Streven. Vlaamse editie. Jaargang 49

[p. 873]

Streven
juli 1982

[p. 875]

De Frankfurter Schule en de Judenfrage
Ludo Abicht

In 1937, het jaar waarin Max Horkheimer en andere medewerkers van het Institut für Sozialforschung hun ‘kritische theorie’ duidelijker van andere verwante stromingen trachtten te onderscheiden, schreef Herbert Marcuse in een discussie met Horkheimer: ‘De kritische theorie houdt zich, in een tot nog toe ongekende mate, met het verleden bezig, - juist omdat ze met de toekomst begaan is’¹. Tussen het dialectische materialisme van de 19e eeuw, dat nog kon werken aan een ‘opheffend bewaren’ van het erfgoed van de Verlichting, en de kritische theorie van de Frankfurter Schule ligt de doorbraak van het ‘autoritaire barbarisme’ en de daarmee verbonden nederlaag van de Europese arbeidersbeweging en haar tot economistisch dogmatisme verworden theorie. De progressief-utopische elementen van de filosofie (de opbouw van de beste staat, het vinden van het volmaakte geluk, de verzekering van de eeuwige vrede) werden daarmee niet verworpen, maar er was duidelijk een breuk gekomen tussen het verlichtingsoptimisme van de jonge Marx en de manier waarop de leden van het Institut deze opgaven zouden moeten benaderen. De evolutie van die benaderingswijze kan duidelijk gevolgd worden in de artikelen, discussies en besprekingen van het beroemde Zeitschrift für Sozialforschung (1932-1941), dat in 1980 in een herdruk van het Deutsche Taschenbuch Verlag (dtv) voor een breder publiek toegankelijk werd gemaakt². Alle grote thema's van de Frankfurter Schule worden erin behandeld: de opgaven van de sociale psychologie (Fromm), de kritiek op de massacultuur (Loewenthal, Adorno), de herinterpretatie van de Verlichting (Horkheimer), de esthetische theorie (Benjamin e.a.). Hier interesseert mij echter in de eerste plaats de analyse van het fascisme en de autoritaire ideologieën. Met een parafrase van Marcuses uitspraak over de studie van het verleden zou ik willen stellen dat een nuttige discussie over het nieuwe racisme en antisemitisme van

1 Max Horkheimer und Herbert Marcuse, Philosophie und kritische Theorie, in Zeitschrift für Sozialforschung, VI, p. 647.

2 Zeitschrift für Sozialforschung, dtv reprint, Deutscher Taschenbuch Verlag, München, 1980, 9 delen.

[p. 876]

de laatste jaren niet voorbij kan gaan aan een studie van het verleden van de kritische theorie. Anders lopen we het gevaar, opnieuw in een steriele bevestiging van de argumenten van de Verlichting te vervallen, of alles nog maar eens tot het simpele basis/bovenbouw-schema te reduceren. Want noch het burgerlijke humanisme noch het traditionele marxisme kunnen het weer oplevend racisme verklaren, laat staan effectief bestrijden.

Het fascisme in de structuren van maatschappij en individu

Hoewel de oorsprong van het Institut direct terug te voeren is op de bezorgdheid over het nieuwe antisemitisme in de Weimar Republiek, concentreerde zich de belangstelling om vanzelfsprekende redenen op het groeiende fascisme in Europa en, sinds het begin van de depressie, in Duitsland en Oostenrijk. Opvallend is daarbij dat het debat vooral binnen het Institut zelf gevoerd werd en er nauwelijks sprake was van een dialoog of polemiek met andere op het marxisme steunende analysen. Ernst Blochs Erbschaft dieser Zeit (1935) b.v. of Dimitroffs fascismetheorieën (1935) blijven onbesproken, Wilhelm Reichs Massenpsychologie des Faschismus (1933) krijgt een recensie van een halve bladzijde. Nog merkwaardiger is het, dat het ‘standaardwerk’ over het fascisme, geschreven door een van de leden van het Institut, Franz Neumanns Behemoth. The Structure and Practice of National Socialism (1945), in een aantal opzichten sterk afwijkt van de analyse van de meeste andere leden (Fromm, Marcuse, Pollock e.a.). Allen maakten een duidelijk onderscheid tussen racisme en antisemitisme enerzijds, en fascisme anderzijds, hoezeer rassentheorieën en -discriminatie ook deel uitmaken van de fascistische politiek. Allen verwierpen als ontoereikend en eenzijdig zowel de officiële stelling van de Komintern (het fascisme als uitdrukking van de meest agressieve sector van het financiekapitaal) als de veel genuanceerdere analyse van Trotski (o.m. over de rol van de fascistische massa's en de leiders) en de sterk anticommunistische verklaringen van de sociaal-democraten (fascisme als reactie op de communistische provocaties). Zij stelden dat het fascisme wegens zijn ingebouwde irrationalisme geen eigenlijke ‘politieke theorie’ bezat én dat een militaire overwinning van buitenaf, zonder een bewuste politieke praxis binnen de fascistische staat, onvoldoende zou zijn om deze beweging effectief uit te schakelen. Maar in tegenstelling tot de anderen

-	verwaarloosde Neumann de psychologische factor in het fascisme;
-	verwierp hij Friedrich Pollocks concept van het staatskapitalisme, om-

[p. 877]

	dat hij geloofde dat de eigenlijke staat onder het fascisme ophoudt te bestaan;
-	stelde hij het winstmotief centraler dan het machtsmotief en stond hij hier dus dichter bij het orthodoxe marxisme;
-	geloofde hij dat het fascisme het klassekarakter van de maatschappij bewaart en de positie van de heersende klasse nog versterkt;
-	beschouwde hij, in laatste instantie, het nationaal-socialisme als een voortzetting van het monopoliekapitalisme met andere middelen en
-	legde hij weinig nadruk op de technologische kant van de fascistische heerschappij^3.

Daartegenover stond dan o.m. het belangrijke essay van Marcuse, Der Kampf gegen den Liberalismus in der totalitären Staatsauffassung⁴, waarin hij stelde dat het fascisme zich organisch uit het burgerlijke liberalisme ontwikkeld had. Marcuse onderscheidde vier kernelementen van het fascisme: ‘populair universalisme’ (Volk), irrationeel organicisme (Gemeinschaft), ‘heroïsch realisme’ en politiek existentialisme. Hoewel het fascisme openlijk het liberalisme bestreed, zaten die elementen volgens Marcuse diep in dat liberalisme verankerd. In het fascisme blijven de economische fundamenten van het liberalisme bewaard, maar de tegenstellingen wijzen op krachten die potentieel zowel het fascisme als het liberalisme kunnen overstijgen.

Het Institut analyseerde het nationaal-socialisme dan verder als het meest extreme voorbeeld van een algemene ontwikkeling naar irrationele dominantie in het Westen. Hoewel dit pas mogelijk werd door de ontwikkeling van het kapitalistisch stelsel, kan men toch niet langer (zoals Neumann nog deed) de economische basis als de kern beschouwen. De technologische rationalisering is een ‘institutionele kracht’ geworden en instrumenteel rationalisme werd een culturele imperatief. Daarom moeten ook de psycho-sociale mechanismen van gehoorzaamheid en de bronnen van het geweld worden onderzocht (Fromm). Het kapitalistisch stelsel was erin geslaagd, de nog door Marx voorspelde ineenstorting te vermijden. Daardoor zijn de kansen op verandering veel kleiner geworden, omdat het nog moeilijker zal zijn de dieper liggende oorzaken van het fascisme te overwinnen. Vandaar kan men ook hun toenemende belangstelling verklaren

3 Martin Jay, The dialectic Imagination, Little, Brown and co., Boston, 1973. Ned. Vert. De dialektische verbeelding. Een geschiedenis van de Frankfurter Schule en het Institut für Sozialforschung 1923-1950, Ambo, Baarn, 1977. Cfr. Hfst. 5.

4 Zeitschrift für Sozialforschung, III, pp. 161-195.

[p. 878]

voor de analyse van de Amerikaanse maatschappij, die zonder openlijk fascisme dezelfde totalitaire heerschappij scheen na te streven.

De autoritaire persoonlijkheid

In zijn inaugurale rede als directeur van het Institut (1931) had Max Horkheimer een psycho-sociale studie aangekondigd over de houdingen van arbeiders en bedienden in het Rijnland. Deze studie, onder leiding van Erich Fromm, werkte met vragenlijsten die dan als ‘antwoorden van psycho-analytische cliënten’ geïnterpreteerd werden. Het resultaat van dit onderzoek was veelzeggend: ondanks het succes van de vakbonden en de communistische en socialistische partijen in die periode (1931-1932) kwam men tot de conclusie dat 10% van de ondervraagde werknemers volledig naar het fascisme neigden, dat 15% als resoluut anti-autoritair geklasseerd konden worden, terwijl de overige 75% ambivalent bleven. De resultaten waren zo schokkend, dat het Institut toen al praktische maatregelen trof voor een vlugge emigratie van de medewerkers, de fondsen en de bibliotheek. De vakbonds- en partijleiders legden de gegevens naast zich neer.

Tijdens de eerste emigratiejaren werkte het Institut aan de Studien über Autorität und Familie (1936). Max Horkheimer was verantwoordelijk voor de coördinatie van de theoretische bijdragen, Erich Fromm nam de leiding van de empirische studies op zich, waarbij hij gebruik maakte van de methoden van het vorige onderzoek, en Leo Loewenthal overzag de bijdragen over aanverwante problemen. Zonder te pogen deze omvangrijke studie hier samen te vatten, kunnen we er toch een paar belangrijke punten uit opsommen. Hoewel de band tussen de economische basis en de culturele bovenbouw bevestigd blijft, wordt hier, in tegenstelling tot vroegere studies van het Institut, veel meer de nadruk gelegd op de analyse van de culturele aspecten. Tegelijkertijd verwerpt men de louter psychologische, politieke of structurele analysen van de burgerlijke theoretici als te positivistisch of te idealistisch, in ieder geval ontoereikend.

De reden voor het opnemen van het concept ‘Familie’ (gezin) lag voor de medewerkers voor de hand vanwege het belang van het gezin in het hele autoritaire socialisatieproces. Men constateerde bovendien een overgang van het gezag van de burgerlijke vader uit de vorige eeuw naar het gezag van de instellingen over het individu. Waar het gezag van de patriarchale vader nog enigszins voor kritiek vatbaar was geweest, stelde men vast, dat de instellingen buiten en boven elke efficiënte vorm van kritiek komen te staan. In tegenstelling tot het positivistische optimisme van de vooruitgang

[p. 879]

moet men nu constateren, dat de individuele vrijheid er ondanks alle ideologische verklaringen van het tegendeel sterk op achteruitgegaan was. In deze omstandigheden moet de rol van het gezin dialectisch worden gezien: het is zowel systeem-bevestigend (het geeft de heersende waarden en vooroordelen door) als potentieel systeemkritisch (het bewaart bepaalde waarden tegen de ontwikkeling van de moderne maatschappij in). In de 20e eeuw merkt men een steeds duidelijker evolutie naar de systeembevestigende functie van het gezin, hoewel het Institut nooit de radicale kritiek van een Wilhelm Reich tegen deze instelling zou bijtreden. Binnen het gezin spelen de vrouwen een overwegend conservatieve rol: de kinderen leren er van hun moeder te gehoorzamen aan ‘het gezag’, en dit ondanks het feit dat de traditionele matriarchale ethiek van warmte, wederzijdse aanvaarding en liefde ook wel eens mogelijkheden voor een alternatieve orde zou kunnen aanreiken. Deze visie op de rol van de vrouw vinden we onder meer terug in de matriarchaatsstudies van Fromm⁵ en de veel latere ‘feministisch-socialistische’ theorieën van Herbert Marcuse⁶. Dit socialiseren van ‘het gezag’ houdt eveneens alle vooroordelen in op het gebied van ras en cultuur. Zonder een verandering van deze toestand zal men dan ook de strijd tegen de autoritaire, racistische en discriminerende orde nooit kunnen winnen.

5 Erich Fromm, Robert Briffaults Werk über das Mutterrecht, in Zeitschrift für Sozialforschung, II, pp. 382-387, en Die sozialpsychologische Bedeutung der Mutterrechtstheorie, in Zeitschrift für Sozialforschung, III, pp. 196-227.

6 Herbert Marcuse, Counterrevolution and Revolt, Beacon Press, Boston, 1972, chapter 3.

Van Marx' Judenfrage naar ‘Elemente des Antisemitismus’

Marx besloot zijn polemisch en al te vaak misverstane essay Zur Judenfrage (1845) met de woorden: ‘De maatschappelijke emancipatie van de Jood is de emancipatie van de maatschappij uit het Jodendom’⁷. Zijn sociologische en materialistische analyse van ‘het Joodse vraagstuk’ werd grotendeels door de leden van het Institut overgenomen, zoals blijkt uit hun geschriften en persoonlijke getuigenissen, ondanks het feit dat bijna alle medewerkers van Joodse afkomst waren en enkelen, onder wie Fromm, uit een orthodox en diep religieus milieu stamden⁸. Hun belangstelling

7 Karl Marx, Die Frühschriften, A. Kröner Verlag, Stuttgart, 1964, p. 207.

8 Over de persoonlijke positie van de medewerkers van het Institut tegenover Jodendom en antisemitisme, zie Martin Jay, The Jews and the Frankfurt School, in New German Critique, nr. 19, Winter 1980, pp. 137-150.

[p. 880]

voor rassendiscriminatie en antisemitisme kan daarom onmogelijk tot hun Jood-zijn teruggevoerd worden, maar is eerder een gevolg van hun studies van het fascisme, de autoritaire staat en het irrationalisme. In de tien jaargangen van het Zeitschrift für Sozialforschung vinden we slechts drie essays die expliciet problemen van racisme en antisemitisme behandelen, verder nog vier essays die zich gedeeltelijk met die problematiek bezighouden en verspreide passages in hun hele werk. Wel ligt het verschil tussen Marx' analyse en hun studies in het verrassende feit, dat dit antisemitisme honderd jaar na Marx' geschriften een onvermoed en willicht onvoorspelbaar brandmerk op ‘de Europese beschaving’ zou drukken. In 1943, dus toen de uitroeiing van de Europese Joden al volop aan de gang was, kreeg het Institut van het Jewish Labor Committee van de officiële vakbonden de opdracht, de graad van antisemitisme onder de Amerikaanse arbeiders te onderzoeken. Dit onderzoek duurde twee jaar en werd, opnieuw, met vragenlijsten doorgevoerd. Het resultaat was nog schokkender dan de bevindingen over de houding van de Duitse arbeiders in 1931-32: 50% van de ondervraagde Amerikaanse werknemers leden aan een of andere vorm van antisemitisme, en dit in een periode waarin diezelfde arbeiders in het Amerikaanse leger tegen het antisemitische nationaal-socialisme gingen vechten. Om tactische redenen werden de resultaten van dit onderzoek dan ook nooit gepubliceerd.

Naast deze specifieke studie werkte het Institut ook nog aan de Studies in Prejudice en het klassiek geworden The authoritarian Personality⁹. Voor het begrijpen van de theoretische achtergrond is het belangrijk, het essay van Horkheimer, Die Juden und Europa¹⁰ door te nemen. In deze verhandeling uit 1939 valt eerst en vooral op, dat bijna twee derde van de tekst (pp. 115-129) met geen woord over ‘de Joden’ rept, maar een briljante analyse brengt van de voornaamste kenmerken van het fascisme, waarin onder meer aangetoond wordt, dat de anonieme dwang van ‘het systeem’, waaraan ook de heersende klasse onderworpen was, in deze nieuwe orde zonder omwegen door de sterkste fractie van deze klasse uitgeoefend wordt. Horkheimer spreekt van een liberalistisch interludium, dat met de opkomst van het fascisme is uitgespeeld. Vroeger konden de massa's met geweld in de manufactuur gedreven worden, nu vonden ze hun bestaansreden als militanten in de vele totalitaire organisaties of ze zochten troost

9 Theodor W. Adorno, E. Frenkel, D. Levinson, R. Nevitt Sanford, The Authoritarian Personality, New York, 1950.

10 Zeitschrift Für Sozialforschung, VIII, pp. 115-137.

[p. 881]

voor hun uitgebuit en geatomiseerd leven in het geloof in Leider en Gemeenschap: ‘Het geloof leeft daarvan, dat er weer regelmatig werk is. Iedereen weet wat hij te doen heeft en hoe de volgende dag er ongeveer zal uitzien. Men is geen bedelaar meer en, als er oorlog is, sterft men niet alleen’.

Het is binnen deze nieuwe homogeneïteit dat men de functie van de Joden moet verklaren. De emancipatie van de Joden in Europa was een gevolg van de Franse Revolutie, niet echter, zoals de geschiedenisboeken het voorstelden, als het resultaat van de grote ideeën van gelijkheid en vrijheid, maar als een deel van de prijs die de burgerij bereid was te betalen om haar reële machtspositie te behouden. Als de situatie echter verandert, valt ook de behoefte aan politieke democratie, mensenrechten en andere humane instellingen weg, en is er geen plaats meer voor de tolerantie van minderheidsgroepen. En waar het vóór-fascistische kapitalisme in feite over het nut en de nutteloosheid van ‘anonieme’ mensen (zonder specifieke rassenkenmerken) beschikte, heeft de nieuwe elite wel oog voor de verschillen. Het oude systeem ‘deed de personen de eer aan, ze te ignoreren. Inzover was het menselijk in zijn onmenselijkheid’.

In het fascisme worden de Joden als groep met het circulatieproces geïdentificeerd en moeten ze daaruit verdwijnen. Maar ook de emigratie wordt een deel van de strategie: de nieuw aangekomenen maken het de gearriveerde Joden in het buitenland moeilijk en accentueren nog maar eens het onderscheid met de meerderheid van de bevolking, wat dan weer het racisme in het ‘gastland’ versterkt. Naast de emigranten zijn er de Joden die in Duitsland gebleven zijn, en die worden in het lompenproletariaat gedreven (Horkheimers artikel verscheen vóór de uitroeiingspolitiek begon, L.A.), waardoor ze alle potentiële steun van andere groepen verliezen, omdat er nu eenmaal ‘altijd armen moeten zijn’. Juist omdat deze toestand een gevolg is van het liberale denken en handelen van de 19e eeuw, kan men zich op die basis niet tegen het antisemitisme weren. En ook een wereldoorlog zal het lot van de Joden in Europa niet verbeteren, integendeel. Binnen het fascistische kamp zal het antisemitisme zijn rol spelen, zolang er Joden overblijven, mede als intimidatiemiddel voor anderen die aan verzet zouden denken. En van het buitenland moet men weinig begrip verwachten: het racisme van de fascisten is de minste zorg van de massa's en de heersende klassen.

Is er dan volgens Horkheimer nog een oplossing? Alleen als we er in slagen, de nostalgie naar de vóór-fascistische maatschappij te onderdrukken en inzien dat de humanitaire beloften van de liberale periode in feite beperkt waren tot kleine geprivilegieerde landen en groepen. Alleen door

[p. 882]

een radicale afkeer van absolute systemen die zichzelf tot God uitroepen, is er nog hoop, ooit een maatschappij op te bouwen waarin geen enkel mens meer minderwaardig en ellendig is ‘louter door de maatschappelijke structuur’. Deze utopie noemt hij een ‘onnatuurlijk einde van de bestaande toestand, maar ook het enige dat als voorbereiding op een beter leven in aanmerking komt’.

Tussen Die Juden und Europa en het hoofdstuk ‘Elemente des Antisemitismus’ uit Dialektik der Aufklärung (1944)¹¹, waarin dezelfde problematiek opnieuw opgenomen wordt, staat het Research Project on Anti-Semitism, waarvan de samenvatting in de laatste jaargang van het nu Engelstalige Studies in Philosophy and Social Science verscheen¹². Ook hier verwierpen de leden van het Institut de verklaring van het antisemitisme als een ‘ongelukkige terugval in de donkere tijden’ of als een anachronisme in de moderne maatschappij. Ze wezen ook op een verborgen racisme, dat er b.v. voor terugschrikt ook negatieve aspecten van minderheidsgroepen uit te spreken, en vonden dat het belangrijker is ‘de briefwisseling van Voltaire en andere Verlichtingsfilosofen’ te analyseren dan de rabiate speeches van een Julius Streicher.

Ook hier blijft de Frankfurter Schule trouw aan haar methode, het verleden te bestuderen om de toekomst te verbeteren. Het project onderzoekt hedendaagse theorieën over het antisemitisme en geeft dan een socio-psychologische analyse van de vervolging van minderheden en ketters in Europa, vanaf de Eerste Kruistocht tot de Eerste Wereldoorlog.

Daarop volgt de studie van het antisemitisme in de grote filosofische stromingen sinds de 18e eeuw. Een vierde hoofdstuk behandelt negen typen van ‘antisemiet’ (waaronder ook de uitgesproken ‘Jodenvriend’ gerekend wordt). Hoofdstuk V, ‘De Joden in de maatschappij’, is uiteraard het meest controversiële, omdat hier ingegaan wordt op een aantal ‘Joodse karaktertrekken’ die in het woordenboek van elke antisemiet kunnen staan, maar die hier socio-historisch verklaard worden in plaats van zonder meer ontkend. Dit project is een model voor elke ernstige aanpak van racisme en discriminatie, omdat het geen enkel aspect verwaarloost en geen enkel taboe uit de weg gaat.

11 Max Horkheimer und Theodor W. Adorno, Dialektik der Aufklärung, Fischer Verlag, Frankfurt am Main, 1970. Voor de samenvatting van ‘Elemente des Antisemitismus’ heb ik me gebaseerd op Martin Jay, The dialectical Imagination, chapter 5.

12 Research Project on Anti-Semitism, in Studies in Philosophy and Social Science, IX, nr. 1, 1941, pp. 124-143.

[p. 883]

De analyse in ‘Elemente des Antisemitismus’ is meer theorethisch en cultuurhistorisch opgevat, in het algemene kader van de studie van de Verlichting en haar gevolgen. Dit 41 bladzijden lange hoofdstuk kan moeilijk samengevat worden, maar we kunnen er de volgende punten ter discussie uit aanhalen:

-	Het komt er vooral op aan, de functie van de Joden in de westerse beschaving historisch en gedetailleerd te onderzoeken. Een puur ontologische beschouwing (de Joden als ‘tegenras’ voor de Nazi's, de Joden als louter religieuze gemeenschap voor anderen) is onvoldoende en bereikt op zich weinig of niets.
-	Het burgerlijke antisemitisme heeft een specifieke economische basis, die duidelijk onthuld moet worden, willen we ook maar iets van het succes van deze theorieën begrijpen.
-	Bij de antisemitische volksbewegingen ligt het anders: terwijl ze materieel heel weinig van hun acties profiteren, slaat die ontgoocheling om in een nog grotere behoefte aan blinde vernietiging. Je bestrijdt het antisemitisme dan ook niet door de mensen erop te wijzen, hoe weinig het voor hen opbrengt.
-	Het burgerlijke racisme kan geïnterpreteerd worden als de zelfhaat van de bourgeoisie die op de Joden geprojecteerd wordt. Om historische redenen waren de Joden vooral actief in de distributiesector van het kapitalistisch systeem en mede wegens deze zichtbaarheid vormden ze een gemakkelijke uitlaatklep voor frustraties en agressie.
-	De liberale wereldbeschouwing had de massa's, waaronder de toen nog wettelijk en sociaal onderdrukte Joden, gelijkheid, geluk en macht beloofd. Toen het langzamerhand duidelijk werd dat dit geluk en vooral de reële macht uitbleven, keerde zich die ontgoocheling tegen de Joden, die volgens de heersende en vlijtig gepropageerde opinie wel die macht uitoefenden (‘de Joden zitten overal in en achter’) en een gelukkig leven schenen te leiden.

In een andere vorm komen de meeste van deze punten inhoudelijk overeen met de analyse van Marx in Zur Judenfrage. Tussen 1845 en 1945 liggen echter de ontwikkeling van het laatkapitalisme, het succes van het fascisme en de Holocaust. Op grond van deze ervaringen moet de analyse noodzakelijk doorgedreven en uitgebreid worden.

-	Men dient de rol van paranoia en projectie in individu en groep in detail te onderzoeken, een terrein dat het klassieke marxisme grotendeels verwaarloosd had.
-	Wanneer men de oorzaken van het antisemitisme nagaat, wordt het al gauw duidelijk dat deze beweging archaïsche wortels heeft, die dieper

[p. 884]

	steken dan het liberalisme en het kapitalistische systeem. Zo toont een onderzoek van de rol van de kerk en het christendom aan, dat ook dat historische antisemitisme meer was dan een religieuze en direct economische reflex. Adorno en Horkheimer gaan terug naar het probleem van de integratie van de nomaden in een sedentaire maatschappij (waarbij men ook aan de politiek van de fascisten tegenover de zigeuners kan denken).
-	De bekende contradictorische propaganda van de moderne antisemieten, die de Jood tegelijkertijd als subversief revolutionair én als kapitalistisch uitbuiter afschilderen (de Joodse bolsjeviek-plutocraat) is de uitdrukking van een contradictorische interpretatie van de rol van de Joden in de Verlichting. Aan de ene kant verwijt men de Joden hun impliciete verwerping van het arbeidsethos (‘geld verdienen zonder te werken’) en dus van de instrumentale rationaliteit die sinds de Verlichting deel uitmaken van de algemeen aanvaarde ideologie; aan de andere kant worden diezelfde Joden geïdentificeerd met de Verlichting, omdat ze dank zij het liberalisme toegang verkregen tot de westerse, christelijke beschaving en de middeleeuwse getto's konden verlaten. De ‘desillusionering van de wereld’ (Weber), die sinds het einde van de 19e eeuw aan de gang is en zich tegen de Verlichting richt, wordt daardoor mede (of vooral) aan de Joden als doodgravers van de traditioneel christelijke beschaving van het Ancien Régime verweten. Deze contradictorische houding is volledig irrationeel en daarom zo effectief.
-	Vanuit deze voor de kritische theorie typische analyse van de geschiedenis is het ook duidelijk, dat noch de terugkeer naar Israël (Zionisme) noch de volledige assimilatie van de Joden een blijvende oplossing voor het probleem kunnen bieden. Het komt erop aan, de fundamenten van onze maatschappij te veranderen, waarbij zowel het kapitalisme als zijn grondslagen in de Verlichting en het liberalisme uitgeschakeld worden.
-	Uiteindelijk is het antisemitisme een uiting van de ‘Wut auf die Differenz’ die al in de logica van de Aufklärung ingebouwd zat, een logica die tot de ‘irrationaliteit van de verzetsloze en vlijtige aanpassing aan de realiteit’ voert. ‘De dialectiek van de Verlichting slaat objectief in waanzin om’.

Is er nog hoop na de Frankfurter Schule?

Zolang de vijand overzichtelijk blijft, kan men nog hopen hem op langere of kortere termijn te verslaan. Zo zag Wilhelm Reich de grondoorzaak van racisme en antisemitisme in de seksuele kleinburgermoraal en het pa-

[p. 885]

triarchale gezin, en dan lijkt de oplossing in een ‘seksuele economie’ te liggen, die de fundamenten van deze onverdraagzaamheid en rassenhaat zou uitschakelen. Anderen reduceren dit racisme tot een bijprodukt van het fascisme, dat zelf een verhoogde vorm van het monopoliekapitalisme is, en ook hier wordt de strategie duidelijk, tenminste in principe.

Men kan dit racisme ook uit de onwetendheid van de massa's verklaren, waarbij een voorlichtingscampagne over bijvoorbeeld ‘onze Joodse en Arabische broeders’ de oorzaken van discriminatie en vervolging zou wegnemen. Als men echter, met de medewerkers van het Institut für Sozialforschung, aanneemt dat de oorzaken uiteindelijk in het systeem zelf liggen dat ooit eens de Joden en andere minderheden de wettelijke en sociale gelijkheid heeft aangeboden, dat de slavernij heeft afgeschaft en alle rassendiscriminatie in theorie veroordeelt, een systeem dat zich uitspreekt in de Verklaring van de Mensenrechten en het handvest van de Verenigde Naties, dan wordt het heel moeilijk, het antisemitisme en andere vormen van rassenhaat te bestrijden.

De volgende werkhypothesen proberen, op grond van de inzichten van de kritische theorie, een alternatieve strategie te schetsen:

1.	Elke analyse van antisemitisme en racisme moet uitgaan van de dialectisch materialistische methode, maar mag bij deze bevindingen niet blijven staan.
2.	Hoewel een gedetailleerde kennis van de psychische mechanismen onontbeerlijk is om deze rassenhaat te begrijpen, kan men de analyse evenmin tot het psychologische moment beperken.
3.	De ervaring in onafhankelijk geworden ex-koloniale gebieden, die door deze kolonisatieperiode ook na hun bevrijding onherroepelijk deel blijven uitmaken van de westerse verlichtings-kapitalistische traditie, schijnt de analyse van de kritische theorie eerder te bevestigen dan te weerleggen. Ook daar vinden we subtiele tot brutale vormen van rassendiscriminatie en vervolging van minderheden. Het racisme kan bijgevolg niet langer als een ‘blank’ of ‘arisch’ verschijnsel geïsoleerd worden. Daarom is een ‘tiers-monde-istische’ oplossing van het probleem weinig overtuigend.
4.	Hetzelfde geldt voor de praktijk in de landen van het niet-kapitalistische blok (b.v. Polen, de Sovjet-Unie, Hongarije). Ook deze landen bouwen voort op de traditie van Verlichting en vooruitgang.
5.	Een terugkeer naar een imaginaire ‘goede oude tijd’ (het pre-fascistische Europa, de tijd vóór de Verlichting en het liberalisme) is noch wenselijk noch mogelijk. Een nieuwe maatschappij kan slechts voort-

[p. 886]

	komen uit de meest ontwikkelde fase van de bestaande maatschappijvorm.
6.	Het irrationalisme dat het fascisme en het racisme kenmerkt is volgens de kritische theorie een dialectische omslag van het geloof in de rationaliteit. Kan men niet tegelijkertijd stellen, dat de beloften van de Franse Revolutie, wegens hun historische band met de machtsovername door de burgerij, niet noodzakelijk tot deze economische en politieke realiteit beperkt hoeven te blijven? In het verschil tussen de utopische verwachtingen en de historische verwerkelijking (en vervorming) ervan ligt een vruchtbare contradictie, die de aanzet kan vormen tot een herdenken van het bestaande economische en politieke model.
7.	De kritiek op dit model is vandaag nog verward en onoverzichtelijk (de groene beweging, de theorieën van Illich, Rudolf Bahro, André Gorz en andere niet-orthodoxe linksen, de basisbewegingen voor ‘zelfbeheer’ enz.), maar convergeert naar een verwerping van het Verlichtingsmodel als zodanig. Het is de vraag of deze kritiek uit de marginaliteit zal kunnen treden vóór de ontwikkeling van het heersende model-in-crisis in een nieuwe en absolute vorm van totalitarisme zal verzinken, die de ervaringen van het historische fascisme op een voorspel zou doen lijken.
8.	In Die Juden und Europa zei Horkheimer: ‘wie niet over het kapitalisme wil praten, moet over het fascisme maar zwijgen’. Vandaag zou men kunnen zeggen: wie niet over de radicale verandering van het industriële produktiemodel en de daarbij behorende humanistisch-liberale en socialistische filosofie wil praten, heeft ook maar weinig te zeggen over de wederopleving van het antisemitisme en het racisme.