Streven. Vlaamse editie. Jaargang 56

[p. 47]

Het lied der Moorsoldaten
Gie Van Den Berghe

Het Lied der Moorsoldaten (of: Lied der Veensoldaten, Börgermoorlied, Moersoldaten) dat heden ten dage in geen enkel strijdliederenrepertorium ontbreekt, heeft een bewogen geschiedenis achter de rug. Het is het eerste van een hele reeks kampliederen die in de nazi-concentratiekampen (KZ) ontstonden. Het Börgermoorlied werd geschreven en op muziek gezet door gevangenen van Börgermoor (bij Hannover). In deze barakkenstad werden 800 tot 900 gevangenen onder bedwang gehouden door 120 tot 150 SS-ers, twee houten wachttorens en een driedubbele (volgens het lied zelfs vierdubbele) prikkeldraadomrastering. Börgermoor was een van de veenof Emslandkampen. De SS wou Emsland, een uitgestrekt aan Nederland grenzend gebied, omtoveren tot de moestuin voor het Ruhrgebied. Vanaf juni '33 werden duizenden gevangenen in verschrikkelijke werk- en levensomstandigheden ingeschakeld bij drooglegging en baggerwerken van de venen. De meeste gevangenen waren arbeiders, meer dan negentig procent was lid van de communistische partij. Deze politieke gevangenen hadden niet het geringste misdrijf gepleegd, konden dus ook niet veroordeeld worden en waren daarom in ‘beschermende gevangenschap’ (Schutzhaft) genomen, op basis van de ‘Noodwet ter bescherming van volk en staat’ van 28 februari 1933.

Een bekend Düsseldorfs toneelacteur en regisseur die in de vroege jaren dertig in fabriekshallen optrad voor grote groepen antifascistische arbeiders, Wolfgang Langhoff, kwam in juli '33 samen met een eerste contingent van enkele honderden gevangenen in Börgermoor terecht. Hij zette er zijn ideologisch-cultureel werk voort en nam het initiatief tot uitwerking en uitvoering van het Börgermoorlied. Johan Esser, een mijnwerker die populaire versjes schreef, lag aan de basis van de creatie van dat lied. Naar aanleiding van een bijzonder woeste aanval van dronken SS-ers op de gevangenen van Börgermoor (‘de nacht der lange latten’) had hij een gedicht geschreven waarin hij de troosteloosheid van het kamp probeerde weer te geven. Langhoff schaafde de tekst wat bij en Rudi Goguel, een toondichtend boekhouder, componeerde er vierstemmige koormuziek bij. Eind augustus of begin september '33, drie weken na ‘de nacht der lange

[p. 48]

De Moorsoldaten

 

Waarheen onze ogen blikken,

 

veen en heide ligt alom.

 

't Vogellied kan geen verkwikken.

 

D'eiken staan verdord en krom.

 

 

 

refrein

 

Wij zijn de veensoldaten

 

en spitten godverlaten

 

in 't veen...

 

 

 

Hier in de woeste heide

 

is de kampplaats opgebouwd,

 

waar wij het ver geluk verbeiden,

 

achter prikkeldraad en hout.

 

 

 

refrein

 

 

 

's Morgens gaat het door de landen

 

naar de arbeid, zwaar en zwart;

 

graven wij in 't zonnebranden.

 

Maar naar huis trekt ieders hart.

 

 

 

refrein

 

 

 

Huiswaarts, huiswaarts gaan de ogen

 

uit dit land naar vrouw en kind.

 

Hoeveel zuchten gaan omhoog en

 

zijn verloren in de wind?

 

 

 

refrein

 

 

 

Heen en weer gaan steeds de posten

 

Ieder van ontkomen droomt.

 

Vluchten zou het leven kosten.

 

Viermaal is de burcht omzoomd.

 

 

 

refrein

 

 

 

Maar wij mogen toch niet klagen.

 

Eeuwig kan 't geen winter zijn.

 

Eenmaal zeggen wij, na dagen,

 

“Vaderland! gij zijt weer mijn!”

 

 

 

Dan spitten de soldaten

 

niet meer godverlaten

 

in 't veen

latten’, werd dit kamplied publiek uitgevoerd door een zangkoor van veertig gevangenen. Dat gebeurde in het kader van een door gevangenen georganiseerde en uitgevoerde voorstelling. De gevangenen hadden een circusmanege geïmproviseerd en hadden duchtig propaganda gevoerd voor wat ze sarcastisch ‘Circus Konzentrazani’ noemden. Sommige gevangenen waren aanvankelijk niet erg te vinden voor deze ‘culturele’ manifestatie, maar na verhitte discussies raakte men het min of meer erover eens dat ze het moreel van de gevangenen kon opvijzelen, dat ze er de SS mee duidelijk konden maken dat ze solidair bleven en niet klein waren te krijgen. Die zondagmiddag om 2u.30 waren alle gevangenen en SS-ers van Börgermoor present.

Volgens een bepaalde overlevering zongen de gevangenen het lied toen ze manhaftig, spade over de schouder, de arena binnenmarcheerden. Bij het zingen van de laatste regels van het lied, ‘Dan trekken de veensoldaten niet

[p. 49]

meer met de spade in 't veen!’, staken de gevangenen hun spaden theatraal in de grond en lieten die daar achter.

Uit De Veensoldaten, het in mei 1935 uitgegeven, in vele talen vertaalde en op tienduizenden exemplaren verspreide ooggetuigenverslag van Langhoff (die na strenge vermaning op 31 maart '34 was vrijgelaten), blijkt dat deze versie legendarisch is. De uitvoering van het nieuwe kamplied was slechts een van de vele onderdelen van de circusvoorstelling en kreeg pas achteraf de grootste betekenis. De gevangenen hadden een orkestje gecreëerd, gaven een fel gesmaakt ‘veenballet’ ten beste, er waren acrobaten, boksers, buiksprekers, clowns en zangers. Vlak voordat de kampbewoners het kamplied voor het eerst te horen kregen, had het in het zand zittend koor neuriënd ‘Een krijgsman staat aan het Wolgastrand’ uit De tsjarevitsj van Franz Lehar, begeleid.

Gevangenen én aanwezige SS-ers werden stil van het lied. Toch verbood de kampcommandant twee dagen later het zingen ervan, waarschijnlijk wegens het dubbelzinnig einde van het lied. Dit verbod belette niet dat de SS-bewakers het prachtig bleven vinden. Ze vroegen om de integrale tekst en spoorden de gevangenen aan om, ondanks het verbod, het lied te zingen terwijl ze naar het veen marcheerden.

Het lied geraakte snel verspreid, zowel in als buiten de kampen. Aan gevangenen die uit het kamp werden ontslagen, gaven de achterblijvenden afscheidscadeaus én werd het Börgermoorlied gezongen of geneuried. Vrijgelaten gevangenen smokkelden honderden kopijen van het lied naar buiten. Minder fortuinlijke ‘moorsoldaten’ werden ingezet bij de opbouw van nieuwe KZ (Dachau, Buchenwald, Ravensbrück). Erich Mirek, een gevangene die in de zomer van 1934 werd vrijgelaten uit KZ-Oranienburg, smokkelde als eerste het lied de grens over. In Praag zong hij het lied voor Duitse emigranten. Op 3 augustus '34 (volgens andere bronnen, in maart '35) werd het lied afgedrukt in een Praags ballingentijdschrift. Begin '35, toen Langhoff de tekst liet afdrukken in De Veensoldaten, had het al de populariteit van een volkslied gekregen.

Internationale bekendheid kreeg het via een omweg. Hanns Eisler, de naar Londen geëmigreerde joods-Duitse componist en medewerker van Bertold Brecht, leerde het in 1935 kennen via een naar Londen uitgeweken exgevangene (volgens sommigen een infiltrant). Eisler maakte een muzikale bewerking voor dramaturg en politiek zanger Ernst Busch, een andere vriend van Brecht. Busch populariseerde het lied en toen hij zich aansloot bij de Internationale Brigades in Spanje, leerde de hele wereld het kennen. Dit kan verklaren waarom sommigen het voor een lied uit de Spaanse burgeroorlog houden. Midden in de jaren dertig stond het als strijdlied op

[p. 50]

het repertoire van heel wat socialistische en communistische groeperingen. Busch zelf zong het in het Antwerps sportpaleis voor een geestdriftige, 25.000 koppen tellende massa.

Al deze invloeden zorgden voor ingrijpende inhoudswijzigingen. Omdat het oorspronkelijke lied gezongen werd in aanwezigheid van SS-ers, was de tekst vrij braaf gehouden, alleen de laatste strofe en het laatste refrein waren suggestief: ‘Maar wij mogen toch niet klagen / Eeuwig kan 't geen winter zijn / Eenmaal zeggen wij, na dagen, / “Vaderland! gij zijt weer mijn!”’. Inhoud en melodie gaven aanvankelijk vooral de troosteloosheid van gevangenschap, dwangarbeid en veenlandschap weer. Heimwee, hopeloosheid en voorzichtig geuite hoop op politieke verandering waren de voornaamste ingrediënten. Tegen het einde van de oorlog was dat danig veranderd. Het Lied der Veensoldaten, dat de Belgische weerstander Renaat Lambrechts begin '44 als gevangene leerde kennen in een ander vreselijk Emslandkamp, Esterwegen, was een heus strijdlied. De laatste strofe luidde toen: ‘Eenmaal toch zal de dag weerkomen / eens komt toch de vrijheid weer / Dan nemen wij de macht in handen / vrezen geen verdrukking meer’. Eugen Kogon, een Oostenrijker die van september '38 tot aan de bevrijding opgesloten zat in Buchenwald, geeft in zijn in 1945 verschenen Der SS-Staat bijna de volledige tekst van het lied en voegt daaraan toe dat gevangenen in Buchenwald het laatste refrein gewoonlijk heimelijk aanvulden met: ‘Dan dragen de veensoldaten, geweren in plaats van spaden!’

Onafhankelijk van elkaar vertaalden twee Nederlanders al in 1935 het lied. Henk Wielek respecteerde de inhoud maar vertaalde nogal vrij. De vertaling van Nico Rost, die Langhoffs boek integraal in het Nederlands omzette, volgt de oorspronkelijke Duitse tekst zeer getrouw. Als anti-fascist van het eerste uur, had Rost toen zelf al enige kampervaring (in april '33 zat hij enkele dagen in KZ-Oranienburg) en later werd hij nog twee jaar in KZ-Dachau opgesloten. Daar hield hij zijn later bekend geworden dagboek bij. Het Börgermoorlied wordt zelden of nooit in de Rost-versie gezongen en er bestaan beslist melodieuzere vertalingen. Behalve die van Henk Wielek, ook nog de interpretatie van Jaap van de Merwe, De Moerbrigade, die in 1968-1969 voor een revival van het lied zorgde. Omwille van haar zeldzaamheid en oorspronkelijkheid heb ik hier toch de voorkeur gegeven aan de Rost-versie.

Het Lied der Veensoldaten is uitgegroeid tot een van de belangrijkste strijdliederen van de onderdrukten en machtelozen en wordt in de meest verscheidene contexten gezongen. Op de antirakettenbetogingen in Brussel kon men bijvoorbeeld deze variant horen:

[p. 51]

 

Waarheen wij ook mogen kijken,

 

kerncentrales staan rondom (...)

 

Heen en weer vliegen de raketten

 

Oost en West de wereld rond

 

Vluchten kan hier geen leven redden,

 

schuilen kan niet in de grond (...)

 

Land van mij, gij moet kernvrij

Literatuurlijst

Jan Hertoghs, De internationale zwerftocht van De Moorsoldaten, in De Morgen, 15 december 1984.

Shoshana Kalisch & Barbara Meister, Yes, We Sang! Songs of the ghettos and concentration camps, Harper & Row, New York, 1985.

Eugen Kogon, Der SS-Staat, Kinder, München, 1974 (oorspronkelijke editie: 1945, aangevuld in 1948).

Renaat Lambrechts, Wir, Muselmänner, in Humo, februari-maart 1985 (eerste editie: 1947, heruitgegeven in 1984).

Wolfgang Langhoff, De Veensoldaten, Amsterdam, 1935.

Liedboek van de strijd, Wageningen, 1980.

Nico Rost, Goethe in Dachau, Den Haag, 1963 (eerste editie: 1948).

Gie Van Den Berghe, Met de dood voor ogen. Begrip en onbegrip tussen overlevenden van nazi-kampen en buitenstaanders, Epo, Berchem, 1987.