Streven. Vlaamse editie. Jaargang 54

[p. 826]

De tragedie van Mozambique
Winfried L. Moser

In heel Zuidelijk Afrika speelt zich op het ogenblik een verschrikkelijke tragedie af: oorlog, vluchtelingen, ontheemden, mensen die sterven van de honger. De situatie is er even dramatisch als destijds in Ethiopië en de Hoorn van Afrika, maar we horen er niets van. Pas langzamerhand begint iets ervan tot ons door te dringen. Maar daarvoor zijn we nog altijd op de grote persagentschappen aangewezen. Zelf heb ik onlangs twee maanden in de regio rondgereisd: Angola, Zambia, Malawi, Mozambique. Ik heb er met mijn eigen ogen gezien wat hier aan het gebeuren is. Uit Angola zijn een half miljoen mensen op de vlucht: 300.000 in Zaïre, 150.000 in Zambia. In Angola en Zambia zitten ongeveer 200.000 Namibische vluchtelingen. En 500.000 Mozambikanen zijn naar buurlanden gevlucht. Hun aantal neemt dagelijks toe en schommelt, soms schoksgewijs, op het ritme van de burgeroorlog die het land nu al jaren teistert.

In wat volgt beperk ik me tot Mozambique. Maar dan niet alleen tot een relaas van mijn ervaring daar. Ik probeer ook een korte analyse te geven van de oorzaken van het drama.

De Mozambikaanse diaspora

De situatie van de honderdduizenden Mozambikanen die hun toevlucht zoeken in de buurlanden, wordt het beste omschreven met de term ‘diaspora’. Niet alleen heeft ‘diaspora’ minder politieke en ideologische connotaties dan ‘vluchtelingen’, maar bovendien is het zo dat Mozambikanen buiten de grenzen van hun land nog vaak bij mensen van hun eigen volk terechtkomen. Over de grens trekken zij naar verwanten, stam- en taalgenoten. Have en goed moeten zij achterlaten, velen hebben zelfs geen kleren meer, ze lopen in zakken. Wordt de situatie in hun eigen dorpen weer veiliger, dan keren zij naar huis terug. Ze zijn over het hele subcontinent verspreid: naar schatting 150.000 tot 250.000 in Malawi, 30.000 in het oosten van Zambia, 25.000 in vluchtelingenkampen in Zimbabwe en 150.000 verspreid langs Zimbabwe's oostgrens, 20.000 in Swaziland waar-

[p. 827]

van 6.000 in kampen, en nog eens 200.000 in de aan Mozambique en het Kruger Park grenzende ‘thuislanden’ in Zuid-Afrika.

Zij die over de grens geraken, vinden meestal nog eten en een voorlopig onderkomen en zijn er beter aan toe dan degenen die achterblijven. Voor één vluchteling zijn er waarschijnlijk 2 tot 3 binnenlandse ontheemden. Ook zij leven in de diaspora. Waarnemers ramen dat 40% van de landelijke bevolking uit de dorpen is gevlucht of eruit is weggedreven en veiligheid en voedsel zoekt in de steden. Drie miljoen mensen zijn met de hongersnood bedreigd.

Hulpverleners van Oxfam zeggen dat het land een hongerramp van Ethiopische proporties staat te wachten als niet eerder binnen weken dan binnen maanden wordt ingegrepen. Een woordvoerder van de christelijke hulporganisatie World Vision zei dat donaties uit de hele wereld letterlijk het verschil tussen leven en dood uitmaken voor minstens een derde van de Mozambikaanse bevolking. De vluchtelingen in de buurlanden worden al langer geholpen door het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen van de VN (UNHCR), door de lokale kerken, niet-goevernementele organisaties, soms ook door de plaatselijke regeringen. Maar de middelen zijn niet toereikend en de landen waar ze opgevangen worden zijn zelf heel arm. Voor de binnenlandse ontheemden komt de internationale hulp nu ook langzaam op gang. De VS hebben onlangs 50 miljoen dollar toegezegd (o.m. 150.000 ton voedsel). Er komt hulp uit de EEG, van afzonderlijke Europese landen en van de kerken en andere niet-goevernementele organisaties. Er zijn fondsen ter beschikking gesteld om het voedsel over te vliegen naar enkele centra omdat de aanhoudende gevechten vervoer over land onmogelijk maken. Bovendien zijn er veel gebieden waar geen vreemdeling binnen mag; ook kerkelijk personeel wordt daaruit weggehouden of verdreven. Unicef heeft vorig jaar geprobeerd 12 miljoen dollar bijeen te brengen voor Mozambique, maar tot dusver is slechts 13% van dat bedrag binnen. Is het waar wat Unicef-vertegenwoordiger Azfar zegt, dat het uitblijven van hulp mede te wijten is aan de schaarse berichtgeving in de internationale berichtgeving? Mozambique blijft wel heel ver van ons bed.

Waar liggen de oorzaken?

Noodhulp kan honger stillen en het ergste leed verlichten, maar raakt de wortels van het kwaad niet. Waar liggen de oorzaken van deze tragische

[p. 828]

situatie en vooral van de escalatie ervan in de laatste maanden? Zolang die niet aangepakt worden, verandert er uiteindelijk niets.

Ik geloof dat het Mozambikaanse drama een van de neveneffecten is van de apartheidspolitiek in Zuid-Afrika. Al meer dan 10 jaar lang wakkert Zuid-Afrika de interne conflicten in de buurlanden aan om de onrust in eigen land in de hand te houden en de internationale druk op het apartheidsregime te verlichten.

De verder liggende oorsprong van de hele ellende in Zuidelijk Afrika moet worden gezocht in de jaren zeventig, toen een bittere onafhankelijkheidsstrijd een einde maakte aan het Portugese koloniale bewind. Portugal, Zuid-Afrika en sommige Westerse mogendheden hebben eerst geprobeerd de onafhankelijkheidsbewegingen neer te slaan. Toen dat niet lukte zochten zij de leiders ervan in een kwaad daglicht te stellen: het waren marxisten, communisten. Het gevolg was dat dezen zich extreem nationalistisch gingen opstellen. Hun nationalisme nam twee vormen aan: zij zouden de voornaamste bedrijven van het land nationaliseren, zodat de economie niet langer beheerst zou worden door Portugese of Zuidafrikaanse belan-

[p. 829]

gen, en zij verleenden actieve steun aan de anti-apartheidsbewegingen in Zuid-Afrika. Zuid-Afrika besefte meteen hoe gevaarlijk de druk van die nationalistische bewegingen kon worden als ze, eenmaal aan de macht, er ook nog in zouden slagen de levensstandaard in hun landen te verbeteren. Onder het mom zich te verdedigen tegen een communistische agressie in Zuidelijk Afrika, ondernam Zuid-Afrika verwoede pogingen om Mozambique en Angola te destabiliseren. De strategie lag voor de hand: die landen moesten economisch en politiek zo verzwakt worden dat ze niet anders meer konden dan zich neerleggen bij de Zuidafrikaanse eisen. Interne conflicten moesten worden aangewakkerd en de economie in de war gestuurd. Zuid-Afrika kon hierbij op de steun rekenen van de VS, van sommige Europese landen en van Westerse anti-communistische partijen en lobby's.

Toen de nieuwe regimes in Angola en Mozambique dan toch aan de macht kwamen, intensifieerde Zuid-Afrika zijn recrutering en financiering van oppositiegroepen. Zoals de VS nu in Nicaragua, voorzag Zuid-Afrika de rebellen met wapens en leidde het militaire eenheden of ‘contra's’ op: het Nationale Mozambikaanse Verzet (het MNR of Renamo) en de Nationale Unie voor de Volledige Onafhankelijkheid van Angola (UNITA). Renamo en UNITA, die aanvankelijk niet veel meer dan wat huurtroepen waren, beschikken nu over een stevige infrastructuur en vinden aanhang onder de lokale bevolking. Maar voor wapens en bevoorrading blijven ze aangewezen op Zuid-Afrika en het Westen. Bovendien zet Zuid-Afrika regelmatig eigen legereenheden in om militaire acties van UNITA en MNR te ondersteunen. Zonder die steun zouden de rebellen er nooit in geslaagd zijn ook maar enig militair succes te boeken. Nu hebben zij een groot deel van het platteland in een slagveld veranderd. Veel van het land is al helemaal verwoest. De hele economische structuur is grondig ontwricht. En net als betreffende Nicaragua stoot je hier op dezelfde cirkelredenering: het is allemaal te wijten aan de onmacht of het wanbeheer van de ‘marxistische’ regering, maar is die onmacht dan niet vooral te wijten aan de staat van oorlog waarin het land verkeert en die door het buitenland wordt onderhouden?

Ook de recente escalatie van de burgeroorlog in Mozambique lijkt te passen in Zuid-Afrika's strategie ten aanzien van de regio. Een van de frontlijnstaten die zich het hardst tegen het apartheidsregime opstellen is Zimbabwe onder leiding van premier Roberto Mugabe. Zimbabwe nu heeft geen toegang tot de zee en is voor zijn oliebevoorrading en andere vitale produkten helemaal op Zuid-Afrika aangewezen, óf op de pijpleiding en spoorlijn die dwars door Mozambique naar de haven van Beira lopen. Om

[p. 830]

deze laatste veilig te stellen stationeerde Zimbabwe twee jaar geleden troepen in Mozambique. Nu voert Zuid-Afrika zijn steun aan de rebellen van Renamo op om die pijpleiding en spoorlijn in Centraal-Mozambique in handen te krijgen en zo Zimbabwe totaal van Zuid-Afrika afhankelijk te maken.

Nog andere elementen passen in dit Zuidafrikaanse scenario. Op 19 oktober 1986 vonden de Mozambikaanse president Samora Machel en verschillende leden van zijn regering de dood in een mysterieus vliegtuigongeval. De verwachting dat met de verdwijning van deze charismatische leider Mozambique helemaal te gronde zou gaan, kwam echter niet uit. De nieuwe president, Joaquim Chissano, weet zich nog redelijk goed staande te houden. Een van zijn opmerkelijke successen was het akkoord dat hij eind vorig jaar, met de steun van Zimbabwe en Zambia, kon sluiten met het noordelijke buurland Malawi. Maar dat moest hij weer bekopen met nieuwe militaire acties van Renamo. Malawi en zijn president Hastings Banda waren tot nu toe Zuid-Afrika, op zijn zachtst gezegd, niet ongenegen. Het was het enige land in de regio dat volledige diplomatieke banden en een defensiepact met Zuid-Afrika onderhield. Het zou er in het verleden wel wat voor gevoeld hebben een stuk Mozambique in te palmen om toegang te krijgen tot de Indische Oceaan en in deze ambitie gesterkt zijn door Zuid-Afrika. En dus steunde het het MNR dat voor zijn aanvoerlijnen grotendeels van Malawi afhankelijk is, en stelde het zijn luchtruim open voor de Zuidafrikaanse bevoorrading van het Mozambikaanse verzet. Toen Mozambique, samen met Zambia en Zimbabwe, in het afgelopen najaar dreigde Malawi totaal van de wereld af te sluiten als het zijn collaboratie met Zuid-Afrika niet opgaf, dwong het president Hastings Banda tot een veiligheidsverdrag. Voortaan zullen de strijdkrachten van Malawi zich bij de 12.000 Zimbabweaanse en ongeveer 6.000 Tanzaniaanse militairen voegen om Mozambique bij te staan tegen de ‘gewapende bandieten’ van het MNR. Maar dat werd door het MNR als een regelrechte provocatie beschouwd. Het riposteerde met overvallen op verschillende steden in de Zambesia- en Tete-provincies. Gevolg: weer duizenden Mozambikanen op de vlucht, nu naar Malawi en Zambia of naar de kust.

Wat kunnen we doen?

Militaire hulp van Zimbabwe en Tanzania, nu ook van Malawi, kan de escalatie van de burgeroorlog in Mozambique voorlopig niet tegenhouden. Een burgeroorlog die een regionale oorlog dreigt te worden. Zolang het

[p. 831]

MNR op de steun van Zuid-Afrika blijft rekenen, zijn connecties met Portugal onderhoudt en geen enkel politiek alternatief heeft te bieden, zijn president Joaquim Chissano en zijn Frelimo (het Bevrijdingsfront voor Mozambique) natuurlijk niet geneigd het verzet ook maar iets toe te geven. Mocht het MNR erin slagen de regering ten val te brengen, dan zal het Frelimo zich op zijn beurt in de guerrilla begeven, en de ellende wordt nog groter. Aan het leed van de vluchtelingen en ontheemden komt op die manier in ieder geval geen einde.

De kerk tracht de mensen in de diaspora te hulp te komen. Bisdommen in de buurlanden organiseren hulp in parochies of lokale gemeenschappen, vaak maar niet altijd gesteund door regeringsinstanties. En er komt een samenwerking op gang tussen bisdommen en bisschopsconferenties over de landsgrenzen heen. De kerken in Europa en de Verenigde Staten kunnen bijspringen, om te beginnen met financiële hulp; als die er niet spoedig komt, sterven in de komende maanden duizenden mensen van honger en ellende. Maar de Westerse kerken kunnen meer doen en moéten dus meer doen. Ze moeten de onderliggende oorzaken blootleggen van de tragedie die hier aan de gang is. Zij kunnen en moéten dus druk uitoefenen op hun regeringen opdat deze een strikt embargo leggen op alle wapenhandel met die conflictgebieden én met alle middelen Zuid-Afrika ertoe dwingen een einde te maken aan de apartheid. Zolang de blanke minderheid in Zuid-Afrika niet wil inzien dat haar toekomst alleen nog afhangt van de zwarte bevolking zowel in eigen land als in de buurlanden, is er geen oplossing voor de conflicten en het menselijk leed in de Zuidelijk Afrikaanse regio.