Streven. Vlaamse editie. Jaargang 58

[p. 1040]

Forum

Kinderbijbels
en hun satellietliteratuur
Panc Beentjes

De schrijver van een kinderbijbel verricht als het ware vertaalwerk ten dienste van het kind. Hij of zij moet in de eerste plaats de bijbel recht doen. En onmiddellijk ziet men zich daarbij voor een groot probleem geplaatst: gaat men de Schrift presenteren als geschiedenis of als heilsgeschiedenis? Of om het anders te zeggen: wil men vertellen hoe het allemaal gebeurd is of presenteert men een verhaal over mensen die geloven?

Een ander urgent vraagstuk is dat van de vereenvoudiging. Moet de schrijver van een kinderbijbel Jezus voorstellen als de grote kindervriend uit Matt. 19,13-15, als Zoon van God, als de Messias? Is het te voorkomen dat men in schablonen over God gaat schrijven: God-kan-alles; God-beloont-het-goede.

Sedert 1972 beschikken wij in ons taalgebied over een belangrijk instrument waar het de toetsing van kinderbijbels betreft. In genoemd jaar verscheen, in gestencilde vorm, een rapport van een werkgroep die in 1969 door het Nederlands Bijbelgenootschap en de Katholieke Bijbelstichting was opgericht om een onderzoek in te stellen ‘naar de voorwaarden waaraan een kinderbijbel moet voldoen wil men redelijkerwijze kunnen verwachten, dat er in de latere jaren geen moeilijkheden ontstaan vanuit de geloofsovertuiging, die gegroeid is op grond van het herhaaldelijk horen van kinderbijbelverhalen’¹. Het rapport bevatte twee hoofddelen, een theoretische en een praktische afdeling. In het theoretisch deel werden de theologische achtergronden en vooronderstellingen van kinderbijbels geanalyseerd, alsmede de concrete doorwerking ervan in het vertellen van de bijbelverhalen. Eén van de ontdekkingen in het Rapport van 1972 was dat veel kinderbijbels werken met zgn. ‘passe-partouts’: dogmatische vooronderstellingen die centraal staan in de geloofsbeleving van de auteur van een kinderbijbel en die toegepast worden op veel (en soms zelfs alle) verhalen in diens kinderbijbel.

Het praktische deel van het rapport bevatte de beschrijving van een aantal kinderbijbels - na 1945 in ons taalgebied verschenen - waarin een beoordeling van die uitgaven werd gegeven op basis van de in het theoretisch deel ontwikkelde onderzoekspunten.

1 Rapport van een onderzoek naar kinderbijbels, Haarlem, 1972, p. 2.>

Kinderbijbels vergeleken

Toen aan het einde van de jaren zeventig bleek dat verschillende van de in het rapport 1972 beschreven kinderbijbels uitverkocht raakten en anderzijds de markt met een ware lawine aan nieuwe kinderbijbels werd overstelpt, verscheen in 1979 een geheel bijgewerkte uitgave van dat praktische deel uit het oorspronkelijke rapport². Het betrof een project dat gerealiseerd werd door het Documentatiecentrum van het Bijbels Museum te Amsterdam, de plaats waar ook alle beschreven kinderbijbels - alsmede ongeveer alles wat er op het gebied van bijbels godsdienstonderwijs circuleert - te bezichtigen zijn³. Onlangs is er van deze uitgave een geheel

2 R.F. Smit (red.), Kinderbijbels vergeleken. Een beschrijving van ruim vijftig kinderbijbels verkrijgbaar in het Nederlandse taalgebied, Amsterdam, 1979.

3 Het Bijbels Museum, waarvan het documentatiecentrum uiteraard slechts een klein onderdeel vormt, is gevestigd op de Herengracht 366 te Amsterdam; het museum is op maandag gesloten.

[p. 1041]

herziene en aangevulde druk verschenen⁴. Het nieuwe aan deze derde druk is niet alleen dat de recente uitgaven er in worden geanalyseerd, maar zeker ook dat het de resultaten heeft verwerkt van onderzoek naar de joodse achtergrond van de bijbel, alsmede resultaten van bijbelonderzoek dat de aandacht richt op de positie van vrouwen. Daarnaast is ook de opzet van de beschrijving in belangrijke mate gewijzigd. De samenstelsters, beiden godsdienstpedagoge, gaan bij het beoordelen van een kinderbijbel uit van twee criteria:

(1) Doet de kinderbijbelauteur recht aan de bijbeltekst? Daarbij wordt gelet op vijf factoren: het vertelschema (het perspectief van wat de auteur als alomvattende waarheid ziet) en het denkmodel (welke eigen ideeën legt de auteur op aan de bijbeltekst), de godsdienstige voorstellingen, de ontstaansgeschiedenis van het verhaal, het joodse karakter van de bijbel⁵, en tenslotte: het verhaal vanuit het oogpunt van vrouwen⁶.

(2) Doet de kinderbijbelauteur recht aan het kind? Hierbij wordt speciaal gelet op twee elementen die in het opvoedingsproces van belang zijn. Een kinderbijbelauteur situeert het kind als lezer of hoorder in een bepaalde ervaringswereld en sluit daar in de bijbelvertellingen op aan, hetgeen in de uitleg en interpretatie blijkt. Het is van belang de situatie die de auteur op het oog heeft te benoemen, en te bepalen of die situatie aansluit bij en wenselijk is voor het kind dat we deze of gene kinderbijbel in handen willen geven. Daarnaast brengt de auteur een bepaalde visie op het kind mee. Komt dat overeen met wat u zich als ouder of opvoeder daarbij voorstelt? Wordt het kind uitgenodigd of juist beknot..., enz.

In deze nieuwe editie worden ca. 40 kinderbijbeluitgaven volgens de hierboven geschetste methode beschreven. Ze zijn daartoe ingedeeld in drie leeftijdscategorieën: tot 7 jaar (11 titels), van 7-10 jaar (15 titels), vanaf 10 jaar (17 titels). Beide schrijfsters hebben daarvoor een enorme berg werk moeten verzetten en daarvoor mag iedere ouder, leerkracht en bibliotheekmedewerker hen dankbaar zijn. Toch hadden zij wat mij betreft soms best wat strenger, of feller, in hun kritiek mogen zijn. Zo wordt bijvoorbeeld de kinderbijbeluitgave De stad van goud van Peter Dickinson, waartegen ik uit theologische én didactische overwegingen ernstige bedenkingen heb⁷, veel te lief neergezet.

4 Hanna van Dorssen en Janna Posthumus (eindred.), Kinderbijbels vergeleken. Een keuze uit de kinderbijbelbeschrijvingen van het Documentatiecentrum van het Bijbels Museum, Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem / Belgisch Bijbelgenootschap, Brussel, 1991, 96 pp., f 19,50.

5 Dit aspect blijkt in het Oude Testament relatief goed tot zijn recht te komen. Wat het Nieuwe Testament betreft blijken ook de nieuwere kinderbijbels nog steeds zeer ongenuanceerde anti-judaïstische formuleringen te bevatten.

6 Er is in kinderbijbels nog weinig te vinden van het zichtbaar maken van vrouwen in bijbelverhalen.

7 Zie mijn bespreking in Streven, augustus-september 1988, p. 1035.

Zeer recente uitgaven

Dit vergelijkend onderzoek naar kinderbijbels werd in de zomer van 1990 afgesloten. Sedertdien zijn er alweer een aantal nieuwe kinderbijbels verschenen. Twee ervan wil ik nu nader aan u voorstellen.

- Niet een kinderbijbel in strikte zin, maar zeker ook door kinderen vanaf 12 jaar te gebruiken is de uit het Frans vertaalde selectie van bijbelteksten, die voor ons taalgebied is bewerkt door Gertie Evenhuis, de bekende schrijfster van kinderboeken⁸. Het boek is eigenlijk van alles tegelijk: gezinsbijbel, jeugdbijbel, schoolbijbel, en niet te vergeten ‘kijkbijbel’. Uit elk bijbelboek zijn representatieve passages afgedrukt, die begeleid worden door samenvattende en verklarende tekstjes in de kantlijn. Bovendien wordt elk bijbelgeschrift op een uitstekende wijze ingeleid. Prachtige illustraties, die mij niet zelden doen denken aan de stijl van Rembrandt, begeleiden de tekst.

Met betrekking tot de evangeliën is er echter iets merkwaardigs gebeurd. Het evangelie van Marcus, dat als het oudste geldt, is in zijn geheel afgedrukt en dat is zeer begrijpelijk. Van de overige drie evangeliën worden alléén die passages gekozen die het best het eigen karakter van de betreffende evangelist weergeven en bovendien Marcus' beeld van Jezus aanvullen. Het merkwaardige echter is nu dat in deze editie de canonieke volgorde van de evangeliën is aangehouden. Men krijgt dus eerst een aantal losse fragmenten uit Matteüs te lezen, voordat het integrale evangelie van

8 De Bijbel dichterbij iedereen, Katholieke Bijbelstichting, Boxtel / Brepols, Turnhout, 1990, 248 + 183 pp., f 72.

[p. 1042]

Marcus aan de beurt is. Dit is echter een van de weinige punten van kritiek die ik deze schitterende uitgave wil meegeven.

- Een editie die heel uitdrukkelijk kinderen van 8 tot 12 jaar op het oog heeft is de mooie uitgave die door Wim Spekking is bewerkt⁹. Het procédé dat in deze kinderbijbel is gevolgd houdt mijns inziens het midden tussen het ‘gangbare’ type kinderbijbel, waarvan de teksten grotendeels van de auteur zelf afkomstig zijn, en het onlangs geïntroduceerde genre van de Startbijbel¹⁰ dat een rechtstreekse vertaling van de grondtekst biedt in voor kinderen begrijpelijke taal. De uitgave waaraan Wim Spekking, onderwijzer, godsdienstleraar en thans full-time schrijver, zijn naam heeft verbonden bewandelt een soort tussenweg. Bij de weergave van de bijbelverhalen is namelijk zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de Willibrordvertaling van de Katholieke Bijbelstichting; maar ze is verlaten wanneer de tekst voor kinderen van 8-12 jaar niet meer begrijpelijk was.

Elke cyclus van verhalen wordt voorafgegaan door een speciale inleiding die de afzonderlijke vertellingen met elkaar verbindt; op deze wijze ontstaan goed gestructureerde vertel-eenheden. Een enkele keer grijp je echter mis. Zo zul je de verhalen over Saul in deze uitgave vergeefs zoeken. Hetzelfde geldt ook - wat meer begrijpelijk - voor de brieven uit het Nieuwe Testament. Erger vind ik dat de aanloopperiode naar de ballingschap ontbreekt. Opeens bevindt het joodse volk zich in Babylon (pp. 139 ev.). Theologisch zeer interessant is de plaats die de belijdenis van Petrus uit Matteüs 16 in deze uitgave krijgt toegewezen: helemaal aan het einde van de verhalen uit het boek Handelingen van de Apostelen, en alleen nog gevolgd door teksten uit de Openbaring van Johannes. Afgezien van deze enkele detailopmerking mag het eindresultaat er zijn. De unieke illustraties van Carme Solé Vendrell uit Barcelona dragen daar in belangrijke mate aan bij. Het is een kinderbijbel die zeker ook niet zal misstaan in de handen van volwassenen. Een beter compliment lijkt mij niet denkbaar. Dat er volgens de woorden van het binnen-omslag sprake zou zijn van een ‘baanbrekend concept’ lijkt mij wat teveel van het goede¹¹.

9 De Bijbel en zijn verhalen, hertaling Wim Spekking, Lannoo, Tielt / Katholieke Bijbelstichting, Boxtel, 1991, 328 pp., f 79. De bibliografische gegevens zijn erg onduidelijk. Het boek is - getuige het ‘Voorwoord’ (p. 4) - uit het Frans vertaald. Maar voor de oorspronkelijke editie wordt niet alleen een Spaanse uitgever vermeld, ook is er sprake van een Spaanse illustratrice én van een Spaanse auteur die voor de selectie van de tekstfragmenten heeft gezorgd!? Noch de Spaanse, noch de Franse titel van het werk is ergens te vinden.

10 Zie Panc Beentjes, Startbijbel, een nieuw genre, in Streven, maart 1990, pp. 559-561.

11 Af en toe schiet ook de ‘hertaler’ uit zijn rol. Hoe komt hij bijvoorbeeld aan drie wijzen? (p. 228). Op zulke momenten krijgt het volksgeloof weer de overhand boven de bijbeltekst zelf! En wat de uitgever betreft: achterin het boek moeten twee landkaarten (Israël in de tijd van het Oude Testament - Israël in de tijd van Jezus) van plaats wisselen.

Rondom kinderbijbels

Naast en in het kielzog van kinderbijbels groeit de laatste tijd het aantal boeken waarin pogingen worden ondernomen om met behulp van eigentijdse verhalen hetzij de bijbelteksten te actualiseren, hetzij ze als ‘breekijzer’ te gebruiken om toegang te krijgen tot de bijbelse boodschap. Twee benaderingswijzen stel ik thans aan u voor.

- De theologe Baukje Offringa, vele jaren werkzaam in het godsdienstonderwijs, is iemand die zich toelegt op de functie van het verhaal in de godsdienstige opvoeding. In 1987 publiceerde zij een bundel verhalen bij de feesten en gedenkdagen van het jaar¹². Onlangs heeft zij een aantal verhalen bijeengebracht¹³ die op een of andere wijze een illustratief aspect benadrukken van een bepaald bijbels thema: zoeken en vinden, waarheid, vriendschap en trouw, ouders en kinderen, samen delen, groot en klein, niet door kracht of geweld, hemel en aarde. Het gaat zowel om verhalen die uit de joodse en christelijke traditie afkomstig zijn, als om eigentijdse vertellingen die door haarzelf zijn geschreven of bewerkt. Aan het einde van dit boek geeft de schrijfster een ‘Toelichting bij de verhalen’ (pp. 153-177). Daarin wordt iets vermeld over de bron van het verhaal, informatie gegeven over een persoon of een onderwerp waarover in het verhaal wordt verteld, bijbelteksten genoemd die betrekking hebben op de thema's en suggesties gegeven voor spel en verwerking.

- Eveneens geen onbekende naam in dit circuit is die van T.M. Gilhuis. Zijn nieuwste boek¹⁴ mikt, net als het eerder verschenen Vertel mij toch (Kampen, 1988) niet op het kind, maar op de verteller. Het wil de verteller toerusten tot

12 Bauke Offringa, Verhalen om nooit te vergeten, Meinema, Den Haag, 1987, ²1988.

13 Baukje Offringa, De gouden sleutel. Verhalen bij thema's uit de bijbel, met tekeningen van Jansje Bouman, Meinema, Den Haag, 1991, 180 pp., f 29,90 / BF. 598.

14 T.M. Gilhuis en Liselot Ribbens, Nu dan, luister. Bijbelse verhalen nieuw gehoord, Kok, Kampen, 1990, 276 pp. Na een jarenlange loopbaan in het christelijk onderwijs was Drs. Gilhuis o.a. wetenschappelijk hoofdmedewerker voor de algemene didactiek en de didactiek der geschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Van 1970-1982 was hij voorzitter van de Unie ‘School en Evangelie’.

[p. 1043]

een verantwoord en verrassend doorgeven van de bijbelse boodschap. De samensteller heeft dertig bijbelverhalen geselecteerd die doorgaans worden vergezeld van een zgn. ‘spiegelverhaal’: een gedicht, reproduktie of verhaal uit onze tijd waarin het bijbelverhaal wordt weerkaatst.

Op basis van Vertel mij toch en Nu dan luister is onder auspiciën van het Christelijk Pedagogisch Studiecentrum een handleiding geschreven die speciaal bedoeld is voor onderwijsgevenden¹⁵. De auteurs ervan geven hierin waardevolle richtlijnen om de vertellers pedagogisch-didactisch op weg te helpen bij de uitleg van het bijbelverhaal en zijn spiegelverhaal. Tegelijkertijd kwam het Nederlands Bijbelgenootschap te Haarlem met het boekje Lees maar mee, waarin alle bijbelpassages uit beide boeken van Gilhuis ten behoeve van de leerling zijn vertaald in eenvoudig Nederlands.

Terwijl de selectie van de verhalen in Vertel mij toch nog min of meer willekeurig tot stand gebracht is, zijn in het recente Nu dan, luister vooral die bijbelverhalen gekozen die doorgaans moeilijkheden opleveren bij de uitleg ervan; verhalen dus waarin de gelovige lezer op het eerste gezicht God niet kan vinden. Ik laat het graag aan de lezers zelf over om te bepalen of elk spiegelverhaal de Godsverduistering opheft. In elk geval kan niet ontkend worden dat het een gedurfd initiatief betreft.

15 Drs. J. Verkerk en Drs. W.E. Westerman, Beeld en spiegelbeeld, Kok, Kampen.