Streven. Vlaamse editie. Jaargang 56

[p. 121]

Het akkoord tussen EEG en COMECON
Van wederzijdse erkenning naar economische samenwerking?
L.L.S. Bartalits

Na ruim vijftien jaar onderhandelen werd in Brussel op 25 juni 1988 bekend gemaakt, dat er tussen de Europese Economische Gemeenschap en de COMECON - de in 1949 te Moskou opgerichte Raad voor Wederzijdse Hulp en Samenwerking - een akkoord gesloten is dat de betrekkingen op het gebied van handel en economie beoogt te versterken. De eerste pogingen tot toenadering tussen beide blokken dateren al van 1974, maar waren in 1981 gestrand op de Sovjet-inval in Afghanistan. Om overwegend politieke redenen gebeurde er vrijwel niets... tot de komst in maart 1985 van Mihail Sergejevitsj Gorbatsjov. Met zijn verkiezing tot secretaris generaal van de CPSU ging de zaak weer bewegen. In 1986 verklaarde Moskou zich bereid om de EEG te erkennen: de zeven Europese COMECON-landen zouden bovendien elk afzonderlijk met Brussel mogen onderhandelen over samenwerkings- en handelsakkoorden. Dat er nu een overeenkomst getekend is, betekent alleszins een belangrijke overwinning van Gorbatsjov op de behoudende elementen in de CPSU. Al heeft het akkoord in eerste instantie een veeleer politieke en psychologische dan zakelijke draagwijdte, het maakt de weg vrij voor latere economische toenadering tussen Brussel en de afzonderlijke Oosteuropese landen.

Moeizame weg

Het grootste struikelblok op de weg naar een akkoord tussen beide economische blokken vormde de zogeheten territoriale clausule - die de EEG bij alle verdragen met Oostbloklanden hanteert - omtrent de erkenning van West-Berlijn als een volwaardig deel van de Europese Gemeenschap. De regering-Kohl had voortdurend betoogd dat West-Berlijn een integraal deel vormt van de Bondsrepubliek en aan deze status politieke en econo-

[p. 122]

mische rechten zou kunnen ontlenen. De Sovjetunie en haar Oosteuropese bondgenoten betwistten dit standpunt en stelden dat een dergelijke benadering in tegenspraak was met het in 1971 tot stand gekomen viermogendhedenverdrag inzake Berlijn. Dit obstakel werd door de onderhandelaars uit de weg geruimd door middel van een vrij cryptische formulering, die beide partijen gezichtsverlies bespaart en dank zij welke beide kunnen blijven stellen dat er aan hun aanspraken niet getornd zal worden. Naast de moeilijkheden over de interpretatie van de Berlijn-clausule dook begin 1988 een nieuwe hindernis op, toen de regering van de DDR eiste dat de af te sluiten overeenkomst met de EEG geen wijziging mocht brengen in de huidige relatie van de DDR met de Europese Gemeenschap - men dient hier met name te denken aan de zogenaamde inter-Duitse handelsrelaties, waaraan de DDR blijkbaar veel gelegen is.

Tijdens informeel overleg in Brussel medio mei 1988 en in het Kremlin op 9 juni werd een overeenstemming bereikt over een verklaring waarin de twee organisaties elkaar de jure erkennen. Als meest direct betrokken lidstaat van de EEG heeft de Bondsrepubliek zich gedurende haar voorzitterschap van de Raad van Ministers terdege ingezet om dit resultaat te bereiken. Wat de Berlijn-clausule betreft werd besloten dat de Europese gemeenschap West-Berlijn als onderdeel van haar territorium kan beschouwen. In een unilaterale verklaring van de Oostbloklanden is echter tegelijk de bepaling opgenomen dat deze clausule geen afbreuk mag doen aan het statuut van Berlijn zoals dat in het Viermogendhedenakkoord van 1971 is neergelegd. Ten gevolge van deze overeenstemming is dan op 25 juni de gemeenschappelijke verklaring ondertekend en krijgen de diverse Oostbloklanden de gelegenheid om diplomatieke betrekkingen met de Gemeenschap aan te knopen.

Uiteenlopende motieven en vooruitzichten

Er zijn in het verleden al vele contacten geweest tussen de EEG enerzijds en afzonderlijke lidstaten van de COMECON anderzijds. Het bleken veelal bilaterale akkoorden te zijn met een vrij begrensd karakter, waarbij de toegang tot de wederzijdse binnenlandse markten aan verregaande beperkingen onderhevig bleef. Na de ondertekening van het juni-akkoord verklaarden vertegenwoordigers van beide economische blokken dat er een nieuwe fase aangebroken was en het echte werk nu kon beginnen. Dat schijnt inderdaad aan de gang te zijn. En dat er dan meteen een brede waaier van onderwerpen, die handel, economie en valutakwesties raken

[p. 123]

aan de orde zijn, ligt voor de hand. Sommige woordvoerders van de EEG lieten zich nogal sceptisch uit over de mogelijkheden om op afzienbare termijn tot concrete afspraken te komen: zij voorspelden langdurige onderhandelingen. Maar het is wel duidelijk dat een aantal landen binnen de Gemeenschap wel degelijk in een uitbreiding van de handel geïnteresseerd zijn en achter hun relatief pessimisme ternauwernood hun drang verbergen om goede zaken te doen. Vooral tussen de DDR en de Bondsrepubliek is die handel vlot toegenomen: de DDR voert vooral op technologisch gebied veel Produkten in. Dat proces was al begonnen nog vóór men het in Brussel eens geworden was. Zowel de Bondsrepubliek als Frankrijk zijn geïnteresseerd in de uitbreiding van de economische betrekkingen en zetten doorlopend op vele gebieden de tering naar de nering.

Daarbij komt de verwachting dat, in navolging van de DDR, ook de Sovjetunie - mede met het oog op de binnenlandse economische situatie - koerst naar uitbreiding van de import vanuit de EEG-landen. De jongste tijd gewaagt men steeds vaker van het verlangen van de Sovjetunie naar een grotere import van consumptie-artikelen om de op dat vlak bestaande leemten te kunnen dichten. Perestrojka vergt zichtbare resultaten en zo lang als de eigen industrie nog niet in staat is om een aantal behoeften te bevredigen kan het buitenland op dit punt soelaas bieden, zo luidt een veelgehoorde redenering. Ongeacht dit soort redeneringen lijkt het buiten kijf dat, waar een politieke ontspanning wordt nagestreefd, die - ook op het Europese continent - een economische poot nodig heeft om op te staan.

Tijdens zijn bezoek aan Moskou in juli - waar hij het bezoek voorbereidde van bondskanselier Kohl - verklaarde de minister van buitenlandse zaken van de Bondsrepubliek dat de vrije markt van de EEG in 1992 tegen niemand gericht is: niet tegen de COMECON, niet tegen Japan en niet tegen de Verenigde Staten van Amerika. Vrijheid is blijheid, zo luidde zijn redenering. In deze termen probeerde hij een vooral door Gorbatsjov geuite vrees weg te nemen: Gorbatsjov had nl. uitdrukkelijk verklaard dat hij een toegenomen militaire integratie tussen Frankrijk en de Bondsrepubliek een risico achtte voor toekomstige ontwikkelingen in Europa. Maar juist dit delicate punt liet minister Genscher in zijn repliek achterwege.

Dat de Bondsrepubliek een ‘sleutelrol’ toebedeeld zou zijn in het streven naar betere verhoudingen in Europa, zoals dat door Gorbatsjov zelf was verwoord, werd in Bonn uiteraard graag gehoord. Maar van een sleutelrol kan slechts sprake zijn als de Bondsrepubliek, zowel op politiek, militair en economisch terrein, ervan uitgaat dat er in Europa werkelijk gestreefd moet worden naar ontspanning en evenredige ontwapening, en niet naar

[p. 124]

hegemonie op economisch en politiek terrein ten koste van de belangen der landen van de Socialistische Statengemeenschap. De rol van een in militair opzicht grote mogendheid is nu eenmaal niet meer voor de Bondsrepubliek weggelegd en ook dát heeft Gorbatsjov door zijn verwijzing naar de as-Bonn-Parijs even duidelijk willen maken.

Verdeelde reacties binnen de COMECON

De vraag rijst of de Oosteuropese bondgenoten (lidstaten van de COMECON) in een inniger contact met de EEG geïnteresseerd zijn. Het gaat daarbij om de DDR, Polen, Tsjechoslowakije, Hongarije, Roemenië en Bulgarije. Hongarije en de DDR behoren - bij alle economische en politieke problemen die er zijn - tot de positieve economische uitschieters, en dat geldt in zekere zin ook voor Bulgarije. Bulgarije heeft in heel de naoorlogse ontwikkeling geen problemen in zijn relatie met de Sovjetunie gekend en ook zijn handel is voor een groot deel op de Sovjetunie gericht (en omgekeerd). Negatieve uitschieters zijn zoals bekend Polen en Roemenië, waarvan de schuldenlast bij het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank tientallen miljarden dollars beloopt, met alle gevolgen vandien voor de binnenlandse sociale en economische situatie. Roemenië beweert wel dat het die last nu snel aan het inlopen is, maar welke gevolgen dit heeft voor het levenspeil van de eigen bevolking wordt er veelal niet bij gezegd. Polen kan zonder meer als het zorgenkind van de COMECON bestempeld worden, vooral sinds het begin van de jaren tachtig, toen op grond van de door Brezjnev c.s. gevolgde lijn politieke hervormingen achterwege bleven en men de vakbond Solidariteit in de illegaliteit dreef in plaats van deze beweging tot een deel van de Poolse samenleving te laten uitgroeien, met rechten en plichten. Zoveel is zeker: binnen de COMECON is heel de ontwikkeling de laatste dertig tot vijfendertig jaar uiterst onevenwichtig geweest en hebben ernstige politieke catastrofes zeer veel verstoord. Van een werkelijke economische integratie was er nauwelijks sprake. De Sovjetunie stelde zich garant voor grondstoffen en energie, en voor het overige ging zowat iedereen zijn eigen gang om zware en lichte industrieën uit de grond te stampen, hoewel de objectieve voorwaarden daartoe over het algemeen niet voorhanden waren.

In Praag hebben begin juli vertegenwoordigers van de Sovjetblokstaten drie dagen lang geprobeerd een nieuwe weg in te slaan: die zou van de COMECON een soepele economische organisatie moeten maken naar het voorbeeld van de Europese Gemeenschap. Dat is niet gelukt. Voorzeker,

[p. 125]

negen van de tien zgn. socialistische staten spraken af om een gemeenschappelijke markt tot stand te brengen, maar omdat men hevig verdeeld is over de manier waarop dat doel moet worden bereikt, zal die markt zeker niet vóór de eeuwwisseling gerealiseerd zijn. Tijdens de vergadering is duidelijk geworden dat de COMECON in twee, zo niet in drie afzonderlijke groepjes landen uiteenvalt. Er is vooreerst de groep onder leiding van de Sovjetunie, die ingrijpende economische hervormingen nastreeft, niet alleen in eigen land, maar juist ook op COMECON-niveau. Sovjet-premier Ryzjkov hield zijn bondgenoten in Praag voor dat er een gemeenschappelijke, flexibele markt moet komen, die inspeelt op vraag en aanbod. Volgens Ryzjkov is de handel binnen de COMECON op een onaanvaardbaar laag peil terecht gekomen: vorig jaar bijvoorbeeld groeide de handel met slechts anderhalf procent. Sommige COMECON-landen hebben de export naar hun bondgenoten tot een minimum beperkt om zo meer naar het Westen te kunnen uitvoeren! Dat levert immers harde valuta's op. Premier Ryzjkov kreeg in Praag de steun van Hongarije. De Hongaarse vice-premier Marjai gaat zelfs nog verder dan Gorbatsjov in zijn hervormingsdrift. Wordt, zo stelde Marjai, de COMECON niet drastisch hervormd, dan wordt het veeleer een obstakel dan een middel om de onderlinge handel te versterken. Hongarije loopt in het Sovjetblok voorop als het gaat om het ontwikkelen van een soort Oosteuropese markteconomie, die uitgaat van reële behoeften en daarop gebaseerde prijzen. Mist de COMECON wat dat betreft de boot, dan blaast zij uiteindelijk zichzelf op, aldus Marjai.

In Praag kregen Ryzjkov en Marjai steun van Polen en, zij het in mindere mate, van Tsjechoslowakije. De Tsjechoslowaakse premier Strougal gelooft dat de perestrojka nog in de kinderschoenen steekt en de COME-CON-landen derhalve niet te hard van stapel moeten lopen. Niettemin moet er, aldus Strougal, op termijn een gemeenschappelijke socialistische markt komen om de stagnatie in de onderlinge handel te doorbreken. Maar ook om de trage voortgang van de technologische vernieuwing in een hogere versnelling te brengen.

De grootste dwarsligger in Praag bleek Roemenië te zijn. Premier Dascalescu verzette zich hevig tegen de vernieuwingsdrift van Moskou, Praag en Boedapest. Het vrije ondernemerschap, de laatste tijd in sommige socialistische landen zelfs van hogerhand gepropageerd, blijft Roemenië een doorn in het oog.

De Oostduitse premier Willy Stoph, ook al geen hardloper als het om economische hervormingen gaat, stelde zich uiteindelijk wel achter de meerderheid op, maar van harte ging dat niet. Stoph hecht grote waarde

[p. 126]

aan centrale afspraken over de onderlinge handel. Hij is overigens niet tegen een gemeenschappelijke open markt, maar als die op Sovjet-leest (perestrojka) geschoeid wordt geeft hij niet thuis.

Is ook de COMECON aan hervormingen toe?

Men is er in Praag niet in geslaagd om concreet vorm te geven aan de door de meerderheid gewenste economische hervormingen. Doordat de Sovjetunie en Hongarije het principe van de ‘eensgezindheid’ niet vermochten op te heffen, konden ingrijpende veranderingen - gezien de afwijzende houding van Roemenië en de DDR - niet worden doorgevoerd. In feite graaft de COMECON daarmee zijn eigen graf. Daar doelde vice-premier Marjai op toen hij na afloop van de conferentie zei dat de COMECON niet in staat zal zijn om zich te meten met andere economische blokken. De kloof tussen het Sovjetblok en de Westerse landen zal alleen maar groter worden, aldus Marjai. De COMECON zal volgens hem dan ook niet kunnen concurreren met de Europese Gemeenschap en dat zal onvermijdelijk leiden tot een verdere isolering en achteruitgang, waarvan de gevolgen nu al duidelijk zichtbaar zijn.

Hongarije - en ook de DDR - lijken een zekere voorhoederol te hebben gespeeld en de averij voor henzelf tot een minimum beperkt te hebben. Zij kwamen ook vaak met gedurfde initiatieven voor de dag, zoals Hongarije op het gebied van de landbouw, die nu in de Sovjetunie overgenomen worden. En dat geldt ook voor sectoren van het kleine en middelgrote bedrijf. De DDR zoekt en vindt andere landen die bereid zijn om moderne technologie tot ontwikkeling te brengen en heeft, met dat doel voor ogen, de Volksrepubliek China en Japan als het ware herontdekt. Wel gaat de invoering van nieuwe technologie ook met nieuwe problemen gepaard. Er wordt nu in het kader van de COMECON tenminste opnieuw gepraat over de noodzaak van onderlinge economische integratie. Men wil plannen ontwikkelen om tot een zekere verdeling te geraken van de produktietaken, die elk van de afzonderlijke lidstaten op zich zou nemen. Vooralsnog is het niet duidelijk of het ook dit keer weer bij een intentieverklaring zal blijven. In het verleden heeft de integratieidee al tot conflicten geleid en kwam ze slechts in beperkte mate van de grond. Sommige lidstaten van de COMECON zagen meer heil in het vragen - én verkrijgen - van dollarleningen in het Westen! Naar het schijnt wordt op dit moment serieus gediscussieerd over de noodzaak van inwisselbaarheid ‘over en weer’ van de nationale valuta's, wat tot dusver nog steeds niet is gelukt en tot vele

[p. 127]

conflicten aanleiding gegeven heeft. Maar het is niet uitgesloten dat daaraan nu toch met enige voortvarendheid wordt gewerkt in de verwachting dat Gorbatsjov en zijn medestanders zullen streven naar een evenwichtiger en rechtmatiger verdeling.

Dit alles neemt niet weg dat de COMECON lidstaten stuk voor stuk belang hebben bij de uitbreiding van hun banden met de EEG, niet zozeer in de hoop dat zij veel produkten naar de Westeuropese markt zullen gaan exporteren dan wel in de verwachting dat zij zelf noodzakelijke goederen kunnen gaan importeren. Vooral die goederen, waaraan sommige landen chronisch gebrek hebben. Tegen die achtergrond ligt het in de lijn der verwachtingen dat een zekere opleving van de handel en de economische betrekkingen tussen EEG en COMECON in de maak is. Die is echter wel degelijk gekoppeld aan een verdere politieke ontspanning. Op dat punt zal in alle geval van de kant van West-Europa nog het nodige moeten gebeuren, want tot dusver zijn de meeste voorstellen inzake ontspanning resp. wapenbeheersing van de kant van de Sovjetunie gekomen en laat met name de NATO het in vele kwesties volledig afweten.