Streven. Vlaamse editie. Jaargang 52

[p. 97]

Streven november 1984

[p. 99]

Karikatuur van de bevrijdingstheologie
Edward Schillebeeckx

De ‘Instructie van de congregatie van de geloofsleer over enkele aspecten van de theologie van de bevrijding’, gedateerd 6 augustus 1984, ondertekend door Jos. kard. Ratzinger en zijn eerste secretaris, bisschop A. Bovone, werd op 3 september openbaar gemaakt. De kerkjuridische status van deze instructie is duidelijk: zij heeft niet het gezag van een pauselijk document. Het is een officiële instructie die, zij het met verlof van de paus, op eigen gezag van de prefect van de congregatie van de geloofsleer ambtshalve werd uitgevaardigd.

Vooraf moet ik bekennen dat ik geen enkel officieel-kerkelijk document ken, waar in het eerste gedeelte zoveel lof wordt toegezwaaid aan een bepaalde vorm van theologie, terwijl in het tweede gedeelte diezelfde theologie nagenoeg als ‘marxistisch atheïsme’ grondig wordt gedesavoueerd. We lezen immers in nr. 9 van deze instructie tenslotte de volgende uitspraak: ‘Dit op deze wijze uitgewerkte systeem is een perversie van de christelijke boodschap’.

Zo staat het er. De historische werkelijkheid is echter dat ‘dit zo uitgewerkte systeem’ in geen enkel boek van katholieke bevrijdingstheologen is te vinden, maar, als zodanig, een zelfgemaakte constructie is, een interpretatie die men als een vangnet over de bevrijdingstheologie heen werpt. Op grond daarvan kan men ze, dan terecht, afwijzen. Maar geen enkele katholieke bevrijdingstheoloog zal zich kunnen herkennen in deze vreemde reconstructie.

Daarom schiet deze instructie volkomen voorbij aan haar onderwerp, met name ‘enkele aspecten van de bevrijdingstheologie’. De geseculariseerde, westerse invalshoek kleurt heel dit document. Het vergeet dat christelijk Latijns-Amerika nog leeft binnen een zeker religieus a-priori. Indien Latijnsamerikaanse theologen de nadruk leggen op de politieke dimensie van het evangelie, van de christelijke geloofsbelijdenis en van het kerkelijke dogma (wat ze in feite doen), dan is voor hen deze nadruk alleen zinvol binnen een godsdienstig en kerkelijk perspectief.

Wie ooit een Latijnsamerikaanse liturgie of eucharistieviering heeft meegemaakt, voelt aan hoe hier mystiek, orthodoxe geloofsbelijdenis en poli-

[p. 100]

tiek-maatschappelijke praxis terwille van de gerechtigheid van het rijk Gods wezenlijk hand in hand gaan. Als men, op de hoogte van de literatuur der bevrijdingstheologen, dit officieel-kerkelijk document kritisch ontleedt, moet men vaststellen dat daarin andermaal het ‘marxistisch atheïsme’ vanuit christelijk standpunt wordt afgewezen, maar tegelijkertijd, dat deze veroordeelde stellingen nergens te vinden zijn in het theologisch werk van katholieke bevrijdingstheologen in Latijns-Amerika.

De instructie richt zich tot een verkeerde gesprekspartner. Ze accepteert het theologisch sleutelwoord van de Latijnsamerikaanse bisschoppenconferentie van Meddelín en Puebla: ‘voorkeursliefde van de kerk voor de armen’. Maar ze verwijt de bevrijdingstheologie vervolgens dat ze deze christelijke voorkeursliefde onmiddellijk in onchristelijke, met name marxistische zin invult als een keuze voor de klassestrijd.

Vooraf dient men de vraag te stellen of ‘klassestrijd’ wel een marxistisch beginsel is en of maatschappelijke tegenstellingen en conflicten niet veeleer een feit zijn, dat Marx wellicht als een der eersten wist te constateren en nadien (binnen zijn theorie) trachtte te analyseren. Ook de bevrijdingstheologen stellen in Latijns-Amerika maatschappelijke conflicten vast als in het oog lopend feit en ze plaatsen dit feit binnen een theologische theorie vanuit de bijbelse visie op Gods rechtvaardigheid als verschijnend in een menselijk rechtvaardig bestel.

Wie het harmoniemodel hanteert versluiert de maatschappelijke spanningen en stelt zich, zelfs ongewild, aan de kant van het systeem van machtigen en rijken. Wie het sociologisch conflictmodel hanteert, zoals de bevrijdingstheologen, heeft een vruchtbare methode bij de hand om de Latijnsamerikaanse maatschappij te ontleden onder het opzicht van haar oppressieve en repressieve structuren, waardoor armen steeds armer worden gehouden. Dit sociologisch conflictmodel is allang ontgroeid aan zijn marxistische voedingsbodem: het is een legitieme, zij het niet de enig legitieme methode om een maatschappij te ontleden.

De uitspraak van de Romeinse instructie dat de klassestrijd gezien wordt als ‘een objectieve, noodzakelijke wet’, een wet van de geschiedenis, geeft wellicht een voor het orthodoxe marxisme geldende visie weer. Maar wat heeft deze te maken met hetgeen de bevrijdingstheologen in feite zeggen? Precies het tegenovergestelde.

Voor hen is het huidige Latijnsamerikaans maatschappelijk conflict een niet-noodzakelijk, wisselvallig en daarom ophefbaar gebeuren, waarvan de oorzaken of aanleidingen zelfs met het blote oog zijn te signaleren. Eigenlijk wordt in deze instructie het ‘marxistisch atheïsme’ veroordeeld (uiteraard), terwijl de concrete werkelijkheid van de bevrijdingstheologie

[p. 101]

haar heel andere inhoud buiten schot blijft, maar intussen in de openbaarheid het brandmerk van die veroordeling krijgt.

Met vreugde zullen dictatoren in Latijns-Amerika deze instructie begroeten, ze komt hun juist van pas. Of men het wil of niet, deze instructie wordt in feite een politiek instrument in de handen van Latijnsamerikaanse machtigen, hierin door buitenlandse grootmachten bijgestaan, om het systeem dat armen klein houdt ten voordele van enkele rijken, in de toekomst te bestendigen. Is dit de blijde boodschap die we ook vanuit Rome hoopten te vernemen?

Als gevolg van die verkeerde leesbril ziet het Romeinse document allerlei ‘reducties’ in de Latijnsamerikaanse theologie. Dat wil zeggen in die visie wordt het christelijk geloof teruggebracht tot of geïdentificeerd met ‘klassestrijd’ en ‘politiek’. Tenslotte wordt de bevrijdingstheologie ‘historisch immanentisme’ verweten; een in-treurige karikatuur, als men weet hoezeer zij de nadruk erop legt dat ook sociaal-politieke bevrijding een onderdeel is van het christelijk heil, ofschoon dit laatste veel méér omvat.

Bekeken door die niet aangepaste leesbril krijgen gekoesterde Latijnsamerikaanse begrippen als kerk der armen, volkskerk, de historische profeet Jezus enz., een heel andere betekenis. Ze worden bij Latijnsamerikaanse christenen verdacht gemaakt en in een hoek gedrukt waar ze in die bevrijdingstheologie geenszins thuishoren. Bij welke Latijnsamerikaanse theoloog vindt men de stelling volgens welke de bevrijdingstheologie ‘de Christus van het geloof’ loochent! en bovendien heeft vervangen door een gestalte van Jezus die slechts het symbool zou zijn van de bevrijdende klassestrijd? Een radicale theoloog als Jon Sobrino schrijf wel dat de kerk niet zelden misbruik heeft gemaakt van ‘de Christus van het geloof’, nergens echter loochent hij het christologisch dogma. Het is de spil van heel zijn theologische bezinning.

Een christen zou deze instructie kunnen onderschrijven, als hij ze dan maar niet op de bevrijdingstheologie laat slaan. Wat die theologie wordt verweten vindt geen grond in de literatuur van de Latijns-Amerikaanse theologen. Dan had men naam, toenaam en vindplaatsen moeten geven. In tegenstelling tot vroegere eeuwen zal men toch niet meer zonder bewijzen en citaten binnen hun context durven beweren dat de veroordeelde stellingen, waarin b.v. Jansenius zijn theologie niet herkende, wel degelijk zijn te vinden in diens werk? Die tijd lijkt voorbij. Niet de tijd blijkbaar waarin eerst een karikatuur van een bepaalde theologie wordt gemaakt en die karikatuur dan terecht wordt veroordeeld, ten koste echter van christenen.

Zeker, de bevrijdingstheologie is een jonge theologie. Zij vertoont hier en

[p. 102]

daar kinderziekten, ondanks in korte tijd bereikte enorme resultaten. Wereldwijd wordt ze bestudeerd, ook op haar wellicht zwakke plekken. En welke theoloog slaat de plank al eens niet mis?

Een kritische bemoediging door het pastorale leerambt zou toe te juichen zijn geweest, maar aan deze karikatuur van de bevrijdingstheologie had niemand behoefte. Deze vertekening doet onrecht aan miljoenen lijdende christenen in een heel subcontinent.

Alleen aan dit leed ontleen ik de vrijmoedigheid en het gezag dit alles te zeggen, hoe kwetsbaar ik mezelf ook weet. De gepijnigde trek, die te Rome op het gezicht van de Braziliaanse kardinaal Arns zelfs op de tv viel te zien, in verband met het verhoor van L. Boff, heb ik beleefd als het in een concreet gelaat gekerfde lijden van de door het Westen eeuwenlang klein gehouden Latijnsamerikaanse bevolking.

Deze instructie, althans in haar huidige vorm, hoefde geenszins aan dit oude leed te worden toegevoegd. Wat daarin aan bevrijdingstheologen wordt verweten, vindt geen aanwijsbare grond in de bestaande literatuur van de Latijnsamerikaanse theologen. De prefect van de congregatie van de geloofsleer mag voor katholieken dan al een bepaald gezag hebben inzake geloofsleer, dit gezag houdt per se geenszins de veronderstelling in, dat teksten juist worden geïnterpreteerd. Er blijkt ook een theologie te bestaan die vanuit bepaalde angsten geboren wordt.