Streven. Jaargang 14

[p. 354]

Internationale kroniek
Iwan marcheert...
door dr jur. A. Thomas

'Het Russische volk zal voortschrijden op het brede pad van de politieke ontwikkeling volgens de manier en den stijl bepaald door zijn nationale en volkse eigenschappen.'
STEPHEN KING HALL in U.R.S.S. 1945.

'Si les mythes qui président aux révolutions portent parfois de bons fruits, c'est en mourant au service de leurs contraires.'
G. THIBON in Diagnostics.

I. - Paradoxen

In een gedicht van Majakowski wordt Iwan, het Russische volk, voorgesteld, gekleed in de kleur van het bloed, over de aarde schrijdend totdat deze als een rustende oceaan aan zijn voeten ligt.

Schakeringen in acht genomen, is de messianistische behoefte vrijwel elk groot volk eigen. In Frankrijk heeft ze vooral geestelijken inhoud; in Engeland is ze economisch getint; in Duitsland primeert het organisatorisch element. De mystieke voorstelling als zou de mens alleen door het lijden te verlossen zijn - men denke aan Dostojewski - en door het lijden van het Slavische volk de hele gekwelde mensheid, beantwoordt volkomen aan de Russische psyche.

Zou de rode omwenteling dan slechts het lijdenspotentieel van een volk in revolutionnair dynamisme hebben omgezet? Zou ze alleen de historische voortzetting zijn der Franse revolutie waarbij, met het oog op een werelddictatuur van het proletariaat, de rechten van den mens door die van den arbeider en de slagwoorden 'Liberté, égalité, fraternité' en 'Tyrannie' respectievelijk door 'Democratie' en 'Fascisme' werden vervangen?

Of streeft de U.S.S.R. eenvoudig met nieuwe middelen de doelstellingen na van de traditionele Russische politiek? Dit zou alleszins menige tegenstrijdigheid in het buitenlands beleid der Sovjets opklaren. Maar staat Rusland dan nog in dienst van de communistische idee of werd deze herleid tot een machtsformule waarvan het Russisch imperialisme zich bedient?

De ene hypothese sluit de andere niet uit. Diepere peiling leidt tot de veronderstelling dat Rusland alleen zoekt stand te houden in de crisis

[p. 355]

der maatschappelijke instellingen, die, in omvang en diepte, alle vroegere omwentelingen overtreft.

In het huidige wordingsproces ener nieuwe maatschappelijke orde treden de volkeren tenslotte als antagonisten op. Waar, zoals in Rusland, het politieke en het sociale gebeuren meer dan elders intiem doorweven is, voelt men dit bijzonder scherp aan. Er wordt gevreesd dat thans de wapens gesmeed worden voor een mogelij ken strijd om de wereldhegemonie^1..

De werkelijkheid is alles behalve eenvoudig, bijzonder in een land dat volstrekt geen homogeen verschijnsel belichaamt, maar veeleer aandoet als 'een uiterst complex organisme, rijk aan spanningen, zwaar aan toekomstmogelijkheden en verrassend als het leven zelf'^2.. Paradoxen en vraagtekens hoeven dus niet te verwonderen. Het zou verwaand zijn ze afdoend te willen oplossen.

De bescheiden taak waartoe wij ons hier wensen te beperken is alleen, uitgaande van de vaststelling dat de U.S.S.R. zich ontwikkeld heeft tot een wereldmacht die uit haar isolering is getreden en thans een determinerende factor vormt in het internationaal leven, na te gaan waarop die macht berust, hoe ze groeide, welken weerslag de tweede wereldoorlog op haar had en welke perspectieven zij opent.

Beter wellicht dan vage hypothesen of eenzijdige stellingen kan de nuchtere beschouwing van feiten het Russisch raadsel helpen opklaren.

1. 'Machten zijn thans in vorming, nieuw van bouw en bestemd om den laatsten strijd te voeren om de overheersing dezer planeet'. O. Spengler in Jahre der Entscheidung.

2. Igor Prawdin in Dynamisches Russland.

II. - Natuurlijke grondvesten van Rusland's macht

Rusland's betekenis als machtspolitieke factor blijkt onmiddellijk uit het feit dat geen land ter wereld in even grote mate de voorwaarden verenigt die, voornamelijk in het huidig ontwikkelingsstadium der mensheid, aan de macht ten grondslag liggen. Zij kunnen in hoofdzaak tot drie worden herleid: geographische uitgestrektheid, demographische kracht en economische rijkdom.

1^o De Ruimte.

Rusland beslaat ongeveer 22.000.000 Km². Dit vertegenwoordigt een zesde van's werelds vasteland, driemaal de oppervlakte der V.S.A., bijna het dubbel van het Amerikaanse continent.

Het strategisch belang hiervan is overduidelijk: mogelijke verspreiding der vitale centra, onbegrensde bewegingsvrijheid, geringe kwetsbaarheid, gebruik van de binnenlijn voor verrichtingen op het Euraziatisch continent. Er is één grote schaduwzijde - een geographisch drama -: ondanks zijn 49.000 kilometer lange kust, beschikt Rusland niet over ijsvrije havens.

Siberië beslaat het grootste deel van 's lands uitgestrektheid. Het

[p. 356]

biedt op dit ogenblik slechts weinig interesse na te gaan of de snelle verovering ervan in het begin der xvii^e eeuw het gevolg is ener historische fataliteit^1. of ener doelbewuste economische en strategische politiek op langen termijn. Thans telt alleen het feit dat Rusland's machtsontwikkeling en zijn toekomstpotentieel grotendeels op het Siberisch reservoir berusten. Zelfs indien de Russen gedwongen werden hun Europees gebied prijs te geven en zich achter het Oeralgebergte terug te trekken, dan nog zouden zij het grootste en rijkste land ter wereld, het zwaarste ook aan beloften, bezitten^2..

1. E. Chmourlo: Introduction à l'histoire russe.

2. J. Littlepage: A la recherche des mines d'or de Sibérië.

2^o De Massa.

Bij den aanvang der xvii^e eeuw telde Rusland 12 millioen inwoners. De Franse bevolking bedroeg toen 15 millioen zielen. De groei van het Russische volk, zijn onverwoestbare levenskracht - want het heeft harde tijden gekend - grenst aan het wonderbare. Het aantal is geleidelijk gestegen tot 170 millioen in 1939. Die bevolking is jong. Zoals blijkt uit de jongste opzoekingen op dit gebied^3. zal ze in 1970 de 250 millioen bereiken. Dit jaar zal West-Europa 5 millioen mannen minder tellen tussen 15 en 35 jaar; Rusland 13 millioen meer. Wat dergelijke massa strategisch en economisch betekent hoeft geen betoog.

3. La population juture de l'Europe et de l'Union Soviétique. - Perspectives démographiques 1940-1970. Volkenbondsuitgave.'

3^o Grondstoffen.

De materiële rijkdom der Russische gebieden schijnt onuitputtelijk. Nagenoeg alle grondstoffen zijn ruim voorhanden. Van de wereldreserves blijkt het land te bezitten: 52% ijzer, 35% petroleum, 20% kolen, 15% koper, 16% zink, 80% mangaan, 62% phosphaat, 75% turf, 10% lood, 40% hydraulische drijfkracht. Van edele metalen is de U.S.S.R. (op één na, grootste goudproducent van de wereld) eveneens voorzien. Doch het prospectiewerk is ver van beëindigd!

_**_*

Deze machtsbronnen komen eerst ten volle tot hun recht wanneer men ze toetst aan de specifieke noden van dezen tijd. Het 'optima formaat' der economische en sociale eenheden is sterk gestegen. De massafactor is een voorwaarde geworden der rationele economische bedrijvigheid. Een half millioen vierkante kilometer en vijftig millioen inwoners beantwoorden niet meer aan de politieke normen van den tijd: voortaan zijn ten minste 100 millioen mensen nodig en verscheidene millioenen kilometer^4..

Rusland heeft den tijdstroom mee.

4. 'Le monde en moins d'une génération s'est retréci comme une peau de chagrin, la mesure des pays s'est modifiée en conséquence. A. Siegfried: France, Angleterre, États Unis, Canada.

[p. 357]

III. - Rusland's machtsontwikkeling onder de sovjets

De beoordeling van het communistisch stelsel in moreel en in maatschappelijk opzicht valt buiten het raam dezer uiteenzetting. Wij stellen alleen vast dat onder dit stelsel een ongekende mobilisatie der materiële en demographische krachten werd op touw gezet, waardoor 's lands potentiële macht in 'akt', in werkelijke macht werd omgezet.

1^o De idee.

Aan den grondslag van dezen scheppingsdrang ligt de krachtidee der 'bevrijding van al de arbeidende massa's en van al de verdrukten van het juk der uitbuitende klasse'. Niets kon beter de messianistische neigingen van het volk bevredigen. Na zich als de verdediger van het orthodoxe Christendom te hebben voorgedaan, wierp Rusland zich op als voorvechter van het orthodoxe socialisme^1.. Nochtans aan haar lot overgelaten zou de revolutionnaire idee wellicht aan de eerste crisis bezweken zijn. Het verval van het Westen, bijzonder echter de vijandelijke houding van heel de niet-Russische wereld die het nationaal bewustzijn deed opflakkeren en het geïsoleerde Rusland tot een geweldige krachtsontplooiing dwong, hebben haar ongemeen veel kracht bijgezet^2..

1. 'Telle est la propagande russe: Hier elle nous disait: 'Je suis le christianisme'. Demain elle nous dira: 'Je suis le socialisme'. Michelet.'

2. Si la Révolution russe a triomphé, c'est qu'elle a été considérée par la majorité des Russes comme l'instrument de la regénération de la partie moscovite, affaiblie et humiliée pendant la dernière période du Tsarisme.' H. Massis: Découverte de la Russie. Vgl. ook Stephen King Hall: U.R.S.S. 1943.

2^o De methode.

'Rusland is een wereld' had Lenin gezegd aan zijn opvolgers, 'aan U er voor te zorgen dat die wereld met zijn volle gewicht op de balans der machten komt te drukken'.

Naar zijn aanwijzingen werd 'een krachtpyramide gebouwd zo overweldigend zwaar dat niemand aan den last kon ontsnappen die heel het land op zich nam^3.'.

Het aantal, de massa, werden daarbij als eenvoudige machtsfactoren benut. Nooit werd het Russisch spreekwoord: 'Het hout wordt gekliefd, de spaanders vliegen' met meer niets-ontziende krachtdadigheid toegepast.

Het volk betaalde moreel en materieel, een zeer zwaren tol. De revolutie kostte Rusland grosso modo 25 millioen slachtoffers, waarvan de helft ten gevolge van hongersnood.

3. Stalin op het Congres der Partij in 1938.

3^o De resultaten.

Doch resultaten werden bereikt. Na de algemene ontreddering der eerste jaren werd Rusland op een kwarteeuw tijds, dank zij een drastische

[p. 358]

en realistische Nieuwe Economische Politiek, uitgewerkt in drie opeenvolgende vijfjarenplannen, in een der machtigste industriestaten omgevormd.

De ontwikkeling der grootindustrie blijkt uit de volgende tabel ontleend aan het werk van S.N. Prokopovicz: Russlands Volkswirtschaft unter den Sovjets.

INDUSTRIE	PRODUCTIE
	1913	1923	1927/28	1932	1937	1940
Katoenweefsels (in milliard nieter)	2.2	0.6	2.7	2.7	3.4	3.8
Petroleum (in millioen ton)	9.2	5.7	11.6	22.3	30.5	34.2
Steenkolen (in millioen ton)	29.1	13.7	36.1	64.3	127.3	164.7
Ruw ijzer (in millioen ton)	4.2	0.3	3.3	6.2	14.5	14.9
Machines en Metaalwaren (in milliard roebel)	1.1	-	2.-	9.4	27.5	48.4

Van wezenlijk belang bij die ontwikkeling is het ontsluiten van het Oeralgebied en van Siberië. De creatie aldaar van nieuwe industriecentra in waar recordtempo bewijst ten volle dat men Rusland met Westerse maatstaven en met Westerse logica niet beoordelen kan.

Op den landbouw - die gecollectiviseerd werd - woog het grootste deel der financiële lasten die de industrialisering meebracht. Dat alles niet zonder moeilijkheden bereikt werd, hoeft geen betoog. De slachting van de helft van den veestapel is de meest spectaculaire uiting geweest van het verzet.

Een grootscheepse prospectie bracht een werkelijke revolutie in de physische aardrijkskunde teweeg. De reserves aan kolen - de basis der metaalindustrie die aan het logge lichaam een stevig gebeente moest geven - stegen van 220 tot 1.263 milliard ton. De ijzerertsreserves klommen van 2 tot 260 milliard ton, de stocks aan koper van 688 tot 170.000 ton, het mangaan van 168 tot 665 millioen ton. De geologen - Rusland telt er ± 6.000 - werden belast met het opzoeken van petroleum in de Oostelijke gebieden. De productie van de streek van Bakou werd nagenoeg verdubbeld.

'La géographie continue de changer d'aspect à un rythme extrêmement rapide. Les cartes vieillissent vite. La connaissance du sous-sol s'est tellement enrichie qu'il est permis de considérer ce sous-sol comme nouvellement découvert^1.'.

1. N. Mikhailov: Nouvelle Géographie en l'U.R.S.S.

[p. 359]

Het transportwezen, essentiële factor in een zo uitgestrekt gebied bleef niet ten achter. De grote industriecentra werden verbonden. Van 1928 tot 1937 steeg het vervoer per spoor van 120 tot 390 milliard ton-Km.; de binnenscheepvaart van 25 tot 32 milliard ton-Km^1.. Sinds 1933 loopt een kanaal van de Oostzee naar de Witte Zee. De hoofdstad is verbonden met de Kaspische Zee door het kanaal Wolga-Moskowa, met de Witte Zee en de Oostzee door het Marynski- en het Stalinkanaal. Een Wolga-Donau kanaal is in aanbouw. Het kanaalnet verbindt thans al de randzeeën.

Een glanspunt in de vervoerpolitiek is de organisatie der noordelijke doorvaart. Moermansk kende een geweldige ontwikkeling. Met de modernste middelen werd de scheepvaartverbinding met de Straat van Behring tot stand gebracht, de Noordkust ontsloten, havens en meteorologische stations ingericht. In den zomer vaart men thans van Archangelsk naar Wladivostock.

Zelfs de menselijke aardrijkskunde werd diep omgevormd. De systematische rassenversmelting, het verplaatsen van mensenmassa's werd door de Sovjets doorgevoerd op Oosterse schaal^2.. Zulks is in verband te brengen met het nationaliteitenprobleem. In hoever de culturele, de economische en tot op zekere hoogte de politieke autonomie der geassocieerde republieken werkelijkheid is, laten wij in het midden. Alleszins schijnen de Sovjets, beter dan de keizerlijke administratie, er in te zijn geslaagd de Russische éénheid en het nationaal-bewustzijn te verstevigen.

1. Transport in the development of Soviet Policy. - Foreign Affairs, April 1946.

2. 'La Russie compte dans sa population an individu de couleur (jaunâtre ou brunâtre, comme le sont les races d'Asie), pour deux individus blancs. Jusqu'à ces derniers temps, les Asiatiques et les Européens tendaient à ne pas se confondre, les Blancs restant cantonnés principalement en Europe, les sujets de couleur dans leur pays originels du Sud et de l'Est. Tout cela changea après la seconde révolution communiste, commencée en 1929. Les communistes avaient, en effet, décidé de briser les anciennes moeurs et coutumes des tribus asiatiques et ils procédèrent à cette transformation de façon complète et systématique. Les membres de ces tribus furent, qu'ils le voulussent ou non, plongés dans le creuset. Depuis, une étrange et merveilleuse mixture y bouillonne'. Littlepage, op. cit.

4^o Het historisch verband.

Het zou verkeerd zijn de snelle materiële machtsontwikkeling van Rusland uitsluitend aan het regime toe te schrijven. Doorheen het rode omhulsel herkent men den diepen drang van het eeuwige Rusland. Wellicht is zelfs de rode schil van de 'radijs' erg dun vergeleken bij haar witte substantie.

Had reeds Peter de Grote met gelijkaardige middelen geen gelijkaardige doeleinden nagestreefd en - den maatstaf van zijn tijd in acht genomen - bereikt? Was het niet zijn opzet het land te moderniseren, zijn industrie te ontwikkelen en zijn eenheid te bevorderen^3.? In zekeren zin is hij aldus de voorloper geweest van het bolsjevisme.

Begon de industrialisering van Rusland reeds niet drie eeuwen geleden, en is de nederlaag in den Krim-oorlog niet te wijten aan de wijzigin-

3. Vgl. V. Klutokowski: Pierre le Grand et son oeuvre.

[p. 360]

gen die, in zake ijzerindustrie, in Engeland en in Rusland ondertussen waren ingetreden?^1.

Beantwoordde een snelle economische groei niet aan een duidelijk aangevoelde, door de tijdsomstandigheden opgedrongen, noodzakelijkheid^2.?

En is het vooral niet kenmerkend dat 'telkens als de Sovjet-regering van de uitvoering van de nationaal-Russische taak afweek om haar communistisch en internationaal programma te verwezenlijken, ze nederlagen moest boeken; telkens als ze zich echter met de haar eigen energie en hardnekkigheid voor het vervullen der nationaal economische en sociale zending inspande, ze immer den steun ondervond der volksmassa - bijzonder der jongere generaties - en dan steeds successen oogstte^3.'?

Onder politieke gedaanteverwisselingen vervolgt Iwan zijn historischen weg.

1. Vgl. Vernadski: The expansion of Russia.

2. Vgl. W. Fisher: La Russie des Soviets.

3. S.N. Prokopovicz: Russlands Volkswirtschaft unter den Sovjets.

IV. - Gevolgen van den tweeden wereldoorlog

Tegen vele verwachtingen in - er heerste namelijk in het Westen een encyclopaedische onwetendheid omtrent de Russische toestanden - bracht de tweede wereldoorlog de revelatie van Rusland's macht.

De schok was geweldig. De dubbele crisis te Moskou en te Stalingrad werd niettemin overwonnen. De Duitse successen en bezettingsmethodes deden de sluimerende vaderlandse gevoelens oplaaien. Zelden vond de gedachte: 'Right or wrong, my country' op groter schaal haar toepassing. Iwan marcheerde met ongeëvenaarden offergeest. Hij oogstte daarbij de vruchten van zijn jarenlange inspanning. Want hoe kostbaar de buitenlandse hulp bij het behalen van den zege ook moge geweest zijn, zonder de geweldige industriële ontwikkeling der jongste jaren, zonder vooral de pas ontsloten industriecentra in het Oeralgebied en verder Oostwaarts had Rusland de krachtproef waarschijnlijk niet doorstaan^4..

Het experiment van den oorlog heeft geleerd dat alleen de staten met grote uitgestrektheid, met een bevolking talrijk genoeg om leger en industrie te stofferen en met een sterk ontwikkeld economisch apparaat den rang van grootmacht kunnen houden. Rusland heeft bewezen die voorwaarden in zich te verenigen: het komt als een der allergrootste wereld-

4. Stalin's prestige is bij dit alles vanzelfsprekend gestegen. De gebeurtenissen gaven hem inderdaad gelijk. Aan de leden van de partij die hem vroegen het lijden van het volk te verzachten door het rhythme der industrialisering te vertragen antwoordde Stalin: 'Het is onmogelijk het tempo te vertragen; het moet integendeel versneld worden. Vergeleken bij de gevorderde landen zijn wij vijftig jaar ten achter; wij moeten dien achterstand in tien jaar inhalen. Wij zullen er komen of wij worden verpletterd'. Dat klinkt thans profetisch. Door de leiding der militaire verrichtingen op zich te nemen op het meest kritische moment, wist hij bovendien van de Russische overwinning een persoonlijk succes te maken. Handig spel: de nederlaag betekende alleszins zijn ondergang.

[p. 361]

machten uit het conflict te voorschijn. 'La Russie est entrée dans la vie universelle, quelle que soit sa forme future, elle n'en sortira plus^1..'

Doch de oorlog sloeg ook diepe wonden.

Het verlies aan mensen wordt ruw geschat op 15 millioen, waarvan 5 millioen burgers. Er zijn 25 millioen daklozen.

West-Rusland - het dichtst bevolkt en nog steeds het sterkst ontwikkeld - werd grondig verwoest en geledigd: 14.000 stoomketels, 1.400 turbines, 11.300 generatoren werden door de Duitsers weggesleept, de stuwdam van den Dnjepr opgeblazen, de mijnen onder water gezet. Last but not least, de technische basis der collectieve landbouwexploitatie werd door de verwoesting van 137.000 tractoren en 49.000 oogstmachines vernietigd.

Dit alles stelt grote reconstructieproblemen, verscherpt door binnenlandse politieke spanningen. In verband met de aangehaalde feiten is er bijzonder op landbouwgebied een crisis merkbaar die doet terugdenken aan de moeilijkheden van de eerste revolutie-jaren. Daarom moet de technische uitrusting van den landbouw ten allen prijze worden hersteld.

Reconstructie is dan ook het hoofddoel van een vierde vijfjarenplan dat Stalin op 9 Februari 1945 aankondigde. Practisch neemt dit plan de draden weer op van het vorige, waar die in 1941 plots werden doorgesneden. In 1950, eindjaar van het plan, zou de bruto-industriële productie een waarde van 205 billioen roebel (in 1926/27 prijzen berekend) moeten bereiken, zegge een verhoging van 48% tegenover 1940. Het nationaal inkomen zou dan 177 billioen roebel bedragen. Ondanks den oorlog zou Rusland aldus op 18 jaar tijds zijn nationaal inkomen met vier hebben vermenigvuldigd. In feite wordt rekening gehouden met de nieuw-verworven gebieden, zodat, deze laatste in acht genomen, de vooropgestelde cijfers die van het derde vijfjarenplan benaderen.

Den nadruk wordt gelegd op de zwaar-industrie: 'Wij moeten onze vooroorlogse productie verdriedubbelen' aldus Stalin. 'Wij moeten een jaarlijkse voortbrenging van 50 millioen ton gietijzer, 60 millioen ton staal, 500 millioen ton kolen, 60 millioen ton petroleum bereiken. Misschien zal het drie of meer vijfjarenplannen vergen, maar de taak moet vervuld worden en wij zijn daartoe bereid'.

Aandacht wordt besteed aan de consumptiewaren, waar het volk naar hunkert. Maar de productiegoederen genieten voorrang.

Ten overstaan van het tekort aan werkkrachten wordt het aantal werkuren verhoogd, en worden de loonschalen in functie van het rendement herzien.

Na de onmenselijke inspanning van den oorlog, na den roes der overwinning, worden van het Russische volk nieuwe zware offers gevergd.

1. Gonzague de Reynold: Conditions politiques et historiques de la paix.

V. - Grondlijnen der Russische machtspolitiek

Op de gelijkenis tussen de politiek der tsaren en die van het Sovjetregime werd reeds hoger gewezen. Stalin erkent haar zelf als hij verklaart:

[p. 362]

'Zonder industriële basis kan Rusland's onafhankelijkheid niet worden verdedigd. Wanneer Peter de Grote, ten overstaan van meer gevorderde staten met koortsachtige haast fabrieken oprichtte voor de bevoorrading van het leger, dan was dit een poging, op zijn manier, om het land uit zijn achterlijkheid te verlossen'.

Doch het parallel kan verder worden getrokken. Rusland's buitenlandse oriëntering werd in het politiek testament van Peter de Grote als volgt omschreven: 'Zoveel mogelijk Constantinopel en Indië benaderen; wie daarover regeert beheerst de wereld; doordringen tot aan de Perzische Golf; eens daar kan men het Engelse goud missen'.

Ook op dit gebied schijnt Stalin den historischen weg van het Russische volk te zijn ingeslagen. De realistische opvatting van het nationaal-Russisch bolsjevisme, het nastreven van zuiver machtspolitieke doeleinden hebben het internationaal bolsjevisme naar marxistischen stijl op den achtergrond gedrongen.

Alleen beschikt Stalin over actie-middelen die zijn voorgangers hem wellicht zouden hebben benijd.

Daar is vooreerst het communisme zelf, dat systematisch als machtsinstrument gebruikt wordt - hetzij om den weerstand van vijandelijke mogendheden te ondermijnen hetzij om 'bevriende regeringen' in het leven te roepen die sterk herinneren aan de vorsten door Napoleon op de Europese tronen geplaatst.

Doch dit instrument is tweesnijdend. Vóór den oorlog boekte de communistische idee een volledige nederlaag als revolutionnaire kracht in het buitenland (behoudens in Frankrijk en China, wegens specifiek nationale toestanden). Haar bijzonderste uitwerking bestond veeleer in het ontlokken van contra-revoluties die min of meer autoritaire en rechtsgeoriënteerde regimes tot stand brachten.

Merkwaardig is nu dat, sinds het afschaffen van het Komintern wél effectieve resultaten in het buitenland werden bereikt, zo zelfs dat Rusland zich heeft weten te omringen door iets als een omgekeerd 'cordon sanitaire'^1..

Niet minder opvallend is echter de relatieve zwakte der communistische partij in de Russische invloedzone ondanks den steun die haar wordt verleend. Bijzonder symptomatisch is het 'neen' dat de arbeiders van Berlijn bij de jongste verkiezingen tegenover het regime van den bezetter hebben uitgebracht. Dit kan wellicht historische gevolgen hebben. Het Russisch antwoord was kordaat en zakelijk: het overbrengen der industriële uitrusting met de daarbij horende techniekers naar meer betrouwbare oorden.

Als nieuw actiemiddel kan ook de diplomatie gelden waar zij zich op psychologische actie toelegt en zich inzonderheid van de openbare opinie in het buitenland bedient om de oude - op zuiver nationale motieven berustende - diplomatie te steunen. De Sovjet-diplomatie heeft haar eigen type-vertegenwoordigers en haar eigen - soms verrassende -

1. Vgl. Communism and Russian foreign policy. - Quarterly review, April 1946.

[p. 363]

werkwijzen die, althans wat hun doelmatigheid aangaat, de klassieke methodes overtreffen^1..

Wat ze met deze laatste wel gemeen heeft - althans sinds 1940 - is het bestreven van machtspolitieke doeleinden, ongeacht het gepredikte ideaal. Men vergelijke in dit opzicht het Duits-Russisch pakt van 1939 met de Angelsaksische alliantie in 1941 en deze op haar beurt met de neutraliteitspolitiek tegenover Japan; men stelle ook de houding der Sovjet Regering ten opzichte van Franco tegenover haar betrekkingen met Peron. Principiële bezwaren schijnen Iwan's optreden in het buitenland niet te hinderen. De ideologie mag wel de machtspolitiek dienen; ze mag haar in geen geval een belemmering worden.

De orthodoxe kerk zelf is een niet te onderschatten werktuig om den Russischen invloed in het buitenland te verstevigen. Een uitvoerige studie hierover vindt men in dit tijdschrift.

Doch al deze actiemiddelen dienen tenslotte een algemene politieke oriëntering die klaarblijkelijk is ingegeven door historische constanten, en namelijk door den van nature opgelegden drang naar de warme wateren die Rusland van zijn continentale isolering moet bevrijden.

De Russische politiek ontwikkelt zich langsheen een lijn die loopt van de Baltische naar de Middellandse Zee in het Westen en van Constantinopel naar Wladivostock in het Zuiden.

De som geopolitische energie hiervoor ingezet, alsook de drukkingspunten variëren volgens tijd en omstandigheden.

Thans wenst Rusland vanzelfsprekend zoveel mogelijk de vruchten te plukken van den zuur bevochten zege.

De militaire verrichtingen brachten mede dat, door de bezetting van Estland, Letland en Litauen, Rusland opnieuw, zoals vóór 1914, over havens in de Baltische Zee beschikt (Libau, Windau, Riga, Reval, Wiborg, Helsingfors). Krachtens het vredesverdrag met Finland verkreeg het de contrôle over de strategisch belangrijke Alandseilanden die de Botnische Golf beheersen. Het slaagde er eveneens in het Deense eiland Bornholm te bezetten.

Doch Rusland's ambitie is vooral naar het Zuiden gericht. In dit verband moeten worden gezien: de ontwikkeling der Sovjet-vertegenwoordiging in de Middellandse Zee-staten, de deelneming aan het statuut van Tanger, de poging om het trustee-ship waar te nemen over Tripolitanië, de steun aan Joego-Slavië in zake Triëste, de druk op Turkije in zake het zeeëngten-probleem, het verstevigen van den invloed in de Balkanstaten en de aanspraken op den Grieksen Dodekanesos.

In het nabije Oosten dringt Rusland verder naar de Perzische Golf door. Een taaie strijd wordt thans bijzonder in Noord-Iran om de petroleumconcessies gevoerd waarover totnogtoe de Angelsaksers een practisch monopolie uitoefenden.

Bij het wederopnemen van deze traditionele Russische politiek -

1. Vgl. Het Foreign Office door R.N.S. Crossman, M.P. in De Spectator van 20-27 October 1946.

[p. 364]

'l'appel du Sud' - ontbrandt opnieuw het eeuwenoude Brits-Russisch belangenconflict. Vandaar het Russisch diplomatiek offensief tegen het Brits Imperium.

Het grote spel wordt in Azië gespeeld. Ook deze geschiedenis is oud^1..

'Wij hebben Europa enkele tientallen jaren nodig', had Peter de Grote reeds gezegd, 'daarna kunnen wij het den rug keren'. En Renan, de ongeluksprofeet die het einde van den nationaal-staat en ook het atoomtijdperk heeft voorzegd, zag reeds den tijd nakend 'où le Slave, comme le Dragon de l'Apocalypse, dont la queue balaie la troisième partie des étoiles, traïnera après lui le troupeau de l'Asie Centrale^2....'.

De voornaamste inzet van het Aziatisch antagonisme is China. Met zijn 500 millioen zielen, zijn rijk economisch potentieel, zijn mogelijkheden als ontsluitings- en afzetgebied, vormt het een der zwaartepunten der XX-eeuwse wereldpolitiek.

De U.S.S.R. en de V.S.A. zijn daarbij de voornaamste acteurs. Geen van beiden zou dulden dat China tot de uitsluitende belangensfeer van den andere zou behoren. China zelf allerminst. Vrij algemeen is men van oordeel dat de belangrijkste strategische grens niet de Rijn noch de Elbe is, noch zelfs de Dardanellen, maar Noord-China. In verband met een mogelijk derde wereldconflict wordt Oost-Azië als het gevoeligste punt vernoemd^3..

Dit alles herinnert sterk aan de XIX-eeuwse terminologie. De politieke methodes der afgelopen eeuw hebben natuurlijk niet geheel afgedaan. Nochtans voelt eenieder aan dat in de XX^e eeuw de machtsproblemen op een nieuw, werkelijk wereldomvattend plan zijn komen te staan en dat de huidige spanningen 'ontspruiten aan diepere bronnen dan die van een eenvoudige belangenpolitiek'. Zij tekenen zich alle af op den dreigenden achtergrond van de verhouding Oost-West.

1. Vgl. G. Bienstock: La lutte pour le Pacifique.

2. 'Rusland reikt de hand aan Azië, niet om het zijn levensbeschouwing op te dringen, maar omdat het de 800 millioen Aziaten nodig heeft om het Europees imperialisme en kapitalisme den kop in te drukken.' Zinoviev op het Congres van Bakou in 1920.

3. Dr van Dusen in Life van 2 September 1946.

VI. - Eén wereld of twee?

Een diep wantrouwen scheidt Rusland van de Westerse wereld, - men mag wel zeggen van de rest van de wereld.

'Wij behoren - aldus Tchaadaiev - tot geen enkele der menselijke families. Wij zijn nooit met andere volkeren samen gegaan. Wij zijn noch van het Oosten, noch van het Westen; wij hebben de tradities noch van het ene, noch van het andere'.

Gonzague de Reynold beschrijft op zijn beurt Rusland's historisch drama: 'La Russie est l'exception du globe. Jusqu'au XVIII^e siècle les Russes ont vécu repliés sur eux-mêmes, loin de l'Occident, très loin des grandes civilisations asiatiques. Ils n'ont connu, ni le moyen âge,

[p. 365]

ni la Renaissance, ni le baroque, ni le grand classicisme; leurs conceptions juridiques ne sont pas les nôtres, leurs croyances chrétiennes sont restées en dehors de notre christianisme actif et intellectuel. Quand ils nous ont rejoint un instant, comme un cercle est tangent à un autre cercle sur un point de sa circonférence, ce fut au moment de la 'philosophie', puis du matérialisme scientifique et des théories révolutionnaires'^1..

De geschiedenis heeft de scheiding voltrokken: Rusland had in ruim honderd jaar tijd vijf maal aan een inval van het Westen het hoofd te bieden^2.. De revolutie heeft de kloof verbreed: Rusland kende jarenlang den handelsboycot, gevolgd door den financiëlen boycot. Omgekeerd voedde de actie van het Komintern den argwaan van de West-mogendheden.

De tweede wereldoorlog bracht Angelsaksers en Russen in hetzelfde kamp samen. Doch nauwelijks was de zege op den gemeenschappelijken vijand bevochten of het oude wantrouwen flakkerde weer op. Met lede ogen volgt het Westen de uitbreiding van Rusland's invloed in Polen, in den Balkan, in het Nabije- en in het Verre Oosten. De V.S.A. hebben zelfs geprotesteerd tegen het afsluiten van een belangrijk Zweeds-Russisch handels- en financieel akkoord in October 1946 waarbij aan Rusland een krediet van een milliard Zweedse kronen wordt toegekend. Dit akkoord werd overigens in November 1946 door het Zweeds Parlement bekrachtigd.

'De Angelsaksische wereld is toenemend van mening, dat de Sovjets door hun expansiemethode en hun wijze van communistische wereldactiviteit de overige wereld verder trachten te bestrijden met het einddoel een communistischen wereldstaat te stichten. De Russen zien zich na den oorlog overal teruggedrongen, bespied en als niet gelijkwaardig behandeld, en dat niet alleen in het ongestoorde voortbestaan van anti-Sovjetse complot-centra, maar ook in hun overtuiging, dat met twee maten gemeten wordt, dat de wereld slechts op het historische moment wacht om in het Sovjetland de vóór-revolutionnaire toestanden te herstellen^3.'.

De menigvuldige contacten tussen staatshoofden en ministers, de nog talrijker redevoeringen konden de vorming van twee blokken niet beletten: een Westers onder Angelsaksische leiding en een Oosters onder Russische leiding. De poging van Amerika om tot eiken prijs (op zeker ogenblik zelfs ten koste van Britse belangen) nauwer samenwerking met de U.S.S.R. tot stand te brengen - het grote plan van Roosevelt - mocht tot op heden slechts matige successen boeken.

Rusland bleek onhandelbaar. Het is zover gegaan dat de West-mogendheden het afsluiten van afzonderlijke vredesverdragen met zekere vijandelijke staten ernstig in overweging namen - wat de scheuring totaal en wellicht onherstelbaar zou gemaakt hebben.

1. Uit Conditions politiques et historiques de la paix.

2. 'Napoleon's invasie in 1812, de Anglo-Franse invasie (die wij Krim-oorlog noemen) in 1854, de Duitse invasie in 1914, de Anglo-Franse invasie (die wij 'interventie' noemen als wij haar toegeven) in 1918-20 en Hitler's invasie in 1941.' - A.J.P. Taylor in The Listener.

3. N. Basseches, in Elseviers, weekblad van 13 April 1946.

[p. 366]

Zo kwam dan Rusland met zijn satelliet-staten vrijwel alleen te staan. Vandaar het belang dat het in de Organisatie der Verenigde Volken aan het vetorecht hechtte; vandaar ook zijn afkeer voor ieder debat in de algemene vergadering der Verenigde Volken.

De vredesconferentie te Parijs, die in hoofdzaak een woordenstrijd was (de belangrijkste problemen: Duitsland en Japan werden voorzichtigheidshalve vermeden) heeft de werkelijke internationale verhoudingen in een schril licht gesteld. Het standpunt van het Russisch blok botste regelmatig op een meerderheid der drie-vierden.

Molotov kloeg sarkastisch dat de meest overtuigende argumenten hun effect misten. Doch het blok der Slavische staten bleek ten minste even ongevoelig voor de sterkste bewijsvoeringen. Hoe kon bijvoorbeeld, het toekennen van grondgebied van een geallieerde mogendheid aan een vijandelijk land de onpartijdige en vrije toestemming van de meerderheid der afgevaardigden wegdragen?

Het grote misverstand berust op de zeer verschillende opvattingen der Westerse en der Oosterse mogendheden in zake 'democratie' en 'menselijke vrijheid'. Dààr ontspringt wat Walter Lippmann noemt de vicieuze cirkel van het antagonisme.

Ten overstaan van Rusland's houding is stilaan de overtuiging gegroeid dat een politiek van 'vriendschappelijke krachtdadigheid' (de uitdrukking komt van den Amerikaansen senator Van den Berg) meer kans heeft positieve resultaten op te leveren dan een al te toegeeflijke houding die als zwakheid wordt uitgelegd en uitgebuit.

Dien weg is Byrnes opgegaan, ondanks het stellingnemen van Wallace. De jongste Amerikaanse verkiezingen hebben bewezen dat hij door het volk gesteund wordt: het stemde tegen Wallace.

Is het daarom dat Molotov te Parijs zich 'meer toegevend toonde dan hij ooit was'? Men verlieze niet uit het oog dat Rusland, hoe machtig ook, zich moeilijk met de V.S.A. zou kunnen meten. Niet alleen beschikt het blijkbaar nog niet over de nieuwste wapens, maar de industrie heeft evenmin het ontwikkelingspeil der Amerikanen bereikt^1.. Het is verder geen geheim dat Rusland's lucht- en zeestrijdkrachten het landleger proportioneel niet evenaren.

Neemt men daarbij de noden der reconstructie en de binnenlandse toestanden in acht, dan wordt het duidelijk dat een nieuwe krachtproef het regime wellicht te zwaar zou vallen. Voorzichtigheid schijnt derhalve geboden.

Typisch in dit opzicht is de tegenstelling tussen de verklaringen van Molotov in een toespraak gehouden op de algemene vergadering der Verenigde Volkeren en die - bijna gelijktijdige - van Stalin in een persinterview, in October 1946.

1. In 1940 produceerde de Sovjet Unie 166 millioen ton steenkool. Dit cijfer is door de Duitse vernielingen ongetwijfeld teruggelopen. Amerika had in 1944 een productie van 620 millioen ton.
Rusland bracht in 1940, 18 millioen ton staal voort. Ook dit cijfer is, om dezelfde reden, verminderd. Amerika's productie bedroeg, in 1944, 81 millioen ton. - A.J.P. Taylor, in The Listener.

[p. 367]

Molotov was vrij agressief, Stalin daarentegen eerder verzoenend. Waar de eerste het Baruchplan met het oog op de contrôle over atoomenergie bekampte, kwam de tweede op voor streng internationaal toezicht.

Terwijl de Sovjet-minister de 'dollar-diplomatie' aan de kaak stelde, bevestigde de rode tsaar zijn verlangen een dollar-lening te bekomen.

Dit contrast belicht de dubbele lijn die door de Sovjet-diplomatie thans wordt gevolgd. Er is vooreerst de oorlogsdiplomatie, gesteund op ideologische middelen en uiteraard op economische zelfstandigheid en politieke isolering aangewezen. Er is vervolgens de diplomatie der toenadering met het Westen, die de mildering der ideologische actie impliceert en op buitenlandse hulp bij de reconstructie aanstuurt.

Het lijdt geen twijfel dat de groeiende internationale spanning te Moskou - hoe vreemd dit ook moge schijnen - niet wordt gewenst. Stalin is handig genoeg om een zwenking te bewerken in de totnogtoe weinig succesvolle Molotov-politiek. Een snelle ommekeer in de diplomatieke strategie is daarom niet te verwachten. Er zijn nochtans tekenen die op een evolutie wijzen, met name de meer toegeeflijke houding tegenover Amerika's wensen in zake luchtverkeer alsook Molotov's jongste initiatief tot ontwapening.

Zhdanov's rede ter gelegenheid van de 25^e verjaring van de Octoberrevolutie, waarin hij openlijk bekende dat 'ook de machtigste kapitalistische staat door oorlogsverliezen als die welke Rusland onderging tot een tweede-rangsmacht zou zijn teruggedrongen, maar dat de planeconomie opnieuw mirakelen zou doen', Stalin's terughoudendheid, zijn wens buitenlandse hulp te bekomen, de offers welke zonder die hulp van de bevolking zouden gevergd worden, de malaise in de betrekkingen tussen het leger en het Politbureau, het systematisch weren uit het publieke leven van populaire militaire figuren, de crisis in den landbouw, wijzen op toestanden en tendenzen die feitelijke economische en ideologische toegevingen aan het Westen zouden kunnen in de hand werken of voorbereiden, al vallen ze dan ook samen met scherpere polemieken tegen 'Angelsaksische reactionnairen' en met strengere binnenlandse zuivering - wat geen teken van zelfvertrouwen is^1..

Verrassingen zijn, vooral in Rusland, nooit uitgesloten. Zou ééns de verdeelde wereld dan toch één worden^2.?

1. Vgl. The Economist, 16 November 1946.

2. Deze kroniek was reeds ingezonden toen de 'sensationele' Russische toegevingen betreffende Triëst, de Donau-Scheepvaart en voornamelijk betreffende de beperkingen van het vetorecht in verband met ontwapeningskwesties, werden bekend gemaakt. In het licht der hier ontwikkelde beschouwingen hoeft deze zwenking niet te verwonderen.

VII. - Perspectieven

Wie Rusland in wereldverband beschouwt wordt allereerst getroffen door het feit dat noch Stalin, noch Molotov, noch Byrnes, noch Bevin, noch de volkeren die zij vertegenwoordigen, een derde wereldconflict wensen. Daar komen ze allen, blijkbaar rechtzinnig, voor uit. Iedereen

[p. 368]

beseft dat de ramp niet zou te overzien zijn. Niemand kan zich overigens een duidelijke voorstelling maken van de wijze waarop de oorlog zou gevoerd worden. Het zou een gevecht worden tussen olifant en walvis: de grote tegenstrevers zouden te land alleen op het grondgebied van bondgenoten - West-Europa of Oost-Azië - tot een treffen kunnen komen. Men durft nauwelijks zover denken.

Verantwoordelijke gezagdragers aan beide zijden hebben bovendien herhaaldelijk verklaard dat er geen onoverkomelijke moeilijkheden bestaan om een vruchtbare samenwerking - die een vreedzame mededinging niet uitsluit - tot stand te brengen^1..

Het blijft niettemin waar dat de kloof door het verleden, door de belangenoppositie en door de onderscheiden levensbeschouwingen, tussen Oost en West gegraven, zo ontzagwekkend diep is, dat ze alleen door taaie en intensieve inspanning, zowel op politiek, sociaal en cultureel als op economisch en financieel gebied, kan worden overbrugd.

Een eerste vereiste daartoe is alles te vermijden wat de kloof nog verbreden zou. Het negatief anti-communisme heeft in niet geringe mate tot het slagen der revolutie bijgedragen, en, omgekeerd, hebben de wereldrevolutionnaire doctrines en bepaalde 'diplomatieke' en politieke methodes de gehele wereld tegenover Rusland vijandig gestemd. Ideologische onverdraagzaamheid kan alleen de verhoudingen verscherpen.

Het komt er vervolgens op aan - bij gebrek aan een onmiddellijk bevredigende oplossing - een 'modus vivendi' te bereiken die tijd en gelegenheid zou schenken om verdere toenadering en nauwere samenwerking geleidelijk te bewerken. Zelfs zij die de Sovjet-politiek als een enggeestige en achterlijke machtspolitiek zonder principes, zonder scrupules, zonder zin voor wereldsolidariteit bestempelen en die de vrees voor kapitalistische omsingeling en de veiligheidsoverwegingen der Sovjet-Unie als fabels aanzien^2., sluiten daarom de mogelijkheid van practische, zakelijke samenwerking met dit land niet uit.

Dit geloof heeft totnogtoe de breuk, met haar onafwendbare gevolgen, kunnen beletten.

De O.V.V. is daaraan niet vreemd en de hoop is gewettigd dat in het raam van die instelling concrete resultaten zullen worden bereikt.

Redenen tot vertrouwen boezemt ook het Russische volk zelf in. Niets is natuurlijker dan dat het de vruchten der overwinning wenst te plukken. Het wenst dit echter minder te doen in den vorm van een verhoogde politieke macht dan wel in dien van een verhoogden levensstandaard. De Russen zijn namelijk gewone menselijke wezens. De oorlog en het contact met het Westen heeft het besef van ontoereikende levensvoor-

1. 'There is no fundamental dividing line between East and West,... no divisions which cannot be bridged.' - Maarschalk Smuts op de vredesconferentie te Parijs.

2. De strategische veiligheidsmaatregelen door Rusland getroffen met middelen en in vormen die bezwaarlijk kunnen worden aanvaard, worden wel eens verklaard door de vrees en het wantrouwen in verband met het atoomwapen. Doch hebben de Russen de remedie tegen de atoombom niet handen? Amerika heeft zich immers bereid verklaard de productie der atoombom te internationaliseren, indien ook Rusland zich aan internationale contrôle onderwerpt. Vgl. The Economist, 23 November 1946

[p. 369]

waarden verscherpt. De zorg van de Sovjet-regering om de Westerse tendenzen te bekampen heeft geen anderen uitleg. Een isoleringspolitiek die de verbetering der levensvoorwaarden zou vertragen kan niet anders dan weinig populair zijn. Doch het onuitgesproken verlangen van het volk reikt verder. Ook zij die het grote Russische experiment met sympathie beschouwen, erkennen den diepen drang van het volk naar persoonlijke vrijheid, naar een harmonisch ontwikkeld menselijk bestaan, naar vrije politieke instellingen^1..

De Russische revolutie evolueert traag, naar Oosters rhythme. Doch de tijd is lang voorbij toen de eretekens van de uniformen der officieren werden gerukt. De revolutie heeft haar louterende werking ruimschoots gehad. Gaat, ook voor haar, het ogenblik aanbreken waarop zij sterven zal in dienst der gedachte die zij verketterde: maatschappelijke hiërarchie? Is dit niet reeds ten dele geschied?

De ontwikkeling der gebeurtenissen, zelfs in de jongste kwart eeuw, heeft herhaaldelijk bewezen dat het Russische volk een macht vormt die door geen politiek regime straffeloos kan worden miskend. De vergelijking van de radijs met de dunne rode schil gaat volkomen op.

Een kentering in Rusland's politieke oriëntering behoort daarom tot de mogelijkheden. Veel zal daarbij afhangen van de manier waarop de West-mogendheden de huidige economische en sociale problemen zullen weten op te lossen: onwillekeurig toch houdt Rusland het oog op het Westen gericht. Binnenlandse spanningen zouden die evolutie kunnen bespoedigen.

Het is op dit ogenblik moeilijk uit te maken of Iwan zijn bloedige marsch over de wereld zal voortzetten, of hij zich met de andere volkeren op vreedzamen wedijver zal toeleggen, of hij wellicht de verlossende boodschap zal brengen die de mensheid de heersende maatschappelijke crisis zal helpen overwinnen. De slotzin van 'Boris Godounov', door Pousjkin, luidt veelbetekenend: 'Het volk blijft stom'. Iwan heeft zijn laatste woord nog niet gezegd. Het weze een woord van menselijkheid en verzoening.

1. 'Tout fait croire que le peuple russe ne se contentera pas du primitivisme spirituel, qui caractérise la soviétisation, il éprouvera un besoin impérieux de combler son éducation en revenant à la tradition spirituelle plus riche et plus profonde d'antan. La révolution russe a ébranlé le peuple à tel point qu'il ne s'arrêtera plus à mi-chemin. Si le régime renforcé par la victoire éclatante en tient compte, l'avenir de ce peuple se présentera comme un retour graduel à la vie paisible et heureuse qu'il a bien méritée après tant d'épreuves. Sinon, on verra en Russie encore des secousses du genre de celles que la France a vécues en 1830, 1848 et 1871. Car on ne peut fermer les yeux sur les déceptions et les lésions que la révolution russe a dû laisser. L'issue heureuse de la guerre va les assouvir, mais elles réapparaîtront, si on ne profite pas de ce moment unique pour les apaiser définitivement.
'Le peuple russe, malgré les apparences, tient à ses 'libertés morales'. Il pourra bien se désintéresser encore du pouvoir en le centralisant sur son mandataire - qu'il s'appelle dictateur ou tsar - mais il voudra bien obtenir enfin sa liberté de conscience, de pensée et de parole...
'On espère que le tsar rouge fera après la guerre ce que le tsar Alexandre I^er a omis de faire, c'est-à-dire de récompenser le peuple russe pour sa lutte titanique menée héroïquement, en lui accordant enfin un régime démocratique de 'liberté morale' plus étendue sinon pleine.' Boris Nicolsky: Le peuple russe. Sa carrière historique 862-1945.