Streven. Vlaamse editie. Jaargang 57

[p. 483]

[Maart 1990]

Drie reflecties bij de bron
Guus van Hemert

Herkomst

Als je een samenhang helemaal niet meer weet, roep je: ja, wat is er eerder, de kip of het ei? Een zucht die geen antwoord verwacht. Vóór iedere hoen was er een ei, vóór ieder ei een hoen, enzovoort. Mysterie.

Zelfs degenen die geheel onwetenschappelijk (ook theologisch onwetenschappelijk) het scheppingsverhaal als een letterlijk verslag verstaan, zullen dit toch wel niet zo ver drijven dat ze er uitsluitsel zoeken of de ‘vogels in de lucht’ aldaar via eieren dan wel kant en klaar ontstonden; zij zijn dus over deze vraag niet verder dan de anderen die het bijbelverhaal als een nietletterlijk taalgenre zien dat (volgens mij theologisch juist) geen milligram historiciteit biedt, maar wel het volle gewicht aan zeggingskracht over Adam en Eva als Elckerlic bevat. Wie het zo ziet, richt voor de oorsprong zijn blik op de evolutie en vindt ook daar geen antwoord bij de keus tussen het in de zon blinkend hoen of het verborgen gladde ei.

Het is dan ook iets zeer ongebruikelijks als iemand wél antwoord geeft. Toch zou ik het willen doen en wel met een warm pleidooi vóór de kip en tegen het ei.

Deze keus gaat om te beginnen een beetje tegen mijn spontane gevoel in. Want wat is er natuurlijker als je iets wilt verklaren, dan dat je bij het eenvoudigste begint. Zo leer je het aan jongeren. Als een Zwitserse leerling een horloge wil fabriceren, zijn er vooraf de losse onderdelen. Maar die verklaren toch het instrument niet. De ontwerptekening dan? Beter; maar die is toch tegelijk vlak en zonder kleur. Eigenlijk wordt het ontstaan het beste verklaard door... het voltooide horloge.

Veel sterker geldt dit nog voor levende wezens. Het uitgevoerde ontwerp is het belangrijkste. Wat een mens is - zelfs waar hij vandaan komt -

[p. 484]

wordt niet verklaard door het begin: die samenvoeging en deling van cellen: twee, vier, acht, zestien. Een wonderlijk proces dat wij thans kennen. Maar hoeveel verheldert het? Heel weinig, vergeleken bij de openbaring die een willekeurige achttienjarige is, verstrooid door zijn of haar haren strijkend, of een tachtigjarige die in de ochtend de deur uit stapt. Pas de volgroeide mens laat zien waar het om gaat. Als er dus ergens iets over de oorsprong gezegd wordt, dan daar. Niets is geheimzinniger dan het heden. Niets verklaart ook zoveel als het heden. In het mensenleven, maar ook in de gehele schepping.

Het ‘in den beginne’ van de eerste bijbelbladzijde betekent dan ook meer ‘in de oorsprong’ dan ‘in de aanvang’. Ook wat de ‘erfzonde’ betreft. Daar gaat het evenzeer over de besmettelijkheid van het huidige kwaad.

Deze kijk op de wereld verandert iets in je aanvoelen. Het gewone wordt belangrijker. Je zoekt minder naar esoterische bronnen uit een geheimzinnig verleden.

Je denkt bijvoorbeeld niet meer dat er ooit een puurder natuur bestaan heeft in wouden en bossen. Zelfs weet je niet meer zo zeker of kleine kinderen dichter bij de onschuld staan dan anderen. Misschien is menig zeventigjarige oorspronkelijker en onschuldiger dan het kind dat hij of zij ooit was. Ook acht je het mogelijk dat de huidige rommelige kerken in feite toch niet onzuiverder zijn dan het christendom van de eerste eeuwen.

De kwestie van de kip en het ei heeft mij ver weg gevoerd. De keuze vóór het hoen deed mij ook afdwalen van het vanzelfsprekende denken. En het bracht mij tot... misschien nog vanzelfsprekender denken. Misschien weten wij het al diep in ons hart. Dat het heden en de toekomst de meest eigenlijke afbeeldingen zijn van het Geheim dat - niet zonder onze medewerking - ons aan het ontwerpen is. De Eeuwige hééft niet geschapen, hij schept. En om nog even terug te keren naar het onsterfelijke verhaal aan het begin van de bijbel: hoe alles in zes dagen werd geschapen. De schrijver dacht natuurlijk met een begin-verhaal bezig te zijn, zoals men dat toen deed. Maar gelukkig was hij tegelijk een dichter die zich wel wachtte om te blijven steken in zaadcellen en eieren. Hij koos niet voor het ei. Hij zette meteen het eigenlijke ontwerp, dus de voltooiing neer; vogels die vliegen, rijzige mensen die elkaar aankijken.

Zelfs een paradijselijke vrede. Vanuit het geloof en de hoop dat pas de uiteindelijke afheid geheel de waardigheid van de herkomst zal prijsgeven.

[p. 485]

Plagiaat

Eén van de vele mannetjes die Kees van Kooten ooit speelde vertelde eens over een computer die zo perfect was dat hij alles kon beantwoorden. Toen dit wonderinstrument opgesteld stond, werd de vraag erin gestopt: ‘Bestaat God?’ Meteen kwam het antwoord: ‘Nu wel’. Het zal nog niet meevallen zo'n computer te maken. Er zijn ingrediënten nodig die wij niet zonder meer voor handen hebben, zoals Onaantastbaar Wezen, Ongeschapen Licht, Eeuwige Liefde. Het is behalve niet doenlijk vooral ook niet denkbaar.

Maar nu iets anders, dat, hoewel pure science fiction, niet geheel ondenkbaar is.

Stel dat langs technische weg een levend wezen gemaakt kon worden: eiwitten en andere stoffen zo samengevoegd dat er een heuse rups ontstond. Ik denk dat als dat precies gedaan werd, alles zou volgen wat een echte rups kan: bewegen, eten, verpoppen. Want ik ben van mening dat het leven van zo'n wezen samenhangt met de manier van geconstrueerd zijn: die materie, zo gevormd in de evolutie, draagt die beweging, die gewoonten - en denken wij nu aan hogere dieren - dat karakter, die ziel zou je haast zeggen. Hierbij ga ik uit van de visie van Teilhard de Chardin dat in het leven een bepaalde materiële opbouw (‘buitenkant’ noemt hij dit, ook al zit die materie ten dele van binnen) drager is van een zielsopbouw (‘binnenkant’). Waarbij zich het wonderlijke verschijnsel voordoet dat hoe complexer, hoe ingewikkelder die ‘buitenkant’ (hogere dieren), hoe simpeler, hoe meer één de ‘binnenkant’. Uit de ogen van een hond of paard kijkt je een sterker eenheid tegemoet dan uit die van een sprinkhaan of reptiel. De mens heeft onder alle wezens het alleringewikkeldste samenstel van zenuwen en andere organen, maar tegelijk de grootste eenheid van ziel. Gisteren en morgen liggen niet uiteen, ik overzie ze. Ik weet van goed en kwaad, besef wie ik ben.

De bijbel zegt hetzelfde veel poëtischer. Dat ik geboetseerd word uit klei en dat in mijn neus Gods adem is. De godsdienstles drukte dit weer minder dichterlijk uit: het lichaam ontstaat uit de ouders en de ziel wordt direct door God geschapen.

Thans zou het zo gezegd worden: doordat het lichaam in de evolutie ontstaat, ontstaat de ziel. Geloven in God houdt in: geloven dat heel dit proces uit zijn scheppingsmacht voorkomt. Waarbij het groeien van ieder nieuwe wezen een bevoorrecht moment is.

[p. 486]

Wat zou er nu gebeuren als langs technische weg een mens gebouwd werd? Ik denk dat door die ‘buitenkant’ te bouwen, ook de ‘binnenkant’ er zou zijn: verstand, geest, ziel.

Wat? Zou mensenhand iets kunnen maken dat tot dan toe alleen de natuur of God kon?

Laten wij even het schier onmogelijke veronderstellen en ons indenken dat mensen een mens kunnen maken. Wat dan nog? Kijk naar die aldus ontstane mens, raad zijn of haar gevoelens en inzichten, zie zijn of haar rechte gestalte en onvervangbare ogen en vraag je af: van wie komt het ontwerp? Daar gaat het om.

Wanneer iemand een sonate van Beethoven speelt, of de Adam van Michelangelo kopieert, blijft het toch de schepping van Beethoven, van Michelangelo.

Wat ik denk over zo'n science fiction-situatie is dus dat als het ooit mocht lukken, er eigenlijk niets uitzonderlijks plaatsgehad heeft: er is gewoon plagiaat gepleegd en de Schepper zou er met recht de Buma op af kunnen sturen. Aan de eigenlijke auteur, de maker van de vorm, God, komt alle eer toe. Het blijft zijn kunstwerk. En nu praten we er nog niet eens over dat die eventuele makers ook nog eens zelf zijn maaksel zijn.

Je bent niet zo gauw buiten de bijbelse God. Om precies te zijn nooit. ‘Sla de wieken als het morgenrood uit, en laat ik mij neer aan de grenzen der zee, ook daar nog leidt mij uw hand’ (Psalm 139). Afgezien van de manier waarop de constructie werd samengesteld, de vondst blijft van de Eeuwige.

Ook als er veranderingen werden aangebracht. Gods schepping en activiteit gebeurden immers altijd al via evolutie en verbetering. Dit proces zet zich voort. Voor de gelovige is ook in dit opzicht geen ‘buiten God’ en nog minder een ‘beter dan God’. De toekomst valt niet buiten zijn auteursrechten.

Natuurwet

Als het om kunstmatige zwangerschap, voorbehoedmiddelen of euthanasie gaat, wordt van katholieke zijde altijd de natuurwet te hulp geroepen als norm. Natuurwet niet in de natuurkundige zin dat water verdampt bij 100 graden, nee, een ethische wet, afgelezen van de menselijke natuur. Protestanten hebben dat minder. Het document van de Franse calvinisten, in Trouw van 24 september 1987 besproken, wil uitdrukkelijker van de Schrift uitgaan, maar het erkent dan weer dat de bijbel zelf naar ons menselijk nadenken over de schepping verwijst. Dus zo groot is het principiële verschil ook weer niet. En in Nederland kennen vele protestanten, via Abraham

[p. 487]

Kuyper, juist een heel eigen waardigheid toe aan de ‘scheppingsordonnantie’, aan de natuur dus.

Maar het blijft toch ook speciaal iets katholieks om zoveel vertrouwen in de natuur te hebben dat je daarin Gods bedoelingen herkent. Dit optimisme gaat in zijn sterkste vorm terug op de gigant Thomas van Aquino. Hij werkte de overtuiging uit dat het natuurlijke denken en de Schrift niet in tegenspraak konden zijn. Bijbel en natuur zijn twee boeken van dezelfde God, en als het ene de tien geboden bevat, moeten deze ook in het andere te vinden zijn: in ieders geweten gegrift. Natuurwet en tien geboden vallen samen.

Deze visie houdt de kracht van een stoere eenheid van leven. De bijbel wordt erin geen vreemd boek met merkwaardige, misschien zelfs mensvijandige geboden, maar een oproep van de natuur zelf. Een prachtige humane geloofsvisie. Maar sommige katholieken hebben de laatste jaren bij het werken ermee één ding verzuimd: het begrip ‘natuur’ te herzien in het licht van het huidig wereldbeeld. Dit is geen geloofsfout maar een wereldbeeld-fout, als tijdens Galilei.

Er is met onze kijk op de wereld immers iets gebeurd. De kennis van de evolutie (langzame ontplooiing van steeds hogere levensvormen op aarde) heeft ons begrip ‘natuur’ veranderd. Wat stilstaand was, werd bewegend. Voor christenen en niet-christenen geldt nu een ander zicht. Tot in de negentiende eeuw was de natuur een milieu dat niet veranderde: oorspronkelijke harmonie uit de hand van de Schepper. J.J. Rousseau - de 18e eeuwse Franse filosoof - zag dit nog steeds zo en ook in onze tijd hebben velen, bijvoorbeeld in New Age-kringen, verzuimd dit beeld te corrigeren. Zo staan dan sommige katholieke theologen naast Rousseau en naast onze natuurminnende tijdgenoten in hun statische verering voor de pure natuur, al of niet uit Gods hand, waaraan een onveranderlijk ideaal wordt afgelezen.

De kennis van de evolutie heeft dit beeld niet vernietigd maar wel in beweging gebracht en daardoor gerelativeerd. De natuur, weten wij nu, is een steeds wisselend verhaal, al vijf miljard jaar lang. De zuurstof bijvoorbeeld moest eerst door blauw-wieren worden geproduceerd, juist als in een fabriek. De bloemen blijken een vrij recente uitvinding om insecten te lokken. Kortom, de natuur is een gebeuren.

En wij met onze cultuur staan in datzelfde verhaal om het, met zoeken, vallen en opstaan, verder te dragen. De ethische natuurwet deelt in dat dynamisch karakter, is niet statisch of magisch, maar moet steeds opnieuw gevonden worden omdat de gegevens steeds nieuw zijn. Zoals Teilhard de

[p. 488]

Chardin zei: wij hebben niet een tong om te spreken, maar wij spreken omdat wij een tong hebben. Nieuwe situaties creëren nieuwe mogelijkheden. Geloven in de schepping is dan geloven in die bewegende schepping. God is de schepper van alles wat nog groeit, ook door menselijk denken en zoeken in nieuwe situaties.

Als de medische cultuur het lijden van stervenden ook vergroot, dan moet er aan een medisch-ethische natuurwet gedacht worden die er nog niet was. De nieuwe situatie kan om een nieuwe houding tegenover menselijke levens-beëindiging vragen vanuit de bijbelse zorg om het leven.

En als dan een samenleving ernstig zoekt naar juridische vormen voor die mogelijkheden, dan is dat de huidige manier waarop de tien geboden in ons hart geschreven staan. Want die geboden zijn niet een paar stukken steen uit het verleden, maar een rots die met ons meegaat, een bron en een licht op iedere nieuwe etappe in de woestijn van de evolutie. Juist vanuit de katholieke overtuiging van het bestaan van een natuurwet mag dit gezegd worden.