Streven. Vlaamse editie. Jaargang 46

[p. 9]

En de Kerk, wat nu?
Jo F. Du Bois

Over het vrij plotselinge overlijden van paus Paulus VI, het vlugge verloop van wat een moeizaam conclaaf beloofde te worden en de keuze van kardinaal Albino Luciani tot nieuwe paus hebben de nieuwsmedia uitvoerig bericht en commentaar uitgebracht. Deze grote belangstelling voor wat er de laatste weken in het Vaticaan is gebeurd, kan vanzelfsprekend lijken. Maar kan evenzeer verwondering wekken.

Sinds jaren is de kerk in crisis, zegt men. Een crisis kan een teken zijn van groei en vernieuwing. De huidige crisis binnen de katholieke kerk lijkt in veler ogen eerder een aftakelingsverschijnsel te zijn. De oude structuren hebben hun beschermende greep op de gelovigen verloren. Vele priesters zowat overal ter wereld hebben het ambt neergelegd en het aantal uitgetreden kloosterlingen is bij benadering niet te schatten. De gelovigen manifesteren meer en meer een uitgesproken onverschilligheid ten aanzien van de godsdienstpraktijk en rebelleren openlijk tegen de standpunten van kerkelijke gezagsdragers. Het geloof in een verjongde kerk die een open dialoog met de wereld en de mens van vandaag op gang kon brengen, flakkerde op tijdens het pontificaat van paus Johannes XXIII en met het Tweede Vaticaans Concilie; bleef onder Paulus VII vooralsnog voortleven. De publikatie van Humanae Vitae die tegen alle redelijke verwachtingen in een strenge veroordeling inhield van de moderne middelen tot geboorteregeling, bracht de teleurstelling. Het bevrijdend elan werd afgeremd; de hoop op een creatieve aanwezigheid van de kerk in de wereld in de ogen van velen de kop ingedrukt.

De kerk verloor haar geloofwaardigheid. Haar imago scheen voorgoed geschonden¹. Waarom dan zoveel aandacht besteden aan een machtswisseling die tenslotte maar een binnenhuiselijke aangelegenheid van de kerk blijkt te zijn?

Nochtans blijft de katholieke kerk met haar meer dan 700 miljoen gelovigen, verspreid over de vijf continenten, toch de grootste religieuze ge-

1 Cf. Jean-François SIX, Le Courage de l'Espérance, les dix ans qui ont suivi le Concile, Le Seuil, Paris, 1978. De auteur, consultor van het Secretariaat voor de Niet-Gelovigen heeft deze gebeurtenissen van dichtbij gevolgd en zeer kritisch geanalyseerd. Een verhelderende kijk op de recente periode van de kerkgeschiedenis.

[p. 10]

meenschap ter wereld². En ondanks de boven geschetste situatie oefenen kerk en paus nog steeds een groot moreel gezag uit. De dialoog met de wereld en met de andere godsdienstige belijdenissen is meer dan vroeger een feit; zelfs een levensnoodzakelijkheid geworden. Bij de dood van paus Paulus hebben politieke leiders in Oost en West zich derhalve genoopt gevoeld publieke verklaringen af te leggen. Over hun oprechtheid zal men zich best niet inlaten, maar het feit alleen is wel ergens betekenisvol. Veel belangrijker zijn de uitspraken van diegenen die aan het hoofd staan van niet-katholieke geloofsgemeenschappen: zij hebben onverbloemd te verstaan gegeven hoezeer zij begaan zijn met het leven van de kerk waarin zij zich blijkbaar meer en meer betrokken voelen. Dit mag geen aanleiding worden tot het uiten van zelfgenoegzame hoera-kreten of de aanzet vormen tot een zegevierend proselytisme. Wel kan niet worden ontkend dat de katholieke kerk nog steeds een invloedrijke rol lijkt te spelen in de huidige religieuze en zelfs politieke constellatie van de mensheid. Wat de aandacht van de nieuwsmedia voor de dood van Paulus VI en de pauskeuze van Jan-Paul I aanvaardbaar verantwoordt.

De meeste commentatoren hebben getracht een balans op te maken van paus Paulus' pontificaat. Vanzelfsprekend hebben ze er de figuur van Johannes XXIII bij betrokken. Al was het maar ter vergelijking. Er werd nogal kwistig gebruik gemaakt van bepaalde schablonen zoals progressief of conservatief, pastoraal ingesteld of door de romeinse curie beïnvloed, en wat al meer. Hoe overhaast deze benadering van de kerkelijke werkelijkheid en de persoon van beide pausen is, moge blijken uit concrete feiten. Johannes XXIII werd als de grote vernieuwer gehuldigd, terwijl Paulus VI als een ietwat verkrampte Hamlet (het woord is van zijn voorganger) werd voorgesteld. Maar wie weet nog dat paus Johannes een encycliek uitvaardigde die het latijn als studietaal in de seminaries en kloosterscholen opnieuw verplicht maakte? Paulus VI heeft anderzijds door zijn wereldreizen, door de oprichting van de bisschoppensynode en de internationalisering van de curie een nieuwe periode ingeleid. Uit dergelijke paradoxen kan men alleen maar afleiden dat men een pontificaat beter niet onder één noemer probeert te brengen, laat staan probeert te beoordelen buiten de hele levenscontext van de kerk. Tenslotte blijft een paus slechts een schakel - hoe belangrijk ook - in de loop van

2 Ongeveer het equivalent van de bevolking in de Chinese Volksrepubliek. Uit Le Monde (18 aug. 1978) citeren we de volgende cijfers: de Islam telt 500 miljoen leden; het Hindoeïsme 467; het Confucianisme 305; het Boedhisme 302; het Shintoïsme 61. Wat de andere christelijke gemeenschappen betreft: er zijn 250 miljoen Protestanten, 59 miljoen Orthodoxen, 55 miljoen Anglikanen. Over de juiste betekenis die men aan deze cijfers moet geven, kunnen we ons hier niet inlaten. Zeker is dat zij niet zonder meer een ‘actieve’ bevolking aangeven.

[p. 11]

de geschiedenis en is zijn taak er één onder de vele die de gehele kerk en tenslotte elke christen waar ook ter wereld ter harte dient te nemen.

De vraag kan beter als volgt worden gesteld: hoe komt het dat wij een paus zo hoog geplaatst zien, zo overladen met verantwoordelijkheid die a.h.w. hem alleen op de schouders ligt? Aan deze zienswijze gaat natuurlijk een hele brok kerkgeschiedenis vooraf, waarin zowel de val van het romeinse keizerrijk als de middeleeuwse investituurstrijd, de conflicten tussen paus en bisschoppenconcilies, de hele reformatie en het gallicanisme verstrengeld zitten. En die tenslotte - kort samengevat - uitmondden in de dogmaverklaring van de pauselijke onfeilbaarheid op het eerste Vaticaanse Concilie (1870). Dat alles heeft aanleiding gegeven tot het overbenadrukken van dit ambt in de kerk. Het lijdt geen twijfel dat Paulus VI, nog gevormd door zeer autoritaire persoonlijkheden als Pius XI en Pius XII, zich nooit helemaal heeft kunnen bevrijden uit deze opvatting van het pausdom. Wel heeft hij het wereldepiscopaat meer en meer willen betrekken in de leiding van de hele kerk, o.m. door het instellen van de vierjaarlijkse bisschoppensynode. Maar anderzijds heeft hij de bevoegdheid van deze synode beperkt door haar slechts raadgevende bevoegdheid toe te kennen. Hij zelf stelde haar agenda op en verbood soms bepaalde thema's, o.m. de kwestie van het priestercelibaat, ook maar ter tafel te leggen.

Dit overbenadrukken van het pauselijk gezag heeft ongetwijfeld de verhoudingen binnen de kerk - en zelfs naar buiten toe in onze betrekkingen met de andere christenen - scheef getrokken. Een jammerlijk gevolg van eeuwen geschiedenis én... van een gewoon historisch feit. Vaticanum I werd zowat honderd jaar geleden eerder dan voorzien afgebroken toen, na de afkondiging van het onfeilbaarheidsdogma, de Italiaanse vrijheidsstrijders de stad Rome innamen. Uit veiligheidsoverwegingen werden de concilievaders naar huis gestuurd. De paus sloot zich op in het Vaticaan en zowat overal werd hij als een martelaar vereerd. Vaticanum I was echter oorspronkelijk bedoeld als een concilie dat het geloofsmysterie van de kerk in haar geheel zou behandelen. Zo was er ook een schema voorzien over de rol van de bisschoppen. Dit schema is pas veel later, nl. tijdens Vaticanum II, ter sprake gekomen. Daardoor is het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid nooit helemaal goed en vernieuwend overgekomen. Het werd ongewild losgekoppeld van de totale geloofsbeleving in de kerk. Vele mensen hebben gemeend elk pauselijk woord te moeten aanvaarden als een soort onfeilbare uitspraak, waar men zich maar aan te onderwerpen had (Roma locuta, causa finita - Rome heeft gesproken, de zaak is uit). Anderen hebben tegen deze misvatting gerebelleerd. Zij werden aanvankelijk met de vinger nagewezen. Maar in de laatste generaties groeide duidelijk het besef dat de onduidelijkheden dienden te worden weggewerkt. En voor velen is dit nu precies een gewetenskwestie geworden.

[p. 12]

Het lag dus wel degelijk in de lijn van de rechtmatige verwachtingen, door Vaticanum II opgeroepen, dat de rol van de bisschoppen zou worden uitgebreid. Zij zouden medeverantwoordelijk zijn voor de universele katholieke geloofsgemeenschap. En dat deze benadering van de kerkelijke werkelijkheid doorgetrokken moest worden tot op het vlak van de leken, van alle gelovigen tenslotte, kon ook niet langer worden ontkend. De sterk gehiërarchiseerde kerk zoals wij die uit de vroege middeleeuwen hebben overgeërfd, zal een dialogerende kerk moeten worden.

Zo worden ongehoorde perspectieven geopend. Een synodale kerk betekent immers een gedecentraliseerde kerk waarin de paus in de eerste plaats bisschop van Rome is en pas daardoor de voorganger van zijn broeders in het ambt. Het betekent ook dat er stilaan een einde gemaakt kan worden aan het soort keizerlijk bestuursapparaat dat de romeinse curie is geworden en dat de plaatselijke kerken in dialoog met de universele kerk haar eigen verantwoordelijkheden te dragen hebben en zelf te beslissen hebben over regionale problemen. Het betekent meteen dat de weg wordt geëffend naar een ware oecumene, een eenheid met onze broeders in het geloof uit de hervormde kerken. In die zin dient de opmerking van Paulus VI begrepen te worden, toen hij aan iemand toevertrouwde dat hij de voornaamste hinderpaal was op de weg naar de eenheid. Dat een dergelijke ontwikkeling naar een synodale kerk binnen de tastbare mogelijkheden ligt, hebben de Anglikanen en de Gereformeerden sinds Vaticanum II aangevoeld. Daarom zijn ze zo intens begaan met wat er in de katholieke kerk gebeurt, en gebeuren zal of kan.

Zal de eenheid van de kerk daardoor niet teloor gaan? Vele zijn daar nog bang voor, klampen zich aan de oude structuren vast en durven het niet aan de aangezette ontwikkeling vanuit deze perspectieven opnieuw te denken. Waarbij zij wellicht niet genoeg voor ogen houden dat geen menselijk bestuursapparaat de eenheid van de gelovigen kan vrijwaren. Onze eenheid berust op het geloof in Jezus Christus. En zal Paus Jan Paul I deze taak tot een goed einde kunnen brengen? M.i. is deze vraag niet ter zake. De ontwikkeling van de kerk in de wereld van vandaag is minder dan ooit aan het beleid van één man gebonden. Wel kan hij (of zijn omgeving) het op gang gebrachte groeiproces afremmen. Dat zou een ontgoocheling worden met zeer ernstige gevolgen. Maar Vaticanum II ongedaan maken, is zonder meer uitgesloten. Wij kunnen alleen hopen dat de paus een katalysator zal zijn van de stuwende krachten die de kerk naar een open, dialogerende gemeenschap leidt. Dit behoort hopelijk tot de naaste mogelijkheden. En daarop alleen kan een vernieuwde vreugde berusten.