Streven. Vlaamse editie. Jaargang 49

[p. 714]

Van achter naar voren citeren
Een literair verschijnsel door de eeuwen heen
Panc Beentjens

Toen ik ter voorbereiding op mijn dissertatie¹ onderzoek verrichtte naar de wijze waarop Jesus Sirach - een joods auteur uit het begin van de 2e eeuw vóór Chr.² - in zijn zgn. Wijsheidsgeschrift gebruik maakt van de Hebreeuwse bijbel van zijn dagen, ontdekte ik bij toeval een heel merkwaardige wijze van citeren, die bij mijn weten tot nu toe noch in de bijbeluitleg, noch in de literatuurwetenschap ooit is beschreven en gesystematiseerd.

Aangezien het door mij ontdekte literaire verschijnsel niet alleen in het Oude en in het Nieuwe Testament, maar óók in de Nederlandse literatuur voorkomt, wil ik deze nieuwe stijlfiguur bij U introduceren. Daarbij koester ik tevens de stille hoop dat sommigen van U het verschijnsel wel eens tegen zijn gekomen in teksten die ik niet ken en dat U mij daarvan op de hoogte wilt stellen.

1 P.C. Beentjes, Jesus Sirach en Tenach, een onderzoek naar en een classificatie van parallellen, met bijzondere aandacht voor hun functie in Sirach 45:6-26 (mit einer Zusammenfassung in deutscher Sprache), Nieuwegein, 1981, XIX + 218 pp. Het proefschrift is niet in de handel, maar kan besteld worden bij de auteur (f 25,- excl. porto).

2 Vroeger voornamelijk bekend onder de Latijnse naam Ecclesiasticus (Eccl.). Voor de roomskatholieken maakt het boek van Jesus Sirach deel uit van het Oude Testament (‘deutero-canoniek’), voor de protestanten echter niet (‘aprocrief’). In de jaren 1896-1900 heeft men in Cairo de verloren gewaande originele Hebreeuwse tekst van het geschrift in een viertal middeleeuwse versies teruggevonden. In 1963 is in Masada een Sirachrol gevonden die gedateerd wordt tussen het jaar 100 en het jaar 75 vóór Chr.

Verslag van een ontdekking

In hoofdstuk 46 van het geschrift Jesus Sirach stuitte ik op iets vreemds. Terwijl de gehele passage over de profeet Samuël (Sirach 46:13-20) is gesteld in de derde persoon enkelvoud (hij... hij...), staat in vers 19 opeens een regel tekst opgevoerd, waar deze rechter en priester sprekend

[p. 715]

in de eerste persoon enkelvoud verschijnt en uitroept: ‘Geld en schoenen, van wie heb ik ze aangenomen?’.

Deze uitspraak gaat terug op het oudtestamentisch verhaal dat te vinden is in I Samuël 12. Er is echter één belangrijk verschil: de volgorde van de zinshelften is precies omgedraaid.

Wanneer we in de Hebreeuwse tekst van I Samuël 12:3 één letter veranderen (‘ik heb dichtgedaan’ wordt dan: ‘schoenen’), dan lezen we er: ‘Van wie heb ik aangenomen geld en schoenen’, een tekstweergave die bevestigd wordt door de Griekse vertaling.

Wanneer we I Samuël 12:3 en Sirach 46:19 onder elkaar afdrukken, dan ontdekken we een heel interessant patroon:

‘Van wie heb ik aangenomen geld en schoenen’? (I Samuël)
‘Geld en schoenen, van wie heb ik ze aangenomen’? (Sirach)

Bij het overnemen van de passage uit I Samuël 12:3 heeft Jesus Sirach dus de volgorde van de bestanddelen in de zin omgekeerd. Tot mijn niet geringe verbazing bleek dit een literair procédé te zijn, dat véél vaker voorkomt en zeker niet alleen in het Oude Testament.

Deze stijlfiguur is tot nu toe klaarblijkelijk ontsnapt aan de aandacht van literatuuronderzoekers en gaat daarom dus tot op heden naamloos door het leven. De term omkering³ lijkt mij nog de beste omschrijving voor hetgeen hier aan de hand is. Van een bestaande formulering (bijvoorbeeld een zin, een vaststaande uitdrukking, een zeldzame woordencombinatie) keert een auteur de volgorde om en bereikt door dit afwijkend patroon een moment van extra aandacht bij de lezer of hoorder, die - vertrouwd als deze is met de traditionele volgorde - beide teksten onmiddellijk met elkaar in verband zal brengen.

3 In een Engelstalig artikel voor vakgenoten heb ik de stijlfiguur gekarakteriseerd als ‘inversive quotation’.

Voorbeelden van de ‘omkering’ in het Oude Testament

Wanneer het erom gaat de omkering te illustreren aan de hand van tekstparen in het Oude Testament, dan vormt een tweetal voorbeelden uit het geschrift van de profeet Ezechiël (6e eeuw v.Chr.) een goede kennismaking met dit nieuwe literaire verschijnsel. De meeste Bijbelcommentatoren merken doorgaans wél op dat Ez. 9:9 een sterke gelijkenis vertoont met Ez. 8:12, maar dat er sprake is van een omkering vindt men nergens in hun erudiete studies uiteengezet. In vertaling luiden deze teksten:

[p. 716]

1.

Ezechiël 8:12 Want ze zeggen: ‘De HEER ziet het niet; de HEER heeft het land verlaten’.

Ezechiël 9:9 Want ze hebben gezegd: ‘De HEER heeft het land verlaten; de HEER ziet het niet’.

Juist omdat in Ezechiël 9:9 het inleidende verbum dicendi in het Hebreeuws in de voltooid tegenwoordige tijd staat (‘Ze hebben gezegd’)⁴, is er geen twijfel over mogelijk dat hier met behulp van een omkering elders geuite woorden (namelijk in Ezechiël 8:12) worden hernomen. Ook de context maakt duidelijk dat er een relatie bestaat tussen beide passages. Ezechiël 8 verwoordt namelijk de aanklacht tegen het volk, gevolgd door Ezechiël 9 dat de voltrekking van de straf beschrijft.

2. Verderop in het boek Ezechiël, namelijk in Ez. 34:27, treffen we een beschrijving aan van voorspoed en welvaart. Zo letterlijk mogelijk uit het Hebreeuws vertaald luidt dit vers:

(a)	‘Het geboomte van het veld zal zijn vruchten geven
(b)	en het land zal zijn opbrengst geven’.

Dezelfde beeldspraak vinden we in heel het Oude Testament nog éénmaal geformuleerd, en wel in Leviticus 26:4, waar eveneens zegen en voorspoed in het vooruitzicht wordt gesteld; m.a.w. ook hier is de context identiek⁵:

(b)	‘Het land zal zijn opbrengst geven
(a)	en het geboomte van het veld zal zijn vruchten geven’.

3. Leviticus 26 bevat trouwens nóg een heel merkwaardige omkering, en wel in vers 42. Hier wordt namelijk de overbekende opsomming van de drie zgn. ‘aartsvaders’ (Abraham, Isaak en Jakob) in omgekeerde volgorde naar voren gebracht, de enige maal in héél het Oude en het Nieuwe Testament dat dit gebeurt:

‘Ik zal gedenken Mijn verbond met Jakob
en ook Mijn verbond met Isaäk
en ook Mijn verbond met Abraham zal Ik gedenken’.

4. Als laatste voorbeeld uit het Oude Testament wil ik wijzen op de

4 Het is opvallend hoe weinig Bijbelvertalingen in Ezechiël 9:12 een voltooid tegenwoordige tijd bevatten!

5 Men lette voorts op de sterke overeenkomst in vocabulaire tussen Ezechiël 34:25-30 en Leviticus 26:3-13.

[p. 717]

dubbele omkering die we aantreffen bij twee zgn. ‘kleine profeten’: Haggaï en Zacharja (optredend omstreeks het jaar 520 v.Chr.).

Bijbelgeleerden zijn unaniem van oordeel dat de beelden die in Zacharja 8:12 worden gebruikt ontleend zijn aan Haggaï 1:10.

De betreffende passages luiden in vertaling:

Haggaï 1:10

(a)	‘De hemel heeft U de dauw onthouden
(b)	en de aarde heeft haar opbrengst onthouden’.

Zacharja 8:12

(b)	‘De aarde zal haar opbrengst geven
(a)	en de hemel zal zijn dauw geven’.

Bij een loutere omkering van versregels (a-b wordt b-a) is het niet gebleven. Ook wat inhoud betreft heeft er een interessante ommekeer plaatsgevonden: de negatieve formulering van Haggaï (tweemaal het werkwoord ‘onthouden’) wordt in de context van Zacharja op positieve wijze hernomen (tweemaal het werkwoord ‘geven’)!

Voorbeelden van een ‘omkering’ in het Nieuwe Testament

Ook in het Nieuwe Testament vinden we een aantal passages waarin op heel duidelijke wijze gebruik wordt gemaakt van de stijlfiguur die door mij ‘omkering’ is gedoopt.

1. Paulus

We treffen het literaire procédé van de omkering opvallend vaak aan in de Brief van de apostel Paulus aan de Romeinen. Dat is met name het geval in de hoofdstukken 9-11 van deze brief, op plaatsen waar de apostel citeert uit het Oude Testament⁶.

Romeinen 10:20-21

(a)	‘Ik ben gevonden
	door wie mij niet zochten;

6 Paulus - en ook de andere auteurs van het Nieuwe Testament - citeren niet volgens de Hebreeuwse tekst van het Oude Testament, maar maken gebruik van de Griekse vertaling, de zgn. Septuaginta (LXX), die grotendeels in de 2e eeuw vóór Chr. tot stand is gekomen.

[p. 718]

(b)	ik heb mij vertoond
	aan wie niet naar mij vroegen.
(c)	Heel de dag
(d)	heb ik mijn handen uitgestrekt
(e)	naar een ongehoorzaam en tegensprekend volk’.

Door de inleidingsformule ‘En Jesaja waagt het te zeggen’ die onmiddellijk aan deze woorden voorafgaat, kan er geen enkele twijfel over bestaan dat Paulus inderdaad gebruik maakt van een bestaande (en bij zijn publiek bekende!) passage uit het Oude Testament. Het betreft Jesaja 65:12, waar te lezen staat:

(b)	‘Ik heb mij vertoond
	aan wie mij niet zochten;
(a)	ik ben gevonden
	door wie niet naar mij vroegen.
	...
(d)	Ik heb mijn handen uitgestrekt
(c)	heel de dag
(e)	naar een ongehoorzaam en tegensprekend volk’.

Iets soortgelijks is het geval in Romeinen 11:3, waar een passage uit het Oude Testament door Paulus wordt ingeleid met een duidelijk retorische opmerking (vers 2): ‘Jullie weten toch wat de Schrift zegt in het verhaal van Elia, hoe hij Israël aanklaagt bij God’. Dan volgt in Romeinen 11:3 het citaat uit het Oude Testament:

(a)	‘Heer, uw profeten hebben ze gedood;
(b)	Uw altaren hebben zij omvergeworpen;
(c)	Ik alleen ben overgebleven,
	maar ook mij staan ze naar het leven’.

Vergelijkt men echter deze tekst uit de Romeinenbrief met de oorspronkelijke oudtestamentische vindplaats in 1 Koningen 19:10, dan blijkt dat Paulus wederom de volgorde van de zinsdelen binnen het parallelismus membrorum heeft omgekeerd. De tekst van 1 Koningen 19:10 luidt namelijk:

(b)	‘Uw altaren hebben ze omvergeworpen;
(a)	uw profeten hebben zij gedood met het zwaard;
(c)	Ik alleen ben overgebleven,
	maar ook mij staan ze naar het leven’.^7

7 Ook Romeinen 9:25 bevat mijns inziens een omkering, namelijk van Hosea 2:25; zie mijn dissertatie, p. 91.

[p. 719]

Bijbelgeleerden die de omkeringen in Romeinen 10:20-21 en Romeinen 11:3 opmerken (en dat doen ze lang niet allemaal!) construeren dan onmiddellijk een theologische oplossing voor dit verschijnsel. Paulus heeft - zo luidt hun betoog in grote lijnen - bij het citeren van zinnen of zinsdelen uit het Oude Testament de volgorde ervan omgekeerd, omdat de apostel in Romeinen 9-11 ingrijpende wijzigingen doorvoert in het denken over de kwestie wie tot het uitverkoren volk behoren⁸.

Paulus beweert niets minder dan dat voortaan ook de christen deel heeft aan het heil dat vanouds aan Israël werd toebedeeld. Er is dus duidelijk sprake van diep insnijdende veranderingen in de theologie van de uitverkiezing. Immers, Paulus beweert dat ook heidenen (namelijk christenen) delen in de beloften van het volk Israël. Om dit nu over te brengen zou de apostel Paulus - zo beweren een aantal Bijbelgeleerden - de oudtestamentische teksten op een afwijkende manier hebben geciteerd.

Wanneer het procédé van de omkering alléén in Romeinen 9-11 voorkwam, zouden deze geleerden gelijk hebben. Deze stijlfiguur komt echter óók in andere brieven van Paulus voor, waar de nadruk op andere thematieken ligt.

Zo citeert de apostel in 2 Korinthiërs 6:17 een passage uit het boek Jesaja.

2 Korinthiërs 6:17

(a)	‘Trekt weg uit hun midden
	en houdt U ver
(b)	en raakt niets aan wat onrein is’.

Jesaja 52:11

(b)	‘Raakt niets aan wat onrein is;
(a)	trekt weg uit haar midden,
	houdt U ver’.

Degenen die de omkeringen in Romeinen 9-11 op theologische gronden trachten te verklaren, slaan - naar het mij voorkomt - een elementaire stap over. Namelijk dat Paulus gebruik maakt van een kennelijk geaccepteerd literair procédé: de omkering.

Door deze literaire techniek met name toe te passen binnen de zéér belangrijke uitweiding van Romeinen 9-11 beschikt hij over een extra retorisch

8 In Romeinen 9-11 behandelt Paulus het theologisch zéér belangrijke probleem van de relatie tussen Israël en de volken (‘heidenen’). Deze hoofdstukken spelen in het calvinisme een grote rol en zijn voor het gesprek tussen joden en christenen van vitaal belang.

[p. 720]

middel om de ingrijpende boodschap die hij verkondigde kracht bij te zetten. Met andere woorden: de omkeringen in Romeinen 9-11 construeren niet de theologische inhoud van de betreffende citaten, maar accentueren deze op beeldende wijze⁹.

9 Dat Paulus in zijn Brief aan de Romeinen overvloedig gebruik maakt van de mogelijkheden en de wetten van de retoriek, wordt op boeiende wijze beschreven door Gijs Bouwman, Paulus aan de Romeinen, een retorische analyse van Rom. 1-8, Cahiers voor levensverdieping nr. 32, Averbode, 1980.

2. Marcus

Ronduit intrigerend is het tekstenpaar waarmee ik deze paragraaf over de omkering in het Nieuwe Testament wil besluiten. Het betreft de ‘gelijkenis van de misdadige wijnbouwers’ in de versie van de evangelist Marcus (Marcus 12:1-9).

De meningen van de Bijbelgeleerden zijn nogal verdeeld wanneer de kwestie aan de orde wordt gesteld of Marcus bij zijn beschrijving van de wijngaard is beïnvloed door het beroemde lied van de wijngaard in Jesaja 5¹⁰. Wanneer men beide composities (maar vooral Marcus 12:1 en Jesaja 5:2) met elkaar vergelijkt, wordt een patroon zichtbaar dat tot mijn stomme verbazing nog door niemand ooit is opgemerkt, terwijl de literatuur over deze gelijkenis toch bijna een bibliotheek zou kunnnen vullen¹¹.

In Marcus 12:1 is namelijk sprake van een nagenoeg consequente omkering van de tekst uit Jesaja 5:2.

Jesaja 5:2

(a)	‘Een omheining plaatste hij rondom;
(b)	hij plantte een wijnstok (ampelos);
(c)	hij bouwde een toren;
(d)	een perskuip groef hij uit.’

Marcus 12:1

(b)	‘Een wijngaard (ampeloon) plantte hij;
(a)	hij plaatste rondom een omheining;
(d)	hij groef uit een perskuip;
(c)	hij bouwde een toren.’

10 Ook hier betreft het niet de Hebreeuwse tekst van het Oude Testament, maar de Griekse vertaling.

11 Voor een eerste oriëntatie zij verwezen naar: P.J. Farla, Jezus' oordeel over Israël, Kampen, 1978, pp. 167-212 (voetnoten pp. 434-461).

[p. 721]

Zo heeft Marcus de zinsdelen uit Jesaja 5:2 ten opzichte van elkaar van plaats laten verwisselen; de volgorde a-b-c-d- van Jesaja 5:2 is in Marcus 12:1 geworden tot b-a-d-c. Daarbij is het echter niet gebleven, want ook de volgorde van de woorden heeft een verandering ondergaan.

Met uitzondering van regel c, waarmee de omkering wordt afgesloten (!), heeft Marcus steeds de volgorde van het werkwoord en het lijdend voorwerp veranderd ten opzichte van de tekst in Jesaja 5:2.

Een schematische weergave van de opbouw van beide teksten laat dat patroon zeer duidelijk zien:

Jesaja 5:2	Marcus 12:1
a - 1 - 2	b - 2 - 1
b - 1 - 2	a - 2 - 1
c - 1 - 2	d - 2 - 1
d - 1 - 2	c - 1 - 2

Dat een dergelijke compositie van Marcus op louter toeval zou berusten, is erg onwaarschijnlijk. Een vergelijking met het parallelverhaal in het evangelie van Mattheüs laat zien dat Matth. 21:33 voor de volgorde van de zinsdelen op Marcus 12:1 teruggaat, maar dat Mattheüs de volgorde van de woorden binnen elk zinsdeel zoveel mogelijk met Jesaja 5:2 in harmonie heeft gebracht. Met andere woorden: Marcus heeft iets extra's in zijn gelijkenis veranderd om de aandacht van zijn lezers te scherpen! En wie na dit alles nog mocht twijfelen of Marcus inderdaad Jesaja 5 heeft gebruikt, zij nog gewezen op de sterke overeenkomst die men kan waarnemen tussen Marcus 12:9 (‘Wat zal de Heer van de wijngaard doen?’) en de opmerking in Jesaja 5:5 (‘wat ik met mijn wijngaard zal doen’).

Voorbeelden van een ‘omkering’ in de Nederlandse literatuur

Toen mijn interesse eenmaal gewekt was voor het tot nog toe onbekende literaire patroon van de omkering, ben ik deze stijlfiguur - meestal bij toeval - een aantal malen tegengekomen in de Nederlandse literatuur.

1. Middelnederlandse literatuur

Het dierdicht Van den Vos Reinaerde wordt algemeen beschouwd als een der hoogtepunten van de Middelnederlandse literatuur. In regel 689-691 ervan staat te lezen:

[p. 722]

 

‘Wat raeddi Brunen te doene?

 

Dat hi was sterc ende coene

 

Sal hem niet ghehelpen moghen’.

In Alexanders Gheesten, een klassieke ridderroman van de hand van Jacob van Maerlant (ca. 1230-1300), komt een tweetal regels voor die een opvallende gelijkenis vertoont met het bovenstaande en, hetgeen zeer intrigeert, in omgekeerde volgorde staat opgenomen:

‘Al is Daris sterc ende coene
Wat raedi hem nochtan te doene?’
(II, 395-396).

Aangezien een enigermate betrouwbare datering van de Reinaerde niet mogelijk blijkt - doorgaans vindt men slechts aanduidingen als: ‘uit de 12e of 13e eeuw’ - moet in dit geval de vraag wie van wie afhankelijk is geweest onbeantwoord blijven¹².

12 Zie voor de problematiek met name: P.H. Schröder, Parodieën in de Nederlandse letterkunde (Dissertatie), Amsterdam, 1932, pp. 124-132.

2. Frederik van Eeden

In het jaar 1902 verschijnt te Groningen een bundeltje gedichten, getiteld ‘Boterbloempjes of liederen op het gebied van kolonisatie naar Bussum, Blarikum, Lunteren en wat dies meer zij, door Jantje Paradijs Corneliszoon, Maatschappijredder’, met een Inleiding door L.M. Hermans, die naar het oordeel van G. Kalff¹³ als de schrijver van het gehele boekje moet worden beschouwd. Dit bundeltje ‘infame versjes, even minderwaardig van gezindheid als techniek’¹⁴ is duidelijk een parodie op een in 1885 te Amsterdam verschenen dichtbundel met een al even lange naam: ‘Grassprietjes of liederen op het gebied van deugd, godsvrucht en vaderland, door Cornelis Paradijs, oud-makelaar in granen’. Cornelis Paradijs is niemand minder dan Frederik van Eeden (1860-1932), die vanuit het realisme van de Tachtigers een parodie leverde op het werk van met name Tollens en Ten Kate.

Cornelis Paradijs begint de ‘Inleiding’ van Grassprietjes met de woorden:

13 G. Kalff, Frederik van Eeden. Psychologie van den Tachtiger, Groningen, 1927.

14 G. Kalff, a.w., 195.

[p. 723]

 

‘Mijn poëzie stelt zich ten doel,

 

Mijzelven te verlichten,

Jantje Paradijs, Corneliszoon heft, eveneens in de ‘Inleiding’, op de volgende wijze aan:

‘Ten doel stelt zich mijn poëzie,
Mijzelven te vertreden,
...’.

Wordt de veranderde woordvolgorde bij Jantje Paradijs, Corneliszoon louter en alleen vereist door het eindrijm in de derde en vierde versregel (‘anarchie’ resp. ‘kleeden’) of stoten we hier op die oude manier van ‘citeren’ die in de twee voorafgaande paragrafen summier is beschreven?

Een antwoord op deze vraag is voorlopig niet te geven. Eerst moet, zo dunkt me, worden onderzocht of de stijlfiguur van de ‘omkering’ in de Nederlandse letterkunde een rol heeft gespeeld of nog speelt. Voor de Hebreeuwse literatuur van het Oude Testament, de Griekse teksten van het Nieuwe Testament en voor de vroeg-christelijke letterkunde zijn door mij inmiddels voldoende voorbeelden verzameld om te kunnen spreken van een ingeburgerd literair procédé¹⁵.

15 Van prof. dr. Othmar Keel, verbonden aan het ‘Institut Biblique’ van de universiteit van Fribourg (Zwitserland) en hoofdredacteur van de monografiereeks Biblische Beiträge, ontving ik daags na mijn promotie het bericht dat de omkering als literair verschijnsel zal worden opgenomen in de volgende editie van: W. Bühlmann - K. Scherer, Stilfiguren der Bibel (Biblische Beiträge 10), Einsiedeln, Stuttgart, Klosterneuburg.

3. Willem Frederik Hermans

Als laatste voorbeeld van een ‘omkering’ in de Nederlandse literatuur wil ik wijzen op een hedendaags geschrift.

Van de 32 artikelen die W.F. Hermans in de jaren 1962-1979 in diverse Nederlandse kranten en tijdschriften heeft gepubliceerd, verscheen in 1979 een verzamelbundel onder de titel Houten leeuwen en leeuwen van goud.¹⁶ Deze titel, die als zodanig niets bijzonders meedeelt, krijgt een verrassende betekenis en een onverwachte belichting, wanneer op bladzijde 5 van dit boek als motto twee regels staan afgedrukt uit een beroemd gedicht van

16 W.F. Hermans, Houten leeuwen en leeuwen van goud, Amsterdam, 1979. Het boek houdt zich nogal sterk bezig met ‘de afbraak van de taboes’ die in genoemde periode plaatsgreep.

[p. 724]

De Schoolmeester¹⁷:

‘Gouden leeuwen en leeuwen van hout,
Mitsgaders de Hollandse, worden heel oud;¹⁸

W.F. Hermans gebruikt de bestanddelen uit een reeds bestaande (én bekende) formulering, maar heeft de volgorde ervan omgekeerd, zodat er enerzijds een nieuwe literaire creatie ontstaat, maar anderzijds het verwijzend karakter naar de ‘oorspronkelijke’ plaats - in dit geval duidelijk bevestigd door opname van de betreffende dichtregels van De Schoolmeester in het motto - onmiskenbaar gehandhaafd blijft.

Ik hoop en verwacht dat de Nederlandse letterkunde in de komende tijd blootgesteld zal worden aan een diepgaand onderzoek naar die intrigerende stijlfiguur, die ik uit verlegenheid ‘omkering’ heb gedoopt.

17 De regels zijn ontleend aan de voorlaatste strofe van het gedicht ‘De Leeuw’, dat deel uitmaakt van de afdeling ‘Natuurlijke historie voor de jeugd’ in De Gedichten van den Schoolmeester, uitgegeven door Mr. L. van Lennep, Amsterdam, 1872.

18 Het verbaast mij overigens, dat W.F. Hermans het woord Hollandsche niet in zijn oorspronkelijke schrijfwijze heeft overgenomen uit het gedicht van De Schoolmeester.