Streven. Vlaamse editie. Jaargang 47

[p. 706]

Economische groei: waartoe?
Frank Moulaert

Dan zullen wij groeien, overal

ons niet besnoeien, vele eeuwen lang,

de zaak verknoeien, in hun belang.

(Muziek: ‘Bots’)

Het economendebat voor of tegen het behoud van de automatische koppeling van de lonen aan ‘de index’ heeft er binnen ‘de groep van 40’ toe geleid dieper te gaan nadenken en van gedachten te wisselen over de band tussen economische groei, produktiviteit en werkverschaffing in een kapitalistische maatschappij zoals de Belgische. Volgt hier een eerste poging tot synthese van een aantal elementen uit dit gedachtenproces.

Stijging van de arbeidsproduktiviteit en groeidwang

Een van de conclusies van de nota die ‘de 40’ als reactie tegen de desindexeringsoproep van ‘de 22’ uitbrachten, luidde dat enkel een zeer snelle groei het verlies aan arbeidsplaatsen voortspruitend uit de produktiviteitsstijgingen - terzelfder tijd motor en resultaat van de technologische concurrentie tussen Japanse, Amerikaanse en Westeuropese economische groepen en ondernemingen - zou kunnen compenseren¹.

De stijging van de produktiviteit (= produktie per arbeidsduur) in de industrie is sinds 1965 enorm sterk toegenomen en belooft in de toekomst, vooral als gevolg van de mogelijkheden tot arbeidsbesparing die de ‘nieuwe technologie’ biedt, even vlug te gaan groeien. Een eenduidige verklaring voor die sterk toegenomen produktiviteitstoename valt zo maar niet aan te geven: daarvoor zijn de kwalitatieve factoren van die toename te uiteenlopend naargelang de aard van de produktie, de afzetmogelijkheden en de financiële toestand van de bedrijven die de innovaties (wen-

1 Zie Polekar, Over 22 Vlaamse economen en inkomensmogelijkheid in De Nieuwe Maand. oktober 1979, 402-411.

[p. 707]

sen) door (te) voeren, de toegangsmogelijkheden tot de nieuwe technologie. Toch vallen bij de duiding van de aan gang zijnde arbeidsbesparende ‘innovations’ (‘process’ zowel als ‘product innovations’) een aantal grootste gemene delers te onderscheiden. Vooraleer deze delers te behandelen, dient echter verduidelijkt dat ‘process-innovation’ en ‘product innovation’ moeilijk van elkaar gescheiden kunnen worden. De produktie van een arbeidsbesparende nieuwe machine, d.i. ‘product innovation’ bij één producent, betekent mogelijkheden tot ‘process innovation’ bij een andere producent die deze machine in zijn produktieproces inschakelt om zo op arbeid te kunnen besparen. ‘Product innovation’ op zichzelf kan ook tot arbeidsbesparing leiden: het overschakelen op een nieuw produkt waarvan de produktie minder arbeidstijd vergt dan de produktie van een ander produkt, leidt op zichzelf tot arbeidsbesparing per eenheid produkt. Laat ons nu even op de bedoelde gemene delers van de arbeidsbesparende technologische innovaties ingaan.

1.

De nieuwe arbeidsbesparende technieken zijn vooral toepassingen van de micro-elektronika en de telecommunicatie die in het kader van ruimtevaartonderzoek en militaire research een enorme ontwikkeling kenden. In die zin heeft het militaire onderzoek niet alleen geleid tot doeltreffender methodes en instrumenten voor ‘enemy killing’, maar ook voor ‘job killing’.

2.

De bedrijfstoepassingen van de micro-elektronika zijn gedeeltelijk geïnspireerd door de tekorten aan arbeidskrachten in de economisch ‘oververhitte’ eerste helft van de jaren zestig. Toen ervaarde het bedrijfsleven de noodzaak om produktiviteitsbevorderende produktiemethodes in te voeren om zo zijn produktie-apparaat in staat te stellen de snel expanderende vraag te volgen. Terzelfder tijd was er een levendige schrik dat de sterke positie van de vakbonden als gevolg van de kraptes op de arbeidsmarkt tot al te snelle stijgingen van de arbeidskost zou leiden. Zowel de bezorgdheid om de afzet, als om de kostprijs brachten aldus een intense zoektocht naar nieuwe arbeidsbesparende technieken op gang. Het is op deze zoektocht dat de resultaten van de militaire research en de ruimtevaart-research zich als zeer behulpzame gidsen aanboden. Deze gidsen betoonden vooral hun waarde van zodra ze erin slaagden de prijs van de micro-processoren gevoelig te doen dalen.^2

2 European Trade Union Institute (ETUI), The Impact of Microelectronics on Employment in Western Europe in the 1980's, pp. 17 e.v.

[p. 708]

3.

De nieuwe technologie biedt mogelijkheden tot opdrijving van de arbeidsproduktiviteit, zowel in de landbouw als (vooral) in de industrie en de diensten^3. De nieuwe technologie laat een ‘automatische controle’ toe, zowel in de produkten (bv. de ‘electronic calculators’) zelf, als in de produktieprocessen. Zo slaagt ze er op dubbele wijze in arbeidskrachten uit te sparen: de produktie van het (eind)produkt wordt veel eenvoudiger, vergt dus minder arbeid; arbeid die bovendien gedeeltelijk kan vervangen worden door elektronische apparatuur. Dat het huwelijk tussen micro-elektronika, telecommunicatie en mechanische behandeling nog niet volledig voltrokken is, blijkt uit de moeilijkheden bij de input-verwerving en de output-voortbrenging. De door de micro-processoren (MP) te verwerken informatie moest eerst vertaald opdat ze voor de MP ‘begrijpbaar’ zou zijn. De sensortechnieken (technieken gericht op de omzetting van fysische fenomenen in elektronische inputpulsen) en de telecommunicatie zijn nog onvoldoende ontwikkeld om dit vertalingsprobleem ‘altijd en overal’ te kunnen oplossen. Ook het omzetten van de MP-output in gesproken of geschreven menselijke taal (bv. in financiewezen, post, administraties allerlei) of in mechanische handelingen (door middel van actuatoren) stelt nog zware operationaliseringsproblemen. Micro-economisch leiden deze problemen vaak tot vertraagde invoering van de nieuwe technologie in heel wat ondernemingen; in andere ondernemingen betekenen ze vaak de noodzaak tot een tamelijk lange ‘inrijperiode’. Macro-economisch betekenen deze moeilijkheden uitstel van effecten: de volle impact van de nieuwe technologie op produktie en tewerkstelling zal pas tegen het midden van de jaren tachtig maatschappelijk volledig tastbaar zijn.

4.

Het arbeidsbesparend effect van de nieuwe technologie is niet neutraal in termen van verschuivingen in de kwaliteit van de arbeid^4. In de industrie leidt haar invoering tot het wegvallen van heel wat geschoolde jobs zoals lassers, draaiers, freezers, enz. Bovendien bestaan de volgens de nieuwe technologie voortgebrachte produkten vaak uit ‘wegwerponderdelen’ of zijn ze gewoon ‘wegwerpprodukten’, zodat ook minder (geschoold) personeel voor de reparatie van defecte produkten nodig is. De toepassingen van de nieuwe technologie in de industrie vergt wel de tewerkstelling van een grote groep semi-onge-

3 Zie ETUI, op. cit.

4 Zie ETUI, op. cit., hfst. 5.

[p. 709]

	schoolde arbeidskrachten voor het ‘aan- en afzetten van’, het toezicht op en het elementaire onderhoud van de (semi)automatische apparatuur, maar ook van een grote groep soft-ware specialisten en systeem-analysten. Zodoende leidt de invoering van de nieuwe technologie tot een polarisatie in de industriële tewerkstellingsstructuur: van de ene kant veel semi-ongeschoolden voor toezicht en schoonmaak, van de andere kant veel supergeschoolden voor het ontwerpen en uitwerken van de bedrijfseigen produktie-, controle- en informatiesystemen. In de tertiaire sfeer bewerkstelligt de nieuwe technologie een analoge polarisatie in de tewerkstellingspatronen. Ook hier worden veel geschoolden in groten getale overbodig: typistes, boekhouders, loketbeambten, enz. Dat zal nog meer het geval zijn naarmate de micro-elektronika en de informatica elkaar nog beter vinden, d.i. wanneer ‘la télématique’ zover gevorderd zal zijn dat 's mensens handen en brein als ‘go between’ tussen informatie uit de werkelijkheid en informatie begrijpbaar voor de MPs volledig overbodig zullen worden. Ook in deze sfeer zal steeds meer een beroep op software en systems-analysis specialisten gedaan moeten worden.
5.	De nieuwe technologie biedt mogelijkheden om de kost van de kapitaalgoederen te doen dalen. Hoewel de onderzoeks- en ontwikkelingskosten zeer hoog zijn, is de kostprijs van de geïntegreerde circuits zeer laag en daalt ze voortdurend, terwijl de verwerkingstijd steeds afneemt. Deze kostprijsdaling moedigt de vervanging van arbeid door kapitaal aan, zelfs wanneer de kost van de arbeid (= loonkost) stagneert.
6.	De toegangsmogelijkheden tot de nieuwe technologie zijn zeer sterk uiteenlopend voor de verschillende concurrenten. Grotere toegang hebben die financiële groepen en ondernemingen die zelf hun Research & Development op de know-how vereist voor die innovaties hebben kunnen toespitsen: zij die sterk betrokken waren bij ruimtevaartonderzoek en bij militair onderzoek en die zo op overvloedige overheidssteun hebben kunnen rekenen; of zij die over voldoende financiële kracht beschikken om de door anderen ontwikkelde technologie aan te schaffen^5. Dit onderscheid in toegangsmogelijkheden tot arbeidsbesparende produktiemethodes verklaart onder andere ‘waarom de lonen te hoog zijn’

5 Zie C.I.S. Report: The New Technology, p. 13 e.v.

[p. 710]

bij concurrenten die slechts een beperkte toegang hebben tot de nieuwe technologie. Immers, van zodra één concurrent (= ‘technology leader’) over mogelijkheden beschikt om ‘zijn’ arbeidsproduktiviteit sterk op te voeren en dat ook doet, terwijl zijn concurrenten dat niet of maar half zo goed kunnen doen, zal de loonkost bij deze concurrenten te hoog worden. Kunnen deze concurrenten de ‘technology leader’ steeds slechter volgen dan zal hun loonkost steeds zwaarder doorwegen, zullen hun klachten over ‘te hoge looneisen’ zich in crescendo ontwikkelen. Uiteindelijk zullen ze - ook wanneer ze beperkte loonmatiging doorvoeren - uitgerangeerd raken; enkel de ‘technology leader(s)’ en zijn (hun) onmiddellijke ‘volgers’ zullen zich handhaven. Gegeven een gematigd groeiregime, zal het werkloosheidseffect zich navenant doen gelden.

Zoals opgemerkt bij de aanhef van dit artikel zal enkel een ‘sterke’ vraagstijging de produktie op een volledig tewerkstellingspeil kunnen terugvoeren. Zo voorspelt het Britse National Institute for Social and Economic Research dat het Britse Bruto Nationaal Produkt gedurende de vijf volgende jaren met 5% per jaar zal moeten groeien wil Groot-Brittannië volledige tewerkstelling bereiken⁶. Deze groeivoet impliceert bovendien een jaarlijkse groei van de produktie in de verwerkende industrie en van de export met respectievelijk 8,5 en 16%.

De Europese Commissie komt voor de EEG tot gelijkaardige schattingen: gegeven de verwachte produktiviteitsstijging en de aangroei in het arbeidsaanbod, is tijdens de jaren '80 een jaarlijkse groei van het Bruto Binnenlands Produkt met 5% per jaar noodzakelijk, alleen maar om het bijkomend arbeidsaanbod te kunnen opslorpen (m.a.w.: alleen maar om de werkloosheid constant te houden)⁷.

Nu behoort een 5% stijging van het Nationaal Produkt tot de vette jaren in het verleden. Het is een cijfer dat geenszins verwijst naar een historisch gemiddelde dat gemakkelijk haalbaar zou zijn. Eerlijker nog: de informatie waarover we nu beschikken laat ons weten dat een dergelijk groeiritme in de nabije toekomst volstrekt onhaalbaar is⁸.

In een aantal economenmiddens wordt wel verwezen naar de mogelijkheden van vraagcreatie in de Derde Wereld (DW): een soort Marshallplan

6 Zie C.I.S. Report, p. 25.

7 Zie ETUI, op.cit., p. 106.

8 Zie bijvoorbeeld O.E.C.D., Economic Surveys ‘Belgium Luxembourg’, p. 46, waar sprake is van een groeivoet van 2,5% in 1980.

[p. 711]

voor de Derde Wereld? Zo'n internationaal economisch manna zou zich dan kunnen ontpoppen als de motor van een nieuwe bloeitijd: de Westerse uitvoer naar de DW zou sterk stijgen waardoor de produktie in de Eerste Wereld wellicht opnieuw met volledige tewerkstelling verzoend zou kunnen worden. Dit geïnternationaliseerd Keynesianisme zou de groeimachine aldus zijn zelfvertrouwen doen terugvinden. Echter: in hoeverre kunnen we deze groeimachine au sérieux nemen? En welke sociale en politieke offers vraagt ze?

Een vicieuze groeimachine

De concurrentiedynamiek binnen een kapitalistische economie kan in grote mate verklaard worden vanuit het binnen het kapitalisme noodzakelijke streven van ondernemers naar een behoud of een uitbreiding van hun deel in de economische opbrengsttaart. Het is daarbij belangrijk ‘mee te zijn’ met de concurrenten of ze voor te zijn, bijvoorbeeld door een nieuw produkt op de markt te brengen of door een nieuwe kostenbesparende produktiemethode in te voeren. Het is daarbij even belangrijk in te zien dat het de innoverende ondernemers zijn die de grootste kans op een groter deel van de groter wordende koek hebben, zoals het veelal enkel de beste koekjesbakkers zijn die van hun koekjes voldoende veel overhouden om tot innovatie te kunnen overgaan. De kunst van het koekjesbakken bestaat er aldus in zoveel mogelijk koekjes verkocht te krijgen, na ze zo goedkoop mogelijk geproduceerd te hebben.

Binnen de kapitalistische concurrentiedynamiek ontpopt de koekjesbakker zich als een egoïstisch bakmonstertje. Want is hij niet egoïstisch, dan zullen anderen het wel in zijn plaats zijn; zullen andere bakmonsters er wel voor zorgen ‘op arbeidskrachten te besparen’, meer ‘chemie’ in hun koekjes te verwerken, er globaal dus meer aan over te houden. En naarmate ze er meer aan overhouden zullen ze beter in staat zijn er straks nog meer aan over te houden.

Maatschappelijk uit deze primitieve - niettemin de hedendaagse realiteit beheersende - concurrentiedynamiek zich in stijgende arbeidsproduktiviteit, toenemende socialisering van de kost van het kapitaal⁹, stijgende

9 ‘Socialisering van een kost’ = kost door de gemeenschap laten dragen, d.i. door de overheid doen betalen.

[p. 712]

produktie en stijgende tewerkstelling in de mate dat de stijging van de arbeidsproduktiviteit de stijging van de produktie niet kan volgen. Is dit wel het geval, stijgt de arbeidsproduktiviteit sneller dan de produktie, of toch nog te snel om de groeiende actieve bevolking op te slorpen, dan neemt de werkloosheid toe; wordt met andere woorden, naarmate de overheid meer werkloosheidssteun moet uitkeren, de kost van de arbeid steeds meer gesocialiseerd.

In die omstandigheden wordt het duidelijk dat de ‘macro-economische’ tewerkstellingsobjectieven in wezen strijdig zijn met de ‘micro-economische’ opbrengstdoelstellingen. Geen enkele onderneming heeft als doelstelling ‘tewerkstelling te verschaffen’; zo heeft ook het geheel van ondernemingen in een economie geen tewerkstellingsdoeleinden. Hun objectieven slaan op produktie, afzet en winst. Tewerkstelling ‘verzekeren’ ze enkel in de mate tewerkstelling, gegeven hun financiële mogelijkheden en de stand en de kostprijs van de technologie, noodzakelijk is om de produktie te verzekeren. Naarmate de mogelijkheden tot ‘meer en goedkopere produktie met minder arbeidskrachten’ toenemen en naarmate de kost van het kapitaal en de arbeid meer en meer gesocialiseerd kan worden, zullen de ondernemingen dan ook minder ‘tewerkstelling verschaffen’.

Temeer daar, naarmate de socialisering van de kost van de produktiefactoren zich doorzet, de betekenis van de individuele arbeidskracht als verwerver van koopkracht en bijgevolg als potentiële vrager naar eindprodukten, afneemt. De overheid gaat immers meer en meer de rol van ‘vrager’ van de individuele tewerkgestelde arbeidskracht-consument overnemen, via haar consumptie- en investeringsvraag en haar verschaffing van ‘vervangingsinkomen’ zowel aan ondernemingen (kapitaalkost-subsidies) als aan arbeidskrachten (in de eerste plaats werklozen). Aldus wordt vanuit ondernemersstandpunt in een kapitalistische economie als de Belgische tewerkstelling steeds minder noodzakelijk, noch om de produktie, noch om de afzet te verzekeren.

De macro-economische consequenties van het micro-gedrag zijn zowel meetbaar in termen van groeiende werkloosheid als in termen van een verslechtering van de toestand van de openbare financiën (via de verregaande socialisering van de kost van arbeid en kapitaal). Enkel een zeer sterke economische groei kan deze consequenties afwenden. Doch zoals we reeds vaststelden behoort een dergelijke groei tot het ‘land der dromen’.

Bovendien behoort ze tot het land van ‘nare’ dromen. En wel om hoofdzakelijk twee redenen.

[p. 713]

1.

De na-oorlogse economische geschiedenis van België leert ons dat versnelde groei leidt tot versnelde produktiviteitsstijgingen. Dit is niet zo verwonderlijk: naarmate het surplus sneller stijgt, groeien de mogelijkheden om te investeren in (1) Research and Development gericht op produktiviteitsopdrijving; (2) en, daaruit resulterend, machines die arbeidsbesparing mogelijk maken. Zodoende wordt de vicieuze cirkel ‘produktiviteit-groei-tewerkstelling’ steeds meer vicieus (vicious): ‘we’ moeten sneller groeien om de produktiviteitsstijgingen in termen van tewerkstelling te kunnen kompenseren; doch naarmate ‘we’ sneller groeien zal de produktiviteitsstijging zich nog helser aanbieden, waardoor het noodzakelijk wordt nog sneller te groeien, enz.

2.

De nare gevolgen van een helse groei voor de mogelijkheden en de kwaliteit van het bestaan zijn herhaaldelijk, soms tot vervelens toe, in allerlei rapporten beschreven. Ze gaan van uitputting van de natuurlijke levensbronnen, via verloedering van het leefmilieu tot taylorisering van de arbeidsomstandigheden en psychische vervreemding van grote groepen mensen in deze zich steeds verder compartimentaliserende maatschappij.

Besluit

Om deze twee redenen blijkt het mij duidelijk dat sterke groei ter overbrugging van de tegenstelling ‘micro’-‘macro’ op korte termijn niet haalbaar, maar vooral niet wenselijk is. Daarom moet gezocht naar middelen om de macro-tewerkstellingsobjectieven niet langer afhankelijk te laten zijn van de micro-produktiviteit- en concurrentie-dynamiek. Daartoe kunnen twee wegen, liefst samen, bewandeld: (1) de onttrekking van een gedeelte van de tewerkstelling aan de concurrentiedynamiek (bv. door het macro-beleid te gaan afstemmen op een opdrijving van de tewerkstelling onder de betalingsbalans- en de overheidsbudgetrestrictie); (2) de beperking van de concurrentiedynamiek (bv. via de uitbouw van een echte syndicale samenwerking op wereldvlak).

Hoe en waarom deze beide wegen te bewandelen zal ik in een volgende bijdrage toelichten. Ik zal daarbij uitgaan van de begrippen ‘micro (versus) macro efficiency’ en van de vaststelling dat de ‘macro-disefficiency’ (bv. het falen van de overheidsfinanciën) vaak en in belangrijke mate het gevolg is van het zogenaamd micro-efficient handelen.