Streven. Jaargang 14

[p. 236]

Oud en nieuw
De Engelse paradox
door V. de Meyer

Engeland is een wonder land. Een land dat bij geen ander land kan vergeleken worden. Wie van het vasteland naar Engeland gaat, komt in een andere wereld. Een wereld waar sommige dingen be ter zijn dan elders en sommige minder goed: doch waar alles anders is. En juist omdat alles zo 'anders' is, omdat er geen gemeenschappelijke maatstaf voor vergelijking is, vallen de meeste vergelijkingen verkeerd uit.

Het feit van zo op en top 'anders' te zijn, heeft Engeland in laatste instantie te danken - of te wijten - aan twee grote factoren: een strook water en een boek. Het Kanaal en de Bijbel. De meest ver-bijsterende theorieën werden uiteengezet nopens den invloed van de geographische ligging (en daaruitvolgend klimaat) op het karakter en de kultuurgeschiedenis van een volk. Hier mögen wij echter, zonder een zweem van overdrijving, verklaren dat, zonder het Kanaal, Engeland niet zou zijn wat het is. Die smalle strook water is, ten • goede of ten kwade, een onwrikbare dam geweest waartegen, in den loop der geschiedenis, aile invloeden van het vasteland, even vaak als vruchteloos, hun geweld kwamen botvieren. Sedert de instorting van het Romeinse Keizerrijk zijn alle landgrenzen op het Europese vasteland een -perpetuum mobile geweest. De watergrenzen van Groot-Brittannië hebben echter onwrikbaar stand gehouden. Sedert Hastings is Engeland een eiland gebleven. Hoezeer hebben de Duitsers zich hierover in 1939 vergist toen zij, in het vuur van hun verlangen, hun waanzinnigen Führer nariepen: 'Er zijn geen eilanden meer...'.

Wat in 1940 gebeurd is, het breken van den Duitsen springvloed, was maar een culminatie van veel eeuwen geschiedenis. Een culminatie en een symbool: buitenlands geweld of vreemde invloeden kunnen in geen stormloop slagen tegen dit eiland, verschanst achter zijn natuurlijke borstwering.

De laatste invasie van Engeland greep plaats... negen eeuwen geleden. De betekenis van dit feit is niet doorgedrongen tot de massa van het Engelse volk. Sedert negen eeuwen heeft geen vreemde over-rompelaar het land verwoest, zijn steden platgelegd, zijn bevolking ontvoerd. Een vreemdeling die met het land vertrouwd is en het doorreist, is getroffen door de kalme rust die over alles gespreid ligt. Een rust van vele eeuwen, spijt een vaak uiterst beroerde inwendige

[p. 237]

geschiedenis. Vele dorpjes liggen steeds te dromen in den grijzen mist of zich te warmen in de zomerzon zoals honderden jaren geleden. Dââr zijn geen overwinnende legers voorbijgetrokken...

De eeuwen door hebben de Engelsen hun grondwet kunnen volmaken, zonder overhaasting en met rijp overleg. Zij hebben voldoende tijd gehad om te snoeien, aan te passen, te verbeteren. Zij hebben vooral tijd genoeg gehad om op hun eigen werk terug te blikken en het te toetsen aan de werkelijkheden van den dag. En vaak zijn zij, nu nog, tevreden met hun werk. Ietwat gelijk de Schepper in het Paradijs die 'zag dat zijn werk goed was'. Vidit quod esset bonum...

Het gevolg van dezen benijdenswaardigen toestand is dat Engeland, meer dan gelijk welk ander volk van Europa, zich in zijn eigen richting ontwikkeld heeft. Zijn cultuur en instellingen zijn niet in den vollen zin van het woord vruchten van een Europees gewas. Zij zijn vruchten van een anderen boom, die alleen in de Britse flora yoorkomt. De meest kenmerkende eigenschappen der Europese beschaving worden vanzelfsprekend in Groot-Brittannië teruggevonden, doch zij zijn gedifferentiëerd. Zij zijn typisch en uitsluitend Engels. In de handboeken voor Apologetica zegt men dat de Engelse Kerk autokephaal is. Het is echter niet alleen de Engelse Kerk die zo kan gekenmerkt worden. Gans de Engelse cultuur is autokephaal. Niet meer dan vreemde légers hebben vreemde gedachtenstromingen het eiland overrompeld. Hoogstens hebben zij in dit eiland kunnen doorzijpelen. Doch osmose is uiteraard een trage verrichting. Vreemde invloed wordt echter in Engeland niet altijd als schadelijk aanzien en wordt dan ook in beperkte mate geduld. Ook vergif, wanneer het in kleine dosis gebruikt wordt, wekt het organisme op.

_**_*

De Engelse insulariteit, samen met de trage doorzijpeling van vreemde gedachten, geeft ons den sleutel van vele paradoxen die anders helemaal onverklaarbaar blijven.

Nova et vetera, 'Wat het ons moeilijk maakt om den kern en het rhythme der Engelse maatschappij te begrijpen en er terzelfder tijd een verklaring voor geeft, is de paradox van een uitwendig conservatisme met een blijvende capaciteit voor inwendige verandering en ontwikkeling.' (A.L. Rowse: The Rhythm of English History.) Er is een volksspreuk die zegt: 'Gij moogt in Engeland veranderen alles wat gij wilt, als gij het uiterlijke maar niet verandert'. Daarin ligt veel waarheid. Men mag zich in Engeland niet laten misleiden door sommige instellingen of gewoonten die uit een anderen tijd schijnen: House of Lords, Engelse Kerk, tradities in school-, gerechts-

[p. 238]

en openbaar leven. Al die zaken schijnen wel dezelfde te zijn als honderden jaren geleden, doch het is slechts schijn. Een mooie Gothische of Renaissance façade, van binnen versterkt met gewapend beton... De functie van die instellingen heeft meestal haar karakter oorspronkelijk verloren en de gewoonten hun betekenis.

Ook in het dagelijks leven kan men dikwijls den vinger leggen op dit paradox van oud en nieuw, van statiek en dynamiek. Wie Oxford of Cambridge bezoekt, is aanstonds getroffen door het schouwspel der mannelijke en vrouwelijke studenten in hun onafscheidbare 'gown' (academisch kleed). Deze zwarte, soms onooglijke, gown die los boven de gewone kleren aangetrokken wordt is een overblijfsel van den toog (soutaan) welke geestelijke studenten droegen toen de Universiteit feitelijk een hogeschool voor Godgeleerdheid was en alle studenten ook geestelijken waren.

Een groot aantal studenten aan bovengenoemde Universiteiten leven in de zg. 'colleges'. Deze 'colleges' zijn als het ware zelfstandige onderdelen der universiteit die één of meerdere faculteiten bevatten. Zij zijn ondergebracht in eerbiedwaardige gebouwen waarvan de meeste dagtekenen uit de 16^e en 17^e eeuw. Het mobilier en de inrichting der eetzalen b.v. zijn nog dezelfde als ten tijde van Hendrik VIII of koningin Elisabeth. Aan atmosfeer mangelt het zeker niet in de 'colleges'. ... Wanneer de Studenten, gezeten op de oude eiken banken, hun roast lamb and mint sauce verorberen, kunnen zij mijmeren over hun voorzaten die aan dezelfde tafels dezelfde spijzen genoten, vier eeuwen geleden. Doch na het ontbijt begeven diezelfde studenten-met-de-gown zich naar hun laboratorium voor natuurkunde dat een van de meest moderne in de wereld is. Men vergete niet b.v. dat de eerste beslissende proefnemingen omtrent de splitsing van het atoom vol-trokken werden met het cyclotron van een der universiteitslaboratoria te Cambridge.

Als tweede voorbeeld möge het volstaan de Engelse Kerk aan te halen. Deze is destijds een zeer levend organisme geweest. Zij had op betrekkelijk korten tijd de massa van het Engelse volk tot haar zienswijze gewonnen of gedwongen. Op even korten tijd echter verloor zij haar eerste dynamisme: amper meer dan een eeuw na de definitieve vestiging van haar macht was reeds de reactie van John Wesley nodig om ze uit haar lusteloosheid te schudden. Globaal beschouwd mag men echter zeggen dat de Engelse Kerk een zeer diepgaanden invloed op de bevolking heeft uitgeoefend. Thans is echter die invloed geweldig geslonken. De Church of England is een zeer eerbiedwaardig monument geworden dat hoegenaamd de zending niet meer vervult welke zij zich had opgelegd. Zij is een hol skelet dat nog met pezen aaneenhoudt doch helemaal ontspierd is. En hoe kan het ook anders als dit

[p. 239]

lichaam destijds zelf al de vitale slagaders overgesneden heeft. Dit alles spijt veel ernstig pogen en veel verlangen naar hoger en beter in individuele gevallen.

Ook de Engelse Kerk is een sprekend (en pijnlijk) voorbeeld van 'oud en nieuw'. De godsdienstige façade werd bewaard, doch een merkelijk deel van de gemeenschap is aangetast, en dodelijk aangetast, door de nieuwe ziekte van rationalisme en modernisme. De besmetting is meestal van boven gekomen: in meer dan één prachtige oude kerk wordt geofficiëerd door geestelijken (vooral van de zg. Broad Church) die zelfs de meest fundamentele waarheden van het Christendom loochenen. De oude gewaden, de oude ceremoniën en oude formules worden steeds gebruikt, doch werden van hun primitieve betekenis afgewend. De woorden zijn dezelfde, doch alle beduiden iets anders dan vroeger. Hierop maakt de High Church uitzondering, doch haar invloed op de massa van de bevolking is onbeduidend.

_**_*

Deze toestand, evenals vele andere eigenaardigheden, kan men niet begijpen indien men het belang van den tweeden groten factor in de vorming van den Engelsen volksaard onderschat. Met de Reformatie werd ook de Engelse Bijbel over de Britse Eilanden verspreid.

Waar de Bijbel vroeger weinig of niet, tenzij in het Latijn, door leken gelezen werd, drong hij nu binnen in de nederigste woningen en hutten. Als literair werk is de Authorized Version die in 1611 verscheen en de vrucht is van den arbeid van verscheidene generaties vertalers, zonder weerga in de Engelse taal. Geen ander werk heeft zo'n invloed gehad op de taal en de zeden van het volk. De taal was toen nog kneedbaar en mals als was: de vertaling van den Bijbel heeft er een onuitwisbaren Stempel op gelegd.

Niet alleen de Bijbel, doch vooral de vrije interpretatie ervan heeft het karakter van het Engelse volk gewijzigd en gans zijn cultuur beïnvloed. In die vrijheid van interpretatie heeft de Engelsman een voorwerp en een voedsel gevonden voor zijn drift naar vrijheid tout court. 'De studie van de Schrift, verlicht of verduisterd door private interpretatie, leidde rechtstreeks tot elken vorm van republikeins enthousiasme en speelde de hoofdrol in onzen Burgeroorlog, onze proef van een autoritairen staat en zijn instorting. Van op een afstand gezien mogen wij zeggen dat zij er grotelijks toe bijgedragen heeft om ons de politieke vrijheid te doen bemachtigen waarin wij ons thans Verheugen.' (Earl Baldwin: The Englishman.)

Er zou een lijvig boek te schrijven zijn over den invloed - ten kwade en ten goede - van het vrij onderzoek op het privaat en open-

[p. 240]

baar leven in Engeland en op den Engelsen volksaard. Het is overbekend hoe de ongelooflijke versnippering en verbrokkeling van het godsdienstig leven van dit land hieraan te wijten zijn. Het is eenvoudigweg verstummend tot welke uitersten sommige godsdienstige genootschappen op dit punt gedreven werden. In een van de- grote straten te Londen is vóór een kerk een ruim aanplakbord aangebracht waarop in grote letters geschilderd staat: Come and worship here, no creed compulsory. ('Kom hier uw godsdienstplichten vervullen, geen geloofspunt wordt U opgelegd.')

Het kan niet ontkend worden dat het vrij onderzoek in het volk een groten geest van onafhankelijkheid ontwikkeld heeft die ook goede kanten heeft.

Die onafhankelijkheidszin is er buitenmate diep ingegroeid... Wanneer een Engelsman in den loop van een discussie over politieke of andere aangelegenheden in het nauw wordt gebracht, is zijn laatste argument altijd: This is a free country, is n't it? 'Dit is een vrij land, is 't niet?' Daarmee is voor hem het laatste woord gezegd.