Streven. Jaargang 62

[p. 131]

Hans Willemse
Poëzie om naar te kijken
De ‘koele abstracties’ van Mark Insingel

Van de Vlaamse dichter Mark Insingel (^o1935) verscheen eind 1994 de negende dichtbundel, De druiven die te hoog hangen. Wie vertrouwd is met de taalgerichte poëzie van Insingel, zal niet voor vormelijke of inhoudelijke verrassingen komen te staan: de gedichten bestaan veelal uit herhalingen, tegenstellingen en cirkelredeneringen. Vaak wordt niet meer dan één gedachtengang weergegeven, waarvan de conclusie opnieuw aansluit bij het uitgangspunt of een boutade die door haar dubbelzinnigheid nieuwe inzichten biedt: ‘de tegenspraak als samenspraak’ (blz. 29) of ‘ik ben bereid, zegt ze, maar ze is voorbereid’ (blz. 8).

Inhoudelijk beschrijft Insingel dezelfde claustrofobische, introverte thema's die ook in zijn proza aan bod komen: psychische mechanismen, duale opvattingen en bekrompen gedragingen die, geconfronteerd met de menselijke verlangens en driften, uitdraaien op cerebrale drama's en dilemma's. Hoe koel ook gepresenteerd, onderhuids gloeit de emotie. Het titelgedicht beschrijft de afgunst die opduikt bij mensen (rivalen) die elkaar het licht in de ogen niet gunnen. ‘De druiven waarvan hij beweert dat ze zuur zijn / hij ziet met lede ogen aan hoe ze rijpen. / Hij staat me te honen als ik er wil grijpen. / Hij wilde ze missen als ik maar mislukte’.

Verder worden in de bundel uiterlijke schijn, misverstanden, angsten en verlangens meedogenloos blootgelegd d.m.v. subtiele wijzigingen in de taal, zoals spiegelingen, verschuivingen en tegenstellingen. Een voorbeeld op blz. 19:

[p. 132]

 

Omdat ze het weet moet ze

 

leren het te begrijpen.

 

 

 

Ze moet het begrijpen om

 

te leren het te verdragen.

 

 

 

Ze moet het verdragen

 

omdat ze het weet.

Het gaat bij Insingel om de ‘ware mededeling’ die verscholen ligt achter de omgangstaal. D.m.v. witregels en interlinie staan de gedichten visueel optimaal afgedrukt, zij het lineair [afb. 1]. In de experimentele jaren '60 werd de inhoud van Insingels poëzie nog omgezet in een cirkelvorm die de inhoudelijke kringloop moest benadrukken. Zijn dichtbundel uit 1969, Perpetuum Mobile, is daarvan het prototype en ging de geschiedenis in als ‘de eerste bundel concrete poëzie in Nederland uitgegeven’. Toen al was het duidelijk dat in Insingel zowel een beeldend kunstenaar als een dichter schuilgaat. Een vergroting van zijn visuele poëzie kwam terecht bij het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag, en hangt momenteel in het AMVC te Antwerpen [afb. 2]. Het literaire avant-gardeblad De Tafelronde, in 1955 opgericht door Paul de Vree, nam geregeld visuele gedichten en concrete poëzie op van o.a. Mark Insingel, Hans Clavin en Jiri Valoch. In een interview in '92 distantieerde Insingel zich echter van deze avantgarde, ‘omdat een concreet gedicht, strikt genomen, enkel gebruik maakt van de vorm van de letters en de woorden waaruit het bestaat’, terwijl het er bij hem om gaat ‘de inhoud te veraanschouwelijken in de vorm’. Wie Perpetuum Mobile aandachtig bekijkt, merkt dat het louter op de lectuur aankomt, ‘hoewel de recensenten van toen dachten dat het om een grafische bundel ging’. Maar de cirkelvormige typografie werd door de aard van de gedichten zelf gedicteerd.

In 1974 verscheen de bundel Posters, met daarin wél enkele visuele gedichten, zoals bijvoorbeeld de grafische hulde aan Piet Mondriaan en Theo van Doesburg [afb. 3]. Het is een gedicht waarin lijnen de functie hebben van woorden. Het bestaat uit vierkanten die enerzijds uit horizontalen en verticalen, en anderzijds uit diagonalen opgebouwd werden. Al wentelend vormen ze een meetkundige reeks die refereert aan de artistieke strijd uit de jaren '20 tussen Mondriaan en Van Doesburg. Voor Mondriaan, die zwoer bij horizontalen en verticalen, waren diagonalen in een kunstwerk uit den boze. Insingels gedicht was een verzoeningspoging tussen de twee: een symbolische (of ironische?) hulde.

[p. 133]

[1] Uit De druiven die te hoog hangen, 1994. Ook verkrijgbaar op prentkaart en poster.

[p. 134]

[2] Uit Perpetuum Mobile, 1969.

Hoe experimenteel ook, economisch was er weinig te rapen met deze al dan niet concrete of visuele poëzie, die voor het ‘grote publiek’ ontoegankelijk bleek: te abstract, te hermetisch en te koel. Insingel was zich daarvan bewust, al zag hij de afstand tussen de dichter en de lezer evenzeer op het inhoudelijke en talige vlak. Zijn opvatting dat de werkelijkheid enkel structureel en niet mimetisch weergegeven kan worden, dwong hem (en de lezer) op zoek te gaan naar de universaliteit en artistieke representativiteit van de taal-op-zich. Mimesis is slechts het kleed van de werkelijkheid. Wie in Insingels proza op zoek gaat naar een narratieve draad, loopt doorgaans verloren in het labyrint van de taal.

In deze context wordt zijn verwantschap aan Mondriaan pas duidelijk. Het ‘eigenlijke’ waar het in de kunst om ging, was volgens de Nederlandse schilder niet het ‘bijzondere’ maar het ‘universele’. Naarmate hij evolueerde naar een steeds sterkere stilering en abstrahering van zijn vormen, ging hij het afbeelden van herkenbare figuren vermijden. Zijn kleurkomposities uit de jaren '30 en '40 bestaan uit vlakken van zuivere kleuren (rood, blauw, geel), vlakken van niet kleuren (wit, grijs, zwart) en horizontale en verticale lijnen [afb. 4]. Hij

[p. 135]

[3] Uit Posters, 1974.

[p. 136]

ging met zijn abstrahering zo ver dat van zijn latere werken nu gezegd wordt dat ‘niets eenvoudiger lijkt dan een schilderij van Mondriaan’. Toch zijn het geen doorzichtige cliché's die aan de basis liggen van zijn concept, maar veeleer wiskundige modellen. Over de gedichten van Insingel kan men vaak hetzelfde zeggen. In zijn verzamelbundel In Elkanders Armen (1990) werden gedichten opgenomen die alleen al door hun eenvoud en universaliteit intrigerend zijn:

[4] P.C. Mondriaan, Compositie met rood, geel en blauw, 1937-1942.

Wie gewoon zichzelf gebleven is
is het misschien nooit geworden.

Of:

Ik probeer eerlijk en goed te zijn:
dus, kom niet te dicht.

[p. 137]

En op blz. 18 van De druiven die te hoog hangen staat:

Wil ik het niet meer geloven
verlies ik mijn verleden.

Kan ik het niet meer geloven
verlies ik mijn toekomst.

Tussen Perpetuum Mobile en De druiven die te hoog hangen ligt precies 25 jaar. De evolutie die deze bescheiden maar innemende Vlaamse dichter heeft doorgemaakt, uit zich niet zozeer in zijn werk (inhoudelijk noch vormelijk kan van een fundamentele koerswijziging sprake zijn), maar in de perceptie ervan. Toen in 1969 Perpetuum Mobile werd uitgebracht, was de oplage bijna onmiddellijk uitverkocht. Volgens* Insingel ‘waarschijnlijk niet omwille van de gedichten, maar omdat het nieuw was, een bibliofiel unicum dat verzamelaars aansprak’. De verkoop van zijn volgende bundels, zowel proza als poëzie, was bevredigend maar niet eclatant, want de auteur behoort nu eenmaal niet tot de bekende figuren, is geen performer en publiceert of signeert niet voor het grote publiek. Toch is het zijn visuele poëzie die anno 1994 aanslaat bij de jongere lezers die meer dan vorige generaties vertrouwd zijn met de ‘beeldcultuur’. Een cultuur die blijkbaar meer aansluit bij de woordcultuur dan dat ze die op termijn zou uitsluiten. In navolgingen van de gedichten uit Perpetuum Mobile, die vroeger al op prentkaartformaat verkrijgbaar waren in een bibliofiele uitgave [afb. 2], bracht de Nederlandse non-profit uitgeverij Plint onlangs geïllustreerde prentkaarten en posters op de markt met poëzie van (o.a.) Mark Insingel. De posters [zie afb. 1] worden aangewend als ‘cultuurspreiders’ en komen terecht in bibliotheken, culturele centra, scholen en musea. Maar ook op de Antwerpse boekenbeurs, begin november '94, bleek de verkoop ervan een groot succes. Overigens, wie in Den Haag de herdenkingsen overzichtstentoonstelling van Pieter Cornelis Mondriaan bezoekt (nog tot 30 april '95), wordt geconfronteerd met dezelfde ‘cultuurspreiders’: bedrukte t-shirts, posters en prentkaarten. De catalogus blijft exclusief voor de fanaten, net als poëziebundels trouwens.

M. Insingel, De druiven die te hoog hangen, In de Knipscheer, Amsterdam, 1994, 35 blz.

M. Insingel, In Elkanders Armen. Verzamelde gedichten, In de Knipscheer, 1994, 223 blz.