Streven. Vlaamse editie. Jaargang 46

[p. 928]

Twee keer trouwen: een recht en een plicht
Luc De Fleurquin

Gelovigen bij ons moeten twee keer trouwen: eerst voor de burgerlijke stand, dan voor de kerk. Steeds vaker hoor je mensen vragen: waarom is dat zo? Wanneer trouw je eigenlijk? Wordt de burgerlijke huwelijkssluiting pas echt, nadat ze in de kerk is herhaald en bevestigd? Waar ligt de oorsprong van die tweevoudige huwelijksordening in onze landen?

Het zijn vragen die nog veel prangender worden gesteld in de steeds vaker voorkomende gevallen waarin een huwelijk strandt, mensen uit elkaar willen gaan, eventueel opnieuw willen trouwen. Maar op die problematiek en de kerkrechtelijke knelpunten ervan ga ik nu niet in. Ik wil alleen, heel in het kort, proberen enig inzicht te verschaffen in de vraag: hoe is het juridische kerkelijk huwelijk ontstaan?

Die vraag staat overigens niet helemaal los van het veel dringender probleem van mogelijke echtscheiding en tweede huwelijk. Een helder inzicht in de oorsprong van de eigen huwelijksordening van een geloofsgemeenschap moet voorafgaan aan alle denken en zoeken met betrekking tot de wenselijkheid van een kerkelijk-juridische erkenning van het falen in een huwelijksopdracht, of van het blijvend weigeren van die erkenning. Bovendien is een inzicht in de oorsprong van deze huwelijksordening belangrijk bij tal van andere vragen, die vandaag gesteld worden: het kerkelijk huwelijk van ooit gedoopte maar niet meer gelovige mensen, de door de Kerk te organiseren of te stimuleren huwelijksvoorbereiding, het al dan niet weigeren van een kerkelijke huwelijksviering, de pastorale houdingen ten aanzien van echtgescheidenen, en de vele vragen met betrekking tot de juridische en menselijke benadering van de huwelijksprocedures in de kerkelijke rechtbanken, zowel op het vlak van de particuliere als universele Kerk.

Het is allemaal heel eenvoudig begonnen. In de eerste eeuwen van de kerkgeschiedenis trouwden de christenen zoals iedereen, wat we vernemen uit de brief aan een Diognetes, geschreven door een onbekend auteur in de tweede eeuw na Christus. Trouwen zoals iedereen betekent: volgens dezelfde wetten en gebruiken, volgens dezelfde familiale riten als hun streek- en tijdgenoten. De huwelijkssluiting was een strikt familiale gebeurtenis, waarbij de vader van de bruid, die juist als vader voor alle belangrijke aspecten van het familieleven verantwoordelijk was, als

[p. 929]

‘voorganger van de viering’ optrad. Er was helemaal geen sprake van een tussenkomst vanwege priesters of een bisschop. Elke kerkelijke aanspraak of juridische inmenging in deze aangelegenheden was hun onbekend.

De christenen, die als een maatschappelijke minderheid in kleine groepjes in Rome, Griekenland, Gallië, het Nabije Oosten en Noord-Afrika leefden, kenden het monogame huwelijk dat onder romeinsrechtelijke invloed door de wederzijdse toestemming van partijen tot stand kwam. De overdracht van de bruid aan de bruidegom, - voorbehouden aan haar vader -, het uitwisselen van de rituele geschenken, van de ringen - oorspronkelijk helemaal niet bekend bij de volkeren van Germaanse en Slavische oorsprong! -, en van een kus, het verbinden van de handen van man en vrouw, het voorlezen en het door enkele getuigen ondertekenen van een huwelijkscontract, en dergelijke, onderstreepten de publieke dimensie van deze feestelijke maar essentieel familiale gebeurtenis.

De raad van Ignatius van Antiochië, het huwelijk slechts te sluiten na een goedkeuring van de bisschop - gesitueerd in zijn tijd en maatschappelijke omstandigheden - heeft geen enkele juridische betekenis, maar dient alleen verstaan te worden vanuit zijn pastorale bezorgdheid voor een christelijk huwelijksleven bij gedoopten.

De enige rechtstreekse inmenging van de bisschoppen bestond hierin, dat hun toestemming gevraagd werd voor huwelijken die gesloten werden tussen slaven en vrijen en tussen slaven onderling, omdat het romeinse recht daaraan geen enkele juridische waarde hechtte. Deze burgerrechtelijk onbestaande huwelijken werden als ‘gewetenshuwelijk’ beschouwd. Ze verschillen bijgevolg duidelijk van de zogenaamde gewetenshuwelijken die vandaag vrij vaak door gepensioneerden worden gevraagd, maar om heel andere redenen dan omdat ze niet burgerrechtelijk kunnen trouwen.

Een wijze van onrechtstreeks optreden van de bisschop gedurende de eerste eeuwen bestond soms hierin, dat hij - naar Oosterse gewoonte - als voogd over armen of wezen optrad en in de huwelijksviering dan de juridisch-familiale rol van de vader op zich nam. Maar buiten deze enkele uitzonderingen van beperkte draagwijdte was er de eerste drie eeuwen geen sprake van enige kerkelijke inmenging in de huwelijkssluiting. A fortiori was een juridisch uitgewerkt ‘kerkelijk huwelijk’ zoals wij dat nu kennen, totaal onbestaande.

Vanaf de vierde eeuw wordt een geleidelijke kentering merkbaar. In de kleine, dikwijls vervolgde groepen christenen, waar iedereen met naam en toenaam gekend was, werden priesters en bisschoppen, wellicht als eregasten temidden van de familieleden en vrienden aanwezig, uitgenodigd om met een gebed en een huwelijkszegen het belang van het feestelijk moment en de religieuze draagwijdte van het gebeuren te onderstrepen. Vermeldenswaard is wel dat de priesters en bisschoppen in het geval van een tweede huwelijk nooit ingingen op deze vraag, wat zeer duidelijk het

[p. 930]

vrije en ongedwongen - in het begin misschien zelfs het toevallige - karakter van zulke kerkelijke medewerking bevestigt!

De in Italië meer gebezigde gewoonte, deze zegen tijdens een speciale eucharistieviering te geven - samen met een later verdwenen sluiering van de bruid door de priester - ligt aan de verre oorsprong van het speciale gebed en de erbij horende huwelijkszegen die ook nog vandaag in onze huwelijksliturgie te vinden is.

Vooral in Spanje en Gallië bestond sinds de zesde eeuw de gewoonte de priester te vragen in het bijzonder de bruidskamer en het bruidsbed te zegenen. Ook de gebeden die hiervoor werden gebruikt, kwamen langs oude en soms merkwaardig verluchte gebedenboeken en missalen tot ons. Zo werden de vertegenwoordigers van de Kerk in de vierde, vijfde en volgende eeuwen als het ware geluidloos en op de tippen van de tenen in de huwelijksvieringen van gelovigen binnengeleid, zonder dat hun aanwezigheid hierbij verplichtend of noodzakelijk was! Van een kerkelijk huwelijk in de strikte betekenis van het woord was nog altijd geen sprake. Ook van een burgerlijk huwelijk niet, aangezien geen officiële vertegenwoordiger van de (burgerlijke) gemeenschap de huwelijkstoestemming aanvaardde of als getuige bij de plechtigheid optrad.

Niettemin werden de ‘bedienaars van de eredienst’ steeds meer bij de huwelijkssluiting betrokken. Er was geen weg terug, vooral vanaf de Karolingische renaissance, toen de Kerk, enerzijds om latere nietigheid-saanspraken te voorkomen, de mogelijke graad van bloedverwantschap ging onderzoeken, en anderzijds omdat de gevallen van geweld en schaking niet zeldzaam waren - ook vandaag nog is dit een huwelijksbeletsel in het kerkelijke recht - zich vooraf wilde vergewissen van de vrijheid waarin de vrouw haar toestemming gaf. Deze laatste zorg van de Kerk ligt trouwens aan de oorsprong van de eerste discussies onder scholastieke theologen in de elfde en twaalfde eeuw om de wederzijdse, vrij uitgedrukte wil van de echtgenoten als het essentiële kenmerk van het huwelijk als ‘sacrament’ te beschouwen.

Dit vrij algemene, tweevoudige, aan het huwelijk voorafgaande onderzoek - naar de afwezigheid van een verwantschapsbeletsel en naar de vrijheid van toestemming - werd, samen met meer plaatse lijke verplichtingen, zoals de eis ‘publiek’ te trouwen (wat niet noodzakelijk betekent ‘kerkelijk’!) opgelegd door het concilie van Verneuil in 755 en definitief in het hele Westen doorgedrukt door de Pseudo-Isidorische Decretalen. Deze bijna volledig valse collectie pauselijke decretalen en conciliaire canones, opgesteld in de streek van Reims rond 845 en waarvan de onechtheid slechts zeshonderd jaar later ontdekt zou worden, voerde een hele reeks gedetailleerde voorschriften in die de gehele huwelijksordening onder de verplichtende bevoegdheid van de Kerk wilde brengen. De huwelijkssluiting én het voorhuwelijks onderzoek werden verkerkelijkt in bindende liturgische en canonieke normen.

Toch bleef volgens de middeleeuwse huwelijksopvatting de niet publieke

[p. 931]

huwelijkstoestemming van twee gedoopten, gegeven buiten het weten van het kerkelijk of wereldlijk gezag, algemeen als geldig erkend. Dit werd trouwens ondubbelzinnig door paus Nicolaas I bevestigd in zijn beroemde Brief aan de Bulgaren (866).

Dit belette echter niet dat de door de eeuwen heen voortschrijdende en onomkeerbare verschuiving in het voordeel van een niet meer uitsluitend pastorale, maar tevens juridische verantwoordelijkheid van de Kerk vanaf de twaalfde eeuw leidde tot een uitgebreide huwelijksritus in het kerkportaal. Deze evolutie werd stellig mede in de hand gewerkt door de verzwakking van de koninklijke macht in de tiende eeuw - de zgn. IJzeren eeuw - en door het feodale stelsel waarin ook bisschoppen als leenheren optraden.

De laatste stap, de overgang van de reeds naar het kerkportaal overgebrachte huisviering naar de eucharistieviering binnenin het kerkgebouw, werd gezet tussen de dertiende en de zestiende eeuw. Alle afzonderlijke elementen van de huwelijkssluiting werden verweven in het patroon van de eucharistieviering. De meeste hiervan vinden we in de liturgie van vandaag nog terug, zoals het binnenleiden van de bruid door de vader, het uitspreken van de ja-woorden of de trouwbelofte, de uitwisseling van de ringen, speciale gebeden, de huwelijkszegen en de officiële registratie, ondertekend door de priester en twee bijkomende getuigen.

Maar ondanks deze binnenkerkelijke liturgische en juridische voorzieningen bleven - zoals reeds herhaaldelijk vermeld - de zonder priester of getuigen gesloten en zelfs met strenge straffen bedreigde niet-publieke huwelijken als geldig beschouwd tot aan het Concilie van Trente.

Slechts door het Decreet Tametsi, goedgekeurd door de Trentse concilievaders in november 1563, werd voor gedoopten de definitieve verplichting ingevoerd - op straffe van nietigheid van het huwelijk - de wederzijdse huwelijkstoestemming uit te wisselen in aanwezigheid van de pastoor van de parochie, of van een priester door hem gemachtigd, en van twee getuigen. Deze conciliebeslissing betekende het einde van de clandestiene, maar niettemin tot dan toe geldige huwelijken tussen gedoopten. Het is ook deze regeling die, met enkele wijzigingen, zoals het decreet Ne Temere van 1907, neergeschreven werd als ‘de gewone rechtsvorm voor het huwelijk tussen gedoopten’ in het vandaag nog steeds geldende Kerkelijke Wetboek van 1917.

Deze fundamentele wending in de katholieke kerk liep parallel met een totaal nieuw fenomeen in de protestantse landen: het ontstaan en de opkomst van een burgerlijk huwelijk. Hierbij ging het niet over een heropleven van een familiaal-juridische plechtigheid zoals die in de eerste eeuwen bestond, maar over een verplichte publieke huwelijkstoestemming voor een vertegenwoordiger van het burgerlijk gezag. Luther noch Calvijn erkenden immers de sacramentaliteit van het huwelijk, zodat zij de volledige organisatie van de ‘natuurlijke instelling huwelijk’, zoals zij het noemden, aan de burgerlijke gemeenschap overlieten. Een conflict

[p. 932]

tussen de twee ‘publieke huwelijkssluitingen’, de kerkelijke en de burgerlijke, kon dan niet lang uitblijven, zeker niet in die landen of streken waar de bevolking gedeeltelijk tot het protestantisme en gedeeltelijk tot het katholicisme behoorde.

In Frankrijk barstte de bom, toen een antiklerikale Constituante in september 1791 het burgerlijk huwelijk - in zijn concrete uitwerking voor het grootste deel een bijna letterlijke overname van de canonieke normen met weglating van de typisch godsdienstige aspecten - invoerde en voor alle inwoners, gelovigen en ongelovigen, verplicht stelde.

Het concordaat, gesloten tussen Napoleon en de H. Stoel, en de in vele landen hierbij aansluitende grondwettelijke bepalingen losten het conflict geenszins op. Zij beperkten zich tot een wapenstilstand, tot het naast elkaar laten bestaan van de twee huwelijksordeningen, de burgerlijke en de kerkelijke, door beide overheden verplicht gesteld voor ‘hun’ onderdanen zonder rekening te houden met elkaar. De burgerrechtelijke eis, haar huwelijkssluiting aan de kerkelijke te laten voorafgaan, en de kerkrechtelijke erkenning dat de meer materiële aspecten van het huwelijk door de staat dienen te worden geregeld, maken hierop, zonder de grond van de zaak te raken, een beperkte uitzondering.

Bijgevolg moeten gelovigen vandaag tweemaal trouwen. Zo kan men zelfs getrouwd zijn voor de staat en in concubinaat leven voor de Kerk of - afgezien van het risico van strafrechtelijke sancties - juist omgekeerd. Een ander gevolg kan hierin bestaan, dat men als wettelijk gescheiden echtgenoot (of echtgenote) de mogelijkheid bewaart vroeg of laat tot een nieuw huwelijk te besluiten, maar dat men op hetzelfde ogenblik pijnlijk geconfronteerd wordt - vooral bij een kennismaking met een nog nooit gehuwde gelovige levenspartner - met de onmacht die nieuwe relatie ook kerkelijk-publiek te kunnen bevestigen.

Over het algemeen worden de problemen, gesteld door een publieke huwelijksbevestiging in twee onafhankelijke juridische ordeningen, niet zo scherp aangevoeld bij het aangaan van het (eerste) huwelijk als wel bij het stranden en bij de juridische erkenning (of weigering van erkenning) ervan. En wanneer we beseffen dat er in België meer dan duizend echtscheidingen per maand worden uitgesproken (officieel heet het: de rechtbank ‘laat de echtscheiding toe’), waarvan 80% ook kerkelijk in het huwelijk waren getreden, dan mogen we niet vergeten dat deze onopgeloste problemen vele, vele duizenden mensen raken.

In het kader van deze bijdrage kunnen hiervoor geen antwoorden of oplossingen gegeven worden. Deze vergen een zeer nauwkeurige en diepgaande studie van talrijke specialisten, die deze problemen uiteraard niet alleen juridisch, maar ook dogmatisch, exegetisch, enz. dienen te benaderen. En hierbij stellen sommigen voorzichtig de vraag of onze (overgangs- ?)tijd voldoende historisch perspectief én voldoende multidisciplinair verworven inzichten in de nog relatief recente crisis betreffende huwelijk en gezin bezit, om op het delicate vlak van de huwelijksordening

[p. 933]

die echte, creatieve veranderingen door te voeren die het essentiële in het huwelijk niet alleen bewaren maar versterken, en het niet-essentiële moedig terzijde durven leggen.

Een vluchtig historisch overzicht over het ontstaan van de tweevoudige huwelijksordening, zoals hierboven, kan daar misschien een steentje toe bijdragen.

Literatuur:

K. Ritzer, Formen, Riten und religiöses Brauchtum der Eheschliessung in den christlichen Kirchen des ersten Jahrtausends, Münster i. W., 1962.

E. Schillebeeckx, Het huwelijk. Aardse werkelijkheid en heilsmysterie, Bilthoven, 1963.

Th. Rey-Mermet, Ce que Dieu a uni.... Le mariage chrétien hier et aujourd'hui, Parijs, 1974.

P. Mutembe/J.B. Molin, Le rituel du mariage en France du XII^o au XVI^o siècle, Parijs, 1974.