Streven. Vlaamse editie. Jaargang 56

[p. 686]

Abortus en de vrijheid van mening
Fernand Van Neste

In mijn rechtsethische overwegingen over het abortus-dossier (Streven, maart 1989, pp. 484-497) wees ik o.m. op een van de argumenten van de voorstanders van een liberalisering van de abortuswetgeving: een wijziging van een strafwet die een zo ethisch-geladen handeling als vruchtafdrijving sanctioneert, vergt een ruime maatschappelijke consensus. In die argumentatie wordt het abortusprobleem in verband gebracht met het beginsel van de vrijheid van mening. ‘De politiek-ethische vraag luidt dan: in hoeverre kan men een bepaalde gedraging die niet langer op grond van een ruime consensus strafwaardig geacht wordt, strafrechterlijk blijven sanctioneren?’ Mijn conclusie was: als een min of meer belangrijk deel van de bevolking van mening is dat abortus niet langer strafwaardig mag worden geacht, zal de politicus-wetgever in de beraadslaging en het overleg met die mening rekening dienen te houden, maar hij mag en moét daarover ook zijn eigen, eventueel minder permissieve, mening hebben en hij heeft het recht alle democratische middelen aan te wenden om zijn mening te doen zegevieren (495).

Daartegenover staat een andere zienswijze, die erop neerkomt dat de minder permissieve mening uiteindelijk altijd zal moeten wijken voor de meer permissieve: de vrijheid van mening van de bevolkingsgroep die een meer permissieve mening voorstaat, mag immers niet worden beknot. Bij dit betoog wil ik enkele kanttekeningen maken.

In een Nawoord bij mijn artikel, onder de titel Abortus en het geweten van de politicus (Streven, maart 1989, pp. 498-501), herneemt mijn collega J. Van Gerwen enkele elementen uit het betoog van een Amerikaans katholiek politicus, Mario Cuomo. Als gouverneur van de staat New York staat deze voor de vraag of hij zijn persoonlijke, ‘katholieke’ mening mag of kan opdringen aan die bevolkingsgroepen die een andere mening zijn toegedaan. ‘Kunnen wij van onze moraal zonder meer de publieke moraal maken?’ Cuomo antwoordt op deze vraag negatief. En terecht. In een pluralistische samenleving kan een bepaalde groep met eigen morele opvattingen die voortvloeien uit persoonlijke geloofsovertuiging of levensbeschouwing, haar moraal niet via wetgeving aan anderen opdringen. Maar dit raakt m.i. niet de vraag in hoeverre ieder politicus-wetgever - ongeacht zijn of haar

[p. 687]

geloofsovertuiging of levensbeschouwing - waar het gaat om de regelgeving inzake abortus of om het even welk ander wetgevingsprobleem, mag of moet proberen voor zijn of haar eigen standpunt een meerderheid te vinden.

De politicus-wetgever mag zijn persoonlijke morele overtuiging inderdaad niet opdringen, maar hij moet wel een aantal politiek-ethische of rechtsethische vragen beantwoorden. Die vragen zijn voor ieder politicus, ongeacht zijn of haar persoonlijke overtuiging, dezelfde en kunnen als volgt geformuleerd worden: 1. Is het niet langer strafbaar stellen van abortus al dan niet sociaal schadelijk? Of 2: Tast het rechtens toelaten van abortus al dan niet bepaalde sociale waarden aan en is dit al dan niet in strijd met het algemeen belang? Of 3: Is de eerbied voor het beginnend menselijk leven al dan niet een sociale waarde die onvoorwaardelijke rechtsbescherming vereist of verdient? Of 4: Is het al dan niet verantwoord de niet-therapeutische ingreep van de arts bij abortus in bepaalde gevallen te legitimeren? Dit soort vragen is typisch voor een bepaald ethisch denken dat aansluit bij een lange traditie van het natuurrecht, het natuurrecht dan niet verstaan als een ontologie van recht en politiek (b.v. de Stoa), maar als een ethische rechtvaardiging van recht en politiek (b.v. H. Grotius, E. Bloch, W. Maihofer). Dit ethisch denken tracht in de regelgeving en de rechtsvinding een zo groot mogelijk ethisch, d.i. humaan gehalte te bereiken aan de hand van ethische paradigmata waaraan de rechtsregelingen en politieke beslissingen kunnen worden getoetst.

De antwoorden op deze vragen liggen niet a priori klaar. De weg van de redelijke verantwoording leidt tot conclusies die niet voor alle tijden en voor alle situaties eenvormig zijn. M.b.t. de rechtsregeling inzake abortus b.v. is het te verwachten dat de conclusie van de ethische evaluatie tussen twee uitersten zal liggen. Ofwel zal men van oordeel zijn dat onvoorwaardelijke rechtsbescherming van het beginnend leven noodzakelijk blijft: na de eeuwenlange strijd om de eerbied voor het leven rechtens te doen erkennen, is het onverantwoord dit rechtsprincipe opnieuw te laten afbrokkelen. Ofwel zal men menen dat liberalisering wel mogelijk is tot op een zekere hoogte: alleen om medische redenen (fysieke en/of psychische gezondheid), niet echter om sociaal-economische redenen, of om de privacy of de autonomie van de vrouw te ontzien. Het is duidelijk dat de hier beschreven politiekethische of rechtsethische vragen anders behandeld en beantwoord worden dan de vraag of ik ermee kan instemmen dat abortus gelegaliseerd wordt terwijl mijn persoonlijke overtuiging (eventueel mijn kerk) me zegt dat het ongeboren leven in de moederschoot door allen altijd gerespecteerd en beschermd moet worden. Hoe belangrijk deze vraag ook is, hoezeer ze ook

[p. 688]

voor ieder politicus een gewetensvraag kan zijn, er is nog een andere vraag waarmee ieder politicus, gelovig of niet, geconfronteerd wordt, een vraag die boven de sfeer van de individuele moraal uitstijgt. Naast een ethiek van het individuele leven (de individuele moraal) is er een ethiek van het publieke leven, d.i. van de politieke besluitvorming, de regelgeving, de rechtsvinding (de publieke moraal). In het ene betoog wordt een bepaald handelen ethisch beoordeeld (b.v. is abortus plegen al dan niet verantwoord?). In het andere betoog wordt de wetgeving of de rechtspraak betreffende een bepaald handelen ethisch beoordeeld. Wat dit laatste betoog m.b.t. de politiek-ethische vraag betreft, bevinden alle politici zich op hetzelfde terrein. Zij moeten een waarde-oordeel uitspreken waarbij de meningsverschillen uiteindelijk betrekking zullen hebben op begrippen als het ‘sociaal schadelijke’, de ‘sociale waarden’, ‘het algemeen belang’, de ‘onvoorwaardelijke rechtsbescherming’... Maar het is hetzelfde ethisch betoog voor alle politici, en niet het betoog van onze moraal versus de zogenaamde publieke moraal.

Dat alle politici zich over dezelfde ethische vragen moeten uitspreken, verklaart uiteindelijk dat alle meningen waartoe men na rijp overleg komt, zich met evenveel recht mogen doen gelden. Men mag bijgevolg niet stellen dat in naam van de vrijheid van mening het meer permissieve standpunt moet zegevieren, en dat de anderen hun mening maar moeten inslikken. Kortom, als de gelovige politicus-wetgever de boven vermelde vragen (1 tot 4) ernstig heeft overwogen, argumenten pro en contra heeft afgewogen, en tot de conclusie komt dat abortus zonder meer verboden moet blijven, of in principe strafbaar moet blijven tenzij bepaalde omstandigheden of noodsituaties aanwijsbaar zijn, dan is deze mening gelijkwaardig aan alle andersluidende meningen. De mening ‘dat abortus zondig is’, is echter van een andere orde, en mag, ‘hoe eerbiedwaardig ook’ (cfr. toelichting wetsvoorstel Lallemand-Michielsens) niet met de vragen 1 tot 4 vermengd worden; ze moet m.i. er zelfs uit geweerd worden.

We stellen dus vast dat omtrent het probleem van abortus en vrijheid van mening er blijkbaar misverstanden mogelijk zijn. In de politieke besluitvorming gaat het over het gewicht van de verschillende meningen tegenover elkaar. Terecht oordeelt men dat hier een strikt persoonlijke morele opvatting niet mag opwegen tegen een mening waartoe men komt op grond van de vraagstelling van publiek-morele aard. Maar de ernstig overdachte meningen waartoe men op het politiek-morele vlak komt, staan alle op gelijke voet en hebben alle evenveel gewicht.

Van deze misverstanden wordt in het politiek en juridisch debat omtrent abortus en soortgelijke vraagstukken jammer genoeg handig gebruik gemaakt. Men laat het voorkomen alsof de ethische vraagstelling zonder meer

[p. 689]

tot de privé-sfeer behoort, en niet relevant is voor het publieke forum waar politici wetten maken en rechters oordelen uitspreken. Men stelt het voor alsof de ethische vraagstelling niets anders kan inhouden dan: Is abortus al dan niet zondig? Of is de zwangere vrouw, of de medicus, evenveel Anerkennung verschuldigd t.a.v. het ongeboren leven als t.a.v. een menselijke persoon? Of nog, in hoeverre is de beslissing abortus te plegen al dan niet in overeenstemming met het moreel levensproject en de waardeschaal die de persoon voor zichzelf heeft gekozen? Of, wat de arts betreft, in hoeverre is het mee helpen verwijderen van een volkomen gezonde vrucht uit de schoot van de moeder in overeenstemming met de medische deontologie die toch in de eerste plaats gericht is op genezen en helen?

De opvattingen daaromtrent noemt men ‘eerbiedwaardig’, maar voor wie verantwoordelijk is voor regelgeving en rechtsvinding doen ze niets ter zake, zo zegt men. Van de politicus-wetgever of rechter die nog met zulke ‘eerbiedwaardige’ opvattingen behept zouden zijn, wordt verwacht dat ze deze opvattingen niet in het openbaar mee laten spelen. Op die manier wordt de vraagstelling van publiek-morele aard doodgezwegen of weggeduwd. M.a.w., men maakt van het boven besproken misverstand gebruik om de impliciete ethische keuzen en waardeoordelen die in de regelgeving én rechtsvinding vervat liggen, niet aan de oppervlakte te laten komen. Eigenlijk weigert men op die wijze ieder gesprek over vragen van publieke moraal, meer nog, men negeert dat er überhaupt in politiek en recht een publiek-morele dimensie aanwezig is. Een belangrijk segment van het openbaar leven, daar waar wetgever en rechter fungeren, wordt aldus niet langer op directe wijze ethisch bespreekbaar geacht.