te spreken wordt toegesist om te zwijgen. Het beeld van Christus dat deze broederschap ronddraagt is van de hand van Juan de Mesa (1583-1627), een van Sevilla's grootste kunstenaars. De oudste broederschap ‘El Silencio’ (de stilte) uit 1340 trekt ook mee op deze belangrijkste dag van de week. In deze nacht zijn er een miljoen mensen op straat.

In de parochiekerken, maar zelfs ook in de kathedraal, blijkt de liturgie op het eind van de Goede Week slecht voorbereid. Er wordt een nietszeggend preekje afgestoken, terwijl er nauwelijks gelegenheid is om iets mee te zingen. Het groepje concelebrerende priesters slaagt erin om de Paaswake er in vijf kwartier doorheen te jagen. Toch zijn de kerken goed gevuld en wordt er actief meegebeden. De mannen komen als opgedirkte haantjes zichtbaar te laat binnen met hun sjiek aangeklede vrouwen, die een hoge kam in het haar hebben gestoken waarover een zwarte mantilla is geplooid. Het motto lijkt hier te zijn: zien en gezien worden, een sociale happening. De uiteindelijke indruk kan niet anders zijn dan dat de Goede Week in Sevilla eigenlijk op straat wordt gevierd en niet zozeer in de kerken.