Streven. Vlaamse editie. Jaargang 56

[p. 22]

Het Moskouse Patriarchaat en de Geünieerden
Robert Hotz

De viering van het millennium van de christianisering van Rusland maakte het voor iedereen duidelijk: met Gorbatsjovs perestrojka zijn de betrekkingen tussen kerk en staat opvallend verbeterd. In Moskou schijnt een ware renovatierage van kerken en kloosters te zijn losgebroken. Het Danilowklooster, dat in 1983 al aan het Patriarchaat teruggegeven was, werd in zijn vroegere pracht hersteld en is nu het geestelijke en administratieve centrum van de Russisch Orthodoxe kerk, een soort Moskous ‘vaticaan’. In 1987 kreeg de kerk ook de Koselsker Optina Hermitage en het oude Tolgaklooster opnieuw in bezit en nu, ter gelegenheid van het millennium, zelfs het holenklooster in Kiev. Verschillende parochiekerken werden weer voor de eredienst opengesteld. In een nieuwbouwwijk in Moskou werd zelfs de eerste steen gelegd voor een nieuwe kerk, de eerste sinds 1914! Al merkt de doorsneeburger in het dagelijkse leven nog bitter weinig van perestrojka, glasnost en democratisering, toch valt er ongetwijfeld overal een grotere vrijheid van meningsuiting te bespeuren. Daarvan profiteerde ook het Nationale Concilie van de Russisch-Orthodoxe kerk, dat van 6 tot 9 juni in het Drievuldigheidsklooster van Sagorsk plaatsvond. ‘Ik heb het nog nooit meegemaakt dat er op een kerkelijke bijeenkomst zo open en vrijmoedig gediscussieerd werd’, zei Irineï, de metropoliet van Wenen. In een kritiek op de Sovjetbevoogding in de voorbije jaren nam Filaret, de metropoliet van Minsk, geen blad voor de mond. Het Concilie stelde een nieuw kerkstatuut op, ter vervanging van dat uit de Chroesjtsjovperiode: de positie van de parochiepriesters ten opzichte van de lokale overheden wordt er aanzienlijk door versterkt. Er werd gevraagd naar meer kerkelijke opleidingscentra en het ziet ernaar uit dat daaraan van staatswege gehoor zal worden gegeven.

Op alle mogelijke manieren lieten de Sovjetautoriteiten blijken dat ze verbeterde betrekkingen tussen kerk en staat niet ongenegen zijn. Op 29 april ontving Gorbatsjov de Patriarch en leden van de Heilige Synode in het Kremlin; in een gesprek van anderhalf uur konden zij hem laten weten wat hun op het hart lag. In een verslag hiervan schreef het Sovjet propa-

[p. 23]

gandablad: ‘De miljoenen gelovigen in de Sovjetunie vormen een historische realiteit waarmee absoluut rekening moet worden gehouden’. Ook de staatstelevisie liet zich niet onbetuigd. Ze wijdde uitvoerige uitzendingen aan een ontvangst van leden van de H. Synode door president Gromyko, aan het feestconcert in het Bolschoi-theater en de grote kerkelijke herdenkingsplechtigheid in het Danilowklooster. In allerlei toespraken - ook van de buitenlandse delegaties - werd telkens weer de lof gezongen van Gorbatsjovs perestrojka.

Die algemene euforie kan echter niet verhelen dat juist de hervormingspolitiek van Gorbatsjov het Patriarchaat van Moskou met een probleem confronteert dat het niet alleen met diepe zorg maar zelfs met merkbare angst vervult. Het betreft de met Rome geünieerde Oekraïens-katholieke kerk, die na de annexatie van West-Oekraïne en de Karpaten door de Sovjets in 1946-47 door Stalin met brutaal geweld afgeschaft en in het Patriarchaat van Moskou ingelijfd werd. Veel Oekraïense katholieken van de Byzantijnse ritus zijn zich daar altijd tegen blijven verzetten. Ondanks alle vervolgingen leefde de verboden kerk ondergronds voort. Vandaag telt zij tien in het geheim gewijde bisschoppen en naar schatting duizend priesters. Voor het regime moet zo'n kerk natuurlijk een doorn in het oog zijn. Alleen al doordat ze bestaat, vormt zij een sluimerende oppositie, nog afgezien van het feit dat ze ook een kristallisatiepunt is van het Oekraïense autonomiestreven. En uiteraard zijn ondergrondse religieuze activiteiten veel moeilijker te controleren dan die van een officieel erkende kerk. Het kwam de Sovjetleiders dan ook erg gelegen dat leiders van de Oekraïense katholieke kerk, nu er toch van perestrojka sprake was, lieten verstaan dat ze bereid waren tot verzoening, als hun kerk weer officieel erkend werd. En blijkbaar neemt het regime die mogelijkheid nog in overweging ook.

Maar dat is nu juist iets waar het Moskouse Patriarchaat bang voor is, want het komt ermee in de problemen. In de voorbije decennia kwam een groot deel van zijn priesterkandidaten uit West-Oekraïne. Daarnaast bevinden zich 2.000 van de 6.893 Russisch-Orthodoxe gemeenschappen en veel belangrijke kloosters in West-Oekraïne. Een erkenning van de katholiek-Oekraïense kerk zou, zo vrezen veel Russisch-Orthodoxe hiërarchen een ernstige aderlating kunnen betekenen en een aanzienlijke verzwakking van het Patriarchaat van Moskou. Zij herinneren zich maar al te goed hoe in Slovakije met de Praagse Lente in 1968 de met Rome geünieerde kerk plotseling uit haar asse herrees en een grote toeloop kende... ten koste van de Orthodoxen. Op een persconferentie in Moskou zei een orthodoxe

[p. 24]

woordvoerder het onomwonden: ‘Wij willen hier geen toestanden zoals in Slovakije’.

Voor de Russisch-Orthodoxen zijn de zogenaamde Geünieerden ook nog om andere redenen een steen des aanstoots. Hun kerk is wel met Rome verbonden, maar onderscheidt zich in riten, recht en gebruiken nauwelijks van de kerken uit de Byzantijnse traditie, waaruit ze trouwens voorkomt. Juist die verwantschap met de orthodoxe kerk, maakt haar in de ogen van de orthodoxe kerk tot een ernstige bedreiging. Nog altijd heeft het Moskouse Patriarchaat zich niet kunnen verzoenen met de manier waarop de Geünieerde kerk ontstaan is. Het waren immers de orthodoxen in het toenmalige Litouws-Poolse Rijk, de erfvijand van het opkomende Moskou-imperium, die zich in 1595-1596, op aandringen van de Poolse heersers, met Rome verbonden. Tussen de Geünieerden en degenen die de Orthodoxie trouw bleven, kwam het toentertijd tot hevige ongeregeldheden. Al naargelang de wisselende politieke machtconstellatie bezondigden beide zijden zich aan ernstig machtsmisbruik. Ten lange leste waren het de Geünieerden die er het meeste onder geleden hebben, en dat is iets wat de Orthodoxen zoveel mogelijk verdringen.

In hun ogen zijn en blijven de Geünieerden de aanstokers van een gevaarlijke afscheuring en van een verhitte kerkenstrijd. Russisch-Orthodoxen spreken nog vaak over de Geünieerden zoals katholieken en protestanten over elkaar in de tijd van de Reformatie. Daarbij moeten we wel in aanmerking nemen dat in de Slavische landen ook nog een ander historisch bewustzijn leeft. Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog behoorden de geünieerde West-Oekraïeners nog tot Polen. Toen na het Hitler-Stalin pact in 1940 Sovjettroepen binnenvielen, werden zij het slachtoffer van deportaties en kerkvervolging. Dat zij de inval van de Duitse troepen in 1941 aanvankelijk als een bevrijding begroetten, is dan ook begrijpelijk. Maar de Orthodoxen blijven hen als collaborateurs met het fascisme brandmerken, alsof het pact tussen Hitler en Stalin met al zijn verschrikkelijke gevolgen voor Oost-Europa niet zelf een crue vorm van collaboratie was! In de ogen van het Moskouse Patriarchaat vormen de Geünieerden nog steeds een ernstige bedreiging voor de Russisch-Orthodoxe eenheid. De Orthodoxie is het geloof van ons volk, beweren Russische hiërarchen in alle ernst, maar dan vergeten zij dat de West-Oekraïeners nooit deel hebben uitgemaakt van het Russische volk. Tevens vergeten zij dat hun geloofsgenoten in het buitenland ook niet zouden kunnen overleven als zij daar geen geloofs- en gewetensvrijheid genoten. Waarom zouden mensen in de Sovjetunie die, zoals de geünieerde Oekraïeners, katholiek willen blijven, niet van dezelfde rechten kunnen genieten?

[p. 25]

Het was beslist niet helemaal toevallig dat uitgerekend metropoliet Irineï van Wenen in het Nationaal Concilie en op een persconferentie er, in tegenstelling tot zijn Russische ambtsbroeders openlijk voor uitkwam dat de afscheiding van de Geünieerden (want daarom gaat het immers naar de opvatting van de Orthodoxen) niet ongedaan kan worden gemaakt door onderdrukking of een gedwongen inlijving in de Russische kerk. Of hij het Moskouse Patriarchaat tot andere inzichten kan brengen, is niet zo zeker. De kans die Gorbatsjovs perestrojka beide kerken biedt, zou wel eens verkeken kunnen worden. In plaats van in een oecumenische geest elkaar te steunen, een oecumenisme waartoe ook Paus Johannes Paulus opriep in zijn encycliek naar aanleiding van het millennium, zouden zij, door elkaar te blijven bekampen, beide verzwakt uit de strijd kunnen komen.

Wat zijn Geünieerden?

In de tijd van de ene en onverdeelde kerk ontwikkelde het christendom in de verschillende cultuurgebieden verschillende uitdrukkingsvormen van het geloof, zogenaamde riten: de Oosterse (Egyptische, Syrische en Armeense) ritus; de Byzantijnse (Griekse, Slavische en Russische) ritus en een Latijnse (Romeinse, Ambrosiaanse en Westgotische) ritus. Op die manier vertoonde de kerk oorspronkelijk een eenheid van geloof in een veelvoud van uitdrukkingsvormen. Zij was in de letterlijke zin van het woord ‘katholiek’, d.w.z. allesomvattend.

De spanningen die uit deze culturele verscheidenheid voortsproten, leidden mede onder invloed van politieke gebeurtenissen, reeds in de 5e en 6e eeuw tot een afscheiding van de Oosterse kerken. In 1054 kwam het ook tot een scheiding tussen de oostelijke (Byzantijnse) en westelijke (Latijnse) christenheid. Na verschillende mislukte herenigingspogingen in de 13e en de 15e eeuw, probeerde de Roomse kerk tenminste met afzonderlijke nationale kerken een hereniging uit te werken, waarbij die kerken hun riten, recht en gebruiken mochten bewaren op voorwaarde dat ze de paus van Rome als hun hoofd erkenden.

Ongetwijfeld zag Rome in die kerken een soort bruggehoofd met het oog op een toekomstige algemene hereniging. Die verwachting werd echter nooit ingelost. Hun bestaan leidde in de betreffende gebieden tot bijkomende spanningen met de niet met Rome geünieerde kerken. Om die uit de weg te ruimen, zijn overijverige oecumenici vaak geneigd de geünieerde kerken alle bestaansrecht te ontzeggen, ook al gaat dat ten koste van de geloofs- en gewetensvrijheid.

Daarenboven wordt meestal over het hoofd gezien dat de met Rome gelieerde kerken een wezenlijke oecumenische functie vervullen: binnen de Roomse kerk houden zij het besef van een katholieke pluriformiteit en het begrip voor de waarden van een andere dan de eigen traditie wakker. Dat zijn dingen die, zoals uit de huidige oecumenische dialoog steeds weer pijnlijk blijkt, de Oosterse kerken kennelijk missen. Dat maakt het wederzijds begrip over de culturele grenzen heen alleen maar moeilijker.

Ook van katholieke zijde is men vandaag de dag vaak geneigd de historische pogingen tot partiële herenigingen als een mislukking te brandmerken, omdat ze niet tot een algehele hereniging hebben geleid. Het is evenwel de vraag of zulk een

[p. 26]

algehele hereniging überhaupt haalbaar is. De ervaring leert dat telkens als er naar een globale hereniging toe gewerkt wordt, er altijd weer grote of kleine groepen zich afscheuren. Ook vandaag worden er door de kerken van verschillende christelijke confessies bilaterale gesprekken met deelkerken van afzonderlijke confessies gevoerd. Ook dat houdt bijna normalerwijze de mogelijkheid (of het gevaar) in van verdere partiële herenigingen. Het heeft dan ook weinig zin de unies uit het verleden als een doodlopende straat te veroordelen.