Streven. Vlaamse editie. Jaargang 54

[p. 886]

De Filippijnen: het linkse dilemma
John J. Carroll s.j.

Eind 1985, met een vriend op tocht door het eiland Mindanao, passeerden we de plek waar, drie maanden eerder, ons beider vriend Tullio Favali was doodgeschoten. De plek was ook voor ons niet veilig, want nu stond ook mijn reisgezel hier op de dodenlijst. De bende die Favali vermoord had waarde hier nog altijd rond en de militairen in de streek waren al evenmin te vertrouwen. Met alle felheid drong het tot me door in wat een verscheurde wereld de mensen hier leefden: aan de ene kant de plaatselijke autoriteiten, het leger, de paramilitaire benden en de fanatiek antikatholieke Iglesia ni Kristo of Kerk van Christus; aan de andere kant de mensen in de volkswijken en barrio's, veel actieve leden van christelijke basisgemeenschappen die zich op grond van het evangelie gegroepeerd hebben in hun verzet tegen de landroof en het machtsmisbruik van de grootgrondbezitters en die in de ogen van de eersten alleen maar ‘communisten’ zijn. Leden van het door communisten geleide New People's Army (NPA) waren inderdaad bedrijvig in de streek, mengden zich bijwijlen onder het volk in de dorpen en hielpen de mensen in hun strijd voor een stuk grond. Sommigen van hen kwamen zelf uit christelijke basisgemeenten, maar hadden mettertijd de hoop op een vreedzame verandering opgegeven, of waren ondergedoken uit lijfsbehoud. Pastoraal werkers in de basisgemeenten hadden contact met leden van het NPA. Je zag mensen uit de ondergrond soms even bovenkomen, dan weer onderduiken, jonge mensen bijvoorbeeld die tussendoor wilden trouwen en dat voor een priester wilden doen. Religieuzen trachtten te bemiddelen tussen voor- en tegenstanders van gewelddadige actie en leverden weerwerk tegen de ideologische propaganda en indoctrinatie aan beide zijden. Ze werden nog al eens geconfronteerd met het gewetensprobleem van mensen die eraan dachten bij het NPA te gaan of met de vraag of het moreel geoorloofd was verklikkers, ‘die een gevaar voor de gemeenschap vormden’, te liquideren. Ik kwam onder de indruk van het diepe geloof en de stille heldhaftigheid van deze mensen: dagelijks riskeerden zij hun leven. Over ideologie werd weinig gepraat, hoewel je in de interpretatie van de gebeurtenissen wel een typisch linkse visie zag doorschemeren. Van een religieuze hoorde ik dat in

[p. 887]

sommige basisgemeenschappen het accent steeds meer kwam te liggen op het Oude Testament, op oorlog en bloedvergieten, God die de strijd van zijn volk aanvoert; Christus werd steeds minder relevant. Maar de bisschop en de religieuze oversten probeerden het evenwicht te bewaren en beklemtoonden het onderscheid tussen kerk en volksbeweging.

Het Nationaal Democratisch Front

De situatie die ik hier beschrijf en die ik twee jaar geleden op Mindanao aantrof, komt ook elders voor. Onder het Marcos-regime zijn in vele delen van het land christenen ertoe gedreven mee te werken met of zich aan te sluiten bij ‘communistische’ bewegingen. De meest bekende daarvan is natuurlijk het NPA. Maar waarschijnlijk is het Nationaal Democratisch Front (NDF) een veel belangrijker instrument van de Filippijnse Communistische Partij (CPP) dan het NPA. Het NPA is militair niet opgewassen tegen de door de VS gesteunde Filippijnse strijdkrachten. Het Nationaal Democratisch Front daarentegen kan vooral rekenen op de vele lokale en regionale organisaties waaruit het bestaat: arbeiders- en boerenorganisaties, mensenrechten-, onderwijs-, gezondheids-, vrouwen-, jongeren-, religieuze organisaties enz., die allemaal vertegenwoordigers hebben zitten in de belangrijkste instellingen van de samenleving en op die manier goed geplaatst zijn om de publieke opinie te beïnvloeden. Bovendien beschikt het NDF over een uitstekend communicatienet in het buitenland met een ex-priester, Luis Jalandoni, als voltijds vertegenwoordiger voor Europa. Verschillende organisaties van het NDF hebben goede contacten met religieuze groepen in het buitenland en worden door deze geldelijk gesteund. En ze schijnen de controle te hebben over het lezingencircuit dat in de VS, Canada en Australië de informatie over de Filippijnen probeert te monopoliseren.

Van kapitaal belang is het verband tussen de Communistische Partij en het NDF en de relatie tussen het NDF en zijn leden-organisaties. Het NDF werd door de CPP gesticht in 1973, in een poging de verschillende geledingen van de oppositie tegen Marcos en de krijgswet te bundelen. In zijn officieel programma staat het hervormingsmaatregelen voor waar geen zinnig mens bezwaar tegen heeft, integendeel, die volstrekt noodzakelijk zijn. In theorie is de Partij slechts een van de leden-organisaties van het NDF, maar zij maakt er geen geheim van dat zij van de beweging absolute trouw aan de partijlijn eist. Dat bleek nog eens uit een aantal interviews met partijleden in 1984-85. Principieel respecteren zij de meerderheidsre-

[p. 888]

gel, maar geen enkele meerderheid mag de beweging ooit van de partijlijn doen afwijken. Hun discours volgt het marxistisch standaardmodel, al worden sommige kwesties, b.v. de rol van de religie, enigszins open gelaten. Blijkbaar bestaat er wel enige spanning tussen de lokale en de nationale partijleiding, maar naarbuiten vormen ze toch één blok. Voor een echt pluralisme en voor het delen van de macht op lange termijn schijnen ze weinig te voelen.

Het feit dat zoveel kerkmensen met het NDF meededen, werd met de jaren voor de bisschoppen en religieuze oversten een probleem. Pastoraal werkers, priesters en religieuzen die met het NDF sympathiseerden of erbij aansloten, hielden dat vaak voor hun oversten verborgen; kerkelijke fondsen werden naar de ondergrondse beweging doorgesluisd; binnen religieuze congregaties vormden zich ‘collectieven’ die de kerkelijke vormingsprogramma's en sociale-actie-centra een oriëntatie probeerden te geven die verdacht veel op die van de Communistische Partij ging lijken. Onder het Marcos-regime aarzelden de kerkelijke overheden om zich over deze ontwikkeling openlijk uit te spreken, ze zouden het leven van hun mensen blootgesteld hebben aan een dodelijke repressie. In het openbaar beperkten zij zich tot algemene verklaringen. In een herderlijke brief in 1983 b.v. gewaagden zij heel in het algemeen van ‘het gebruik van kerkelijke fondsen, het manipuleren van kerkelijke programma's voor de politieke doeleinden van ideologische groepen’. Zij probeerden opnieuw meer zeg te krijgen over de kerkelijke centra voor sociale actie. Tegelijk bekritiseerden zij in felle bewoordingen het regime en zijn schending van de mensenrechten. Zij pleitten voor een actief, vastberaden, maar geweldloos verzet. Maar geweldloosheid werd door de NDF-mensen afgedaan als onrealistisch, polariserend en inconsequent.

Keerpunt?

De situatie veranderde drastisch met de gebeurtenissen van februari 1986, waarin de CPP en het NDF geen deel hadden. Zij hadden er de voorkeur aan gegeven de verkiezingen te boycotten, en moesten nu toezien hoe de tot dan toe niet-georganiseerde middenkrachten zich, onder impuls van een kerkelijke hiërarchie tussen twee facties van het leger inschoven en uiteindelijk geweldloos Marcos het land uitdreven en Cory Aquino aan de macht brachten. Een tijdlang bestond de hoop dat daarmee ook in het NDF iets zou veranderen, dat diegenen in de beweging die een zachtere lijn voorstonden, die sociale hervormingen belangrijker vonden dan de volle-

[p. 889]

dige controle over het regeringsapparaat en bereid waren te participeren in een pluralistisch democratisch proces, nu meer invloed en macht zouden krijgen. Maar dat pakte anders uit. In de ‘vredesbesprekingen’ gaf het NDF blijk van een hopeloze onverzettelijkheid. Het bleef aandringen op een globale politieke regeling buiten het kader van het grondswetsontwerp dat ter goedkeuring aan het volk zou worden voorgelegd. Het leger van zijn kant, dat systematisch op al wat naar ‘communisme’ ruikt losschiet en de ene ijdele coup na de andere waagde, maakte de zaken natuurlijk niet gemakkelijker. De tragische moordpartij bij Mendiola Bridge op 22 januari 1987 maakte aan de onderhandelingen een einde.

Het resultaat van de volksraadpleging op 2 februari - meer dan 75% van de stemmen voor Aquino en de nieuwe grondwet - liet zien dat de overgrote meerderheid van de bevolking in de eerste plaats stabiliteit verlangt en alle extremisme, zowel van rechts als van links, verwerpt. Het liet met name zien dat het NDF of althans sommige van zijn belangrijkste ledenorganisaties, die tegen de nieuwe grondwet campagne hadden gevoerd, onder de bevolking niet zoveel aanhang hebben als ze beweren en zich niet echt ‘de stem van het volk’ kunnen noemen. Daarnaast gaf het besluit van de CPP om, ondanks het resultaat van dit plebisciet, opnieuw de gewapende strijd op te nemen, eens te meer te dneken over haar democratische gezindheid.

Hoe zal het nu verder gaan? De gewapende strijd tussen het leger en het New People's Army zal in sommige streken jammer genoeg blijven voortduren, met het gevolg dat de invloed van de militairen in de regering nog zal toenemen en elke poging tot sociale hervorming erg zal worden bemoeilijkt. De regering probeert nu met het NPA te onderhandelen op lokale of regionale basis. Ze wil amnestie verlenen en looft een beloning uit aan allen die hun wapens inleveren. Misschien heeft dat enig succes. Misschien komt dan aan het licht dat binnen het NPA meer verdeeldheid heerst en dat het zich ten aanzien van de CPP onafhankelijker opstelt dan het tot nu toe wil toegeven.

Enkele leden van de CPP of het Nieuw Democratisch Front die als voorstanders van de zachtere lijn beschouwd kunnen worden, werken nu in de regering, b.v. voor de landhervorming, en schijnen dat heel serieus te doen; sommigen helpen basisgroepen in de stedelijke slums. Andere fracties van het NDF daarentegen hebben een nieuwe politieke partij opgericht, Bayan, en proberen religieuzen te organiseren tegen Aquino: de mislukking van de vredesonderhandelingen zou alleen aan haar ‘onoprechtheid’ te wijten zijn. Die tweeslachtigheid is niet vreemd aan de aloude strategie van de CPP: de militaire strijd moet samengaan met parlemen-

[p. 890]

taire en buiten-parlementaire acties. Mogelijk slaat de balans nu over naar deze laatste, en zijn de enorme personeelsinvesteringen die het NDF gedaan heeft om lezingen- en informatietournees in het buitenland te organiseren, bedoeld om geld bijeen te brengen waarmee het zijn acties kan financieren. Maar zolang het zich blijft binden aan een Partij die de pretentie heeft op alle vragen een antwoord te hebben en haar oplossingen met geweld aan de meerderheid wil opdringen, blijven de beweringen van het NDF dat het een democratische lijn wil volgen, ongeloofwaardig.

Ondertussen moet de regering eindelijk eens werk gaan maken van reële sociale hervormingen, wil zij de impuls van de Februari-revolutie en de volksraadpleging niet verloren laten gaan en het land zien afdrijven in een situatie als die in El Salvador. Om af te rekenen met de inertie van de elite en elementen uit de middenklasse, die in het nieuwe parlement en vooral in de senaat wel eens de meerderheid zouden kunnen vormen, heeft de regering de massale steun van de bevolking nodig. Gematigd links schijnt daartoe bereid, maar veel meer zou bereikt kunnen worden als het NDF afzag van zijn steun aan de gewapende strijd en de toewijding en organisatietalenten van zijn leden resoluut ten dienste stelde van het democratisch proces.

De bisschoppen van hun kant kozen in januari van dit jaar duidelijk positie. Zij drongen aan op landhervorming, stelden de sabotage van de volksraadpleging aan de kaak, veroordeelden het geweld waarbij vier dagen eerder weer demonstranten waren omgekomen, pleitten voor dialoog en herhaalden hun vroegere veroordeling van zowel een ‘atheïstisch communisme’ als een ‘liberaal, materialistisch kapitalisme’. En voor de eerste keer spraken zij zich nu openlijk en expliciet uit over de principes en tactieken die gewoonlijk met de samenwerking tussen Communistische Partij, Nationaal Democratisch Front en New People's Army geassocieerd worden.

‘Om alle verwarring te verdrijven, wensen wij nu openlijk te zeggen wat wij tot nu toe alleen aan de direct betrokkenen persoonlijk hebben gezegd. Wij geloven en leren dat het niet strookt met de evangelische waarden wanneer gelovige leken, priesters, religieuzen, seminaristen en pastoraal werkers organisaties steunen of zich bij organisaties aansluiten die geweld voorstaan als een middel voor sociale hervormingen, die de klassenstrijd bevorderen, die daarvoor het geloof en religieuze symbolen misbruiken, kerkelijke fondsen en activiteiten manipuleren en om hun doeleinden te bereiken in feite van volksmisleiding een deugd maken. Wij geloven dat dit niet de weg is van de evangelische waarheid, rechtvaardigheid en vrede’.