Streven. Vlaamse editie. Jaargang 46

[p. 740]

Conflict in Indochina
Frans Sier

‘De werkelijkheid lijkt op vele punten met deze beeldvorming in strijd (de beeldvorming slaat op het ontstaan van oorlog als een plotseling en aanwijsbaar verschijnsel in de tijd). Besluiten zijn maar zelden traceerbaar tot op een “punt” waar ze genomen zijn. Wat er precies aan de hand is, is zelfs voor degenen die er nauw bij waren betrokken, meestal onduidelijk. Oorlogen zijn zelden rationeel gefundeerd, al worden ze achteraf vaak als zodanig beschreven. Er zijn legio voorbeelden van situaties die anders liepen dan de betrokkenen verwachtten. De veronderstelling van rationaliteit, beheersbaarheid van menselijk handelen die ten grondslag ligt aan de afschrikkingstheorie, is gebaseerd op een opvatting over het ontstaan van conflicten die in de geschiedenis weinig steun vindt. Beide wereldoorlogen ontstonden uit een escalatieproces, zo luidt een andere realistischer visie’.¹

Het gewapend conflict in Indochina heeft volgens radio Peking tot doel Vietnam een lesje te leren en haar te dwingen haar invasie in Cambodja en de schendingen van Chinees gebied stop te zetten. Deze verklaring en de toonzetting ervan, doordat er gewezen wordt op het Vietnamese expansionisme, illustreert duidelijk de verstoorde relaties tussen Cambodja en Vietnam, Vietnam en China.

Een tweede aspect in het ontstaan van de gespannen situatie in het Verre Oosten zijn de internationale verhoudingen die de spanning in dit gebied nog vergroten. Het focus hiervan ligt bij de relatie tussen de Sovjet-Unie en China en de betekenis van de afzonderlijk landen en Indochina voor de internationale machtspolitiek.

Een derde en even belangrijk aspect is de interne situatie van de direct betrokken landen.

1 Ph. Everts en H.W. Tromp, Thema's in de polemologie, in Intermediair, nr. 3, 19 januari 1979.

[p. 741]

Interne situatie

Ik wil niet ingaan op de interne situatie van Cambodja en Vietnam en mij wat dit betreft, beperken tot enkele algemene opmerkingen.

Vietnam en Cambodja zijn twee landen die in de opbouwfase van het communisme verkeren. De methoden die Pol Pot hierbij hanteerde waren, indien ik de persberichten moet geloven, verre van menselijk en op zijn minst niet-humanitair te noemen, zodat het vervangen van zijn regiem niet als een grote slag voor de wereld of voor het communisme beschouwd hoeft te worden. De manier waarop dit gebeurde echter wel. Het bracht voor het eerst in de geschiedenis twee Aziatische communistische regeringen met elkaar in een groot gewapend conflict. Vietnam die de in dit land opgerichte Cambodjaanse bevrijdingsbeweging steunde, kwam met een gedeelte van haar leger door deze steun in Cambodja terecht en assisteerde de Cambodjanen die daarom gevraagd hadden, bij het verdrijven van de regering Pol Pot.

Men mag echter ook aannemen dat een aantal Cambodjanen niet zo blij is met deze gang van zaken. Begrijpelijk indien men bedenkt dat de Vietnamese bevolking 10 keer zo groot is als die van Cambodja en dat er vanuit Vietnam altijd tedere gedachten zijn gewijd aan een Indochinese federatie die alleen al door de numerieke meerderheid van de Vietnamezen Vietnam het leiderschap hiervan zou opleveren.

Deels door historisch gegroeid wantrouwen ten opzichte van de Vietnamese heersersdrang, deels door ervaringen die de huidige Cambodjaanse bevolking hier persoonlijk mee zegt te hebben en doordat de relatie van de Cambodjaanse leiders met de Chinese uiterst hartelijk was, hebben zij een beroep gedaan op hun Chinese bondgenoot hun te helpen in de strijd tegen de in hun ogen Vietnamese overheerser. Op zo'n verzoek wordt echter niet altijd direct ingegaan. Dat China in dit geval een offensief tegen Vietnam opende, was dan ook veelmeer het gevolg van haar eigen geschillen met Vietnam en verschuivingen in de internationale politieke situatie.

Vietnamese vluchtelingen

Tussen de Vietnamezen en de Chinezen bestaat net zo'n wantrouwen als tussen de Cambodjanen en de Vietnamezen. Van oudsher vrezen de Vietnamezen door hun noorderburen geknecht te worden. Dit wantrouwen vormt een grondtoon in de Vietnamese internationale opstelling en is een van de oorzaken dat zij zich ideologisch meer richten op de Sovjet-Unie. Waren de verhoudingen tussen China en Vietnam in de jaren zeventig nog redelijk te noemen, met het toeneme van de propagandaoorlog tussen de leiders van de Sovjet-Unie en China verslechterde deze al snel. Behalve de zojuist genoemde Sino-Sovjet relaties zijn hiervoor echter nog andere redenen te noemen. Naarmate de ideologische keuze van

[p. 742]

Vietnam duidelijker werd, ontstonden er aan de grenzen van Vietnam met Cambodja en China grensincidenten. Deze incidenten namen aan de China-grens nog toe nadat zich daar duizenden Chinese vluchtelingen meldden om in hun oude vaderland weer toegelaten te worden. Deze vluchtelingenstroom stoorde de Chinese leiders hevig.

Ten eerste, zo zeggen zij, wonen er al eeuwenlang Chinezen in Vietnam en mede omdat zij tijdens de vrijheidsoorlog tegen het imperialisme samen met het Vietnamese volk strijders voor de vrijheid hebben geleverd en zich dus als goede revolutionairen hebben gedragen, vinden de Chinese leiders het onbegrijpelijk dat nu zoveel van oorsprong Chinese burgers zoveel moeite doen Vietnam uit te komen. Naarmate het aantal Chinese vluchtelingen toenam, werd ook het wantrouwen en de irritatie bij de Chinese leiders steeds groter en werd de houding van de Vietnamese leiders uitgelegd als een directe provocatie aan het adres van China.

Ten tweede heeft dit te maken met interne problemen en vragen die deze vluchtelingenstroom in China oproept.

De overzeese Chinezen

Er wonen zeer veel Chinezen buiten China. Exacte cijfers zijn hier natuurlijk niet over, maar hun aantal loopt in de tientallen miljoenen. Deze Chinezen hebben echter altijd een bijzondere binding met hun land van oorsprong behouden. Ik hoef maar te herinneren aan de enorme bedragen die de Chinezen over hebben om toch maar begraven te worden in Chinese bodem. Deze groep Chinezen vormt in het land waar zij wonen, voor China een makkelijke ingang op economisch en misschien ook wel politiek niveau. Daarom tracht China ten opzichte van deze burgers overzee een duidelijke en rechtlijnige politiek te voeren door hen zoveel mogelijk zekerheden vanuit het land van oorsprong te bieden en tegelijkertijd de landen waar deze Chinezen wonen, zo min mogelijk aanleiding te geven tot wantrouwen wat betreft de Chinese politiek en oogmerken ten opzichte van deze overzeese Chinezen.

Erg opvallend in dit kader is dat, nadat de wereldpers zich ontfermd had over de vluchtelingen uit Vietnam, de Volksrepubliek hierop reageerde met het officieel bekendmaken van hun politieke opstelling tegenover de Chinezen overzee en de landen die hen herbergen. Deze politiek komt op het volgende neer:

1) De Chinese regering erkent het bestaan van dubbele nationaliteiten niet.

2) De Chinese regering moedigt het aannemen van de nationaliteit van het land waarin men woont aan.

3) Degene die de nationaliteit van een ander land heeft aangenomen, wordt niet langer als Chinese staatsburger beschouwd en dient de plichten en rechten in dat land te eerbiedigen.

4) Degene die in een ander land domicilie heeft maar het Chinese

[p. 743]

staatsburgerschap behoudt, is toch volledig onderworpen aan de wetten en de gewoonten van het land waarin men woont.²

2 Publikatie in het Volksdagblad van Peking, overgenomen uit Peking Review van 3 juli 1978.

Nationale minderheden in China

Een gevolg van de acties van China op Vietnamees grondgebied is dat de Chinese regering aan de hele groep buitenlandse Chinezen heeft laten zien dat zij toch voor de rechten van haar burgers in den vreemde durft op te komen. Zo'n soort rol als de Verenigde Staten voor de Amerikanen trachten te vervullen. Een tweede effect in verband met deze groep is dat door deze acties in de Chinese gemeenschappen in den vreemde wat meer sympathie zal ontstaan voor de Volksrepubliek door het aanwakkeren van een patriottisch gevoel in deze veelal afgesloten gemeenschappen. Dit is in verband met de grotere behoefte aan betrouwbare handelspartners van zeer groot belang.

Een probleem dat hiermee verband houdt, zijn de minderheidsgroepen in China. Zes procent van de Chinese bevolking bestaat uit 54 nationale minderheden. De Chinese regering maakt veel propaganda dat zij het eigen karakter van deze volkeren wenst te erkennen en te behouden. Behalve dat dit begrijpelijk is vanwege de ideologische uitgangspunten van de Chinese regering waarin gelijkheid van de nationaliteiten ten opzichte van elkaar wordt gewaarborgd, heeft dit ook nog praktisch politieke redenen. Maken de nationale minderheden slechts 6 procent van de hele Chinese bevolking uit, zij leven op meer dan 50 procent van het hele Chinese grondgebied³ en vervullen zodoende een belangrijke rol bij het handhaven van het Chinees bestuur in deze gebieden. Een andere reden waarom deze minderheidsvolkeren voor China van belang zijn, is dat de Chinezen die zich in het buitenland hebben gevestigd, vooral uit het zuiden en uit deze volkeren afkomstig zijn. Hier komen weer de Chinezen overzee om de hoek kijken, die bovendien ook een natuurlijk opvangkader gaan vormen voor de grote aantallen Chinese studenten die in het buitenland studeren en na terugkomst in China bereid moeten zijn hun krachten te wijden aan de opbouw van het land.

3 Peking Review, nr. 6, 9 februari 1979, p. 17.

Relatie met de Sovjet-Unie

Veel belangrijker echter zijn de beweegredenen van China die voortkomen uit haar relatie met de Sovjet-Unie en de politieke activiteiten van China op internationaal niveau. De verhouding tussen China en de Sovjet-Unie heeft door de inval in Vietnam wel zijn dieptepunt bereikt.

[p. 744]

Ideologisch waren er altijd wel tegenstellingen of in ieder geval wel meningsverschillen tussen deze twee landen. Maar de relatie werd pas ernstig verstoord toen de Sovjet-Unie aan het eind van de jaren vijftig weigerde China van wapens te voorzien, die indien zij gebruikt zouden worden, de Sovjet-Unie wellicht konden betrekken in een internationaal conflict. Dat deze weigering ook het gevolg was van een toen al opstekende angst van de Sovjet-Unie voor hun niet zo volgzame en talrijke buur, moet zeker niet uitgesloten worden geacht.

Het verschil tussen de twee communistische machten verdiept zich daarna snel. Zich baserend op de uitspraak van Mao ‘Zoek de waarheid uit de feiten’ en op de uitspraak van Lenin waarin hij het heeft over een specifieke karaktertrek van het imperialisme, namelijk: dat de imperialistische staten de wereld naar rato van kapitaal en kracht verdelen, rekenen de Chinezen de Sovjet-Unie tot een imperialistische staat die uit is op wereldhegemonie.

De theorie van de drie werelden en de uitspraak dat de nationale strijd een zaak van klasse-strijd is, bepalen voor de Chinezen de positie van de Sovjet-Unie op het wereldtoneel en de juiste houding die men moet aannemen tegenover een supermacht die zo dichtbij ligt.

De theorie van de drie werelden verdeelt de wereld in drie belangengroepen waartussen zich op basis van klasseverschillen een voortdurende strijd voltrekt.

Tot de eerste wereld worden de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie gerekend. Dit zijn de supermachten, zij verdelen en beheersen de wereld en trachten de rest zoveel mogelijk uit te buiten.

De tweede wereld zijn Japan, Europa en Canada. Deze staten zijn sterk geïndustrialiseerd, maar zijn wat betreft hun economie afhankelijk van de eerste wereld en van de derde wereld (grondstoffen, goedkope arbeidskrachten).

De Derde Wereld, zegt Mao, heeft een immense bevolking. Uitgezonderd Japan behoort heel Azië tot de derde wereld, ook heel Afrika uitgezonderd de ‘blanke landen’ en heel Latijns Amerika.⁴

Met deze theorie is er geen houden meer aan. De angst voor de Sovjet-Unie wordt steeds groter en het wantrouwen tegen de Sovjet-Unie wordt ook niet door haar politieke daden gelogenstraft. In China ontstaat een anti-Sovjet sfeer en ook de Sovjet-Unie gaat zich officieel afkeren van wat er in China gebeurt, door het Maoïsme als revisionistisch te bestempelen. De spanningen nemen toe en het komt zelfs tot grensconflicten tussen beide staten. Hierna stabiliseert deze situatie zich tot een vrij passief elkaar in de gaten houden. Deze toestand duurt voort tot na de dood van

4 4 Zie Streven, mei 1978, blz. 735, L.L.S. Bartalits, De buitenlandse politiek van de Volksrepubliek China na de dood van Mao-Tse-toeng.

[p. 745]

Mao en Zhou En-Lai. Moskou hoopt dan op enige verbetering, maar deze blijft uit.

Verslechtering

De situatie verergert zelfs nog als de bende van vier ten val wordt gebracht en Hua Guo-Feng en later Deng Xiao-Ping de belangrijkste politieke figuren in China worden. In het kader van een nationaal-economisch opbouw-programma appeleren zij aan het sterke eenheidsgevoel van de Chinezen en het is niet onmogelijk dat zij dit patriottisme extra impulsen willen geven door in te spelen op een dreiging van buitenaf, in dit geval van de Sovjet-Unie.

Omdat zij voor hun opbouwprogramma veel know how en technologie nodig hebben, die China alleen op voor haar aanvaardbare wijze kan betrekken van het Westen, worden de daarvoor benodigde politieke betrekkingen met het Westen verrassend snel aangeknoopt (niet zonder grote concessies van Chinese kant, maar ook niet zonder die van westerse kant voor wie makkelijke winsten in een slappe economische tijd welkom en misschien zelfs noodzakelijk zijn).

Door deze snelle acties verandert de positie van China in de wereld.

Angst voor omsingeling en soortgelijke machtspolitieke redeneringen worden nu van toepassing op de verhouding tussen China en de Sovjet-Unie. Dit heeft tot gevolg dat ook de politieke situatie in Indochina onderworpen wordt aan dit machtsdenken. Deze ontwikkeling loopt parallel met verhoogde spanning, eerst tussen Cambodja en Vietnam en later tussen Vietnam en China.

In dit licht is het misschien wel leerzaam te vernemen dat er zich al sinds lange tijd gewapende conflicten voordeden aan de grens van Vietnam en Cambodja, maar dat deze zich altijd beperkten tot een regionaal conflict⁵. De spanningen aan de Vietnamees-Chinese grens lopen parallel met de verscherpte Sino-Sovjet relatie, een ontwikkeling die niet meer te stuiten is wanneer Vietnam het samenwerkingscontract met de Sovjet-Unie ondertekent.

Een neveneffect van de militaire acties in Vietnam is wellicht nog het volgende. China is in Azië op zoek naar partners en bondgenoten. Door het ingrijpen in Vietnam heeft China ten opzichte van huidige en potentiële bondgenoten bewezen dat zij er niet voor terugschrikt haar wapens op te nemen ter verdediging van hun belangen. Ditzelfde kan gezegd worden in relatie tot het verdedigen van haar eigen belangen en zal wat betreft de kwestie Taiwan en de verschillende besprekingen die zij voert over omstreden grensgebieden, haar onderhandelingspositie verstevigen.

Dat het langzamerhand gemeengoed wordt ter bestraffing van politieke

5 Zie Streven, maart 1978, p. 558.

[p. 746]

activiteiten grenzen over te steken en acties tegen de boosdoeners te voeren op vreemd grondgebied, is een verontrustende ontwikkeling in de wereldpolitiek. Hierbij denk ik dan alleen nog aan de duidelijkste voorbeelden zoals Rhodesië, Israël, Angola en Timor. Ook moet ik denken aan de uitspraak van Stalin over het ontstaan van de tweede wereldoorlog, waarin hij zegt dat het theoretisch natuurlijk waar is dat de tegenstellingen tussen de kapitalistische en de socialistische staten groot is, maar dat de wereld het meest op zijn hoede moet zijn voor de strijd van kapitalistische staten onderling die zij voortdurend moeten voeren ter vergroting van hun markt en ter vernietiging van concurrenten⁶. Het is te hopen dat er in Indochina geen situatie zal ontstaan die deze uitspraak ook voor de socialistische staten zal doen opgaan.

6 Uit V.I. Lenin, A public letter to Boris Souvraine.