Streven. Jaargang 13

[p. 379]

Kunstkroniek
Een kwartiertje bewondering voor het lam Gods
door Silvain Douven, Monfortaan

Wanneer de schilderkunst in Vlaanderen zich stilaan losworstelt van den Byzantijnschen invloed en onze miniaturisten, kinderlijk onbeholpen, streven gaan naar een realistischer uitbeelding van de werkelijkheid, verschijnt plotseling Jan van Eyck - de koning der realisten - en klaroent den nieuwen tijd.

In bewondering voor de bloeiende schoonheid die hem van alle kanten omringt, gaat hij een lentespel spelen met de betooverende pracht van zijn kleurenpalet: een lentehymne, waarin hij zijn vreugde zal uitjubelen om de schoonheid van het leven...

Zijn peilende blik en alles omvattende opmerkingsgave hebben de zichtbare werkelijkheid ontdekt. En in jeugdige overmoed heeft hij die werkelijkheid in zich opgenomen, met angstvallige nauwgezetheid op het paneel getooverd en door het harmonisch kleur- en lichtspel tot tintelend leven gewekt.

Het wordt een feest van kleuren... een dooreenstrengeling van amber... ultramarijn... robijnenrood... een glinstering van juweelgeflits en parelenglans... met de zonnezindering van bronzig goud doorschemerd: een wereld van schoonheid bloeit open in een droom van kleuren!

Pauweveertinten en regenboog-kleuren wemelen er spelend dooreen. De werkelijkheid lijkt een sprookjeswereld... waarin een sprankel paradijsgeluk nog geheimzinnig natrilt...

De feillooze zuiverheid van uitbeelding, de verbluffende stofuitdrukking en vooral de gevoelige lichtbehandeling, waarmede hij de werkelijkheid suggereert en tot nieuw leven omschept, verrast ons, daar zulk een hoogte nimmer werd bereikt.

Alles boeide en inspireerde hem: het landschap met het fijn doorvoeld spel van licht en schaduw, de bekoorlijke intimiteit van het binnenhuis, maar ook de gelaatsexpressie der portretten-taal... het rijke leven in al zijn picturale verscheidenheid.

Niemand voor Jan van Eyck heeft zoozeer de stof liefgehad, maar ook niemand heeft zoo intens de poëzie aangevoeld van het kleine detail. Zijn geest boog zich speurend en met liefdevolle bewondering over de schoone schepping - zelfs het onaanzienlijkste werd voor hem een groote vreugde, omdat deze kleine, alledaagsche dingen, omfluisterd door het licht, een kostbaarheid vormen van pracht en stillen adel. Naast een sublieme werkelijkheidsaanvaarding dus ook de liefde voor het kleine detail.

Er trilt in dit werk iets van het ongenaakbare, dat eigen is aan al het waarlijk schoone, het in zichzelf tot rust gekomene. De koortsachtige scheppingsdrift is bedwongen... de spontaneïteit van uitvoering is geweken... het staat buiten alle hartstocht; de werkelijkheid in den geest van den kunstenaar gelouterd, ontdaan van alle klein-menschelijke beslommeringen, herrijst in zijn scheppingen schooner dan het menschenoog haar ooit zal kunnen aanschouwen. Er glanst iets van Gods eeuwige schoonheid in dit werk.

Deze kunstenaar bezat nog dien geest van stilte en ingetogenheid waardoor zijn werkelijkheidsliefde - in het licht van zijn geloof gelouterd - kon uitgroeien tot de verhevenste werkelijkheidsvisioenen aller tijden.

[p. 380]

Zoo openbaart zich zijn werk aan ons als de schoone droom van een ziel die dronken van de glanzen der aarde, toch steeds in alle schoonheid den Schepper terugvindt en Hem dankend huldigt.

Aldus bereikte hij dat wonderlijke evenwicht tusschen aardschheid en hemelschheid, de harmonische ineenstrengeling van het geestelijk ideaal der Middeleeuwen en de Renaissance-liefde voor de stoffelijke werkelijkheid en rijst hij voor ons op als de bekroner der middeleeuwsche miniatuurkunst, maar tevens als de profeet eener nieuwe levensvisie: de heraut der moderne schilderkunst.

Wanneer Jan van Eyck leeft en werkt, schuiven reeds traag en onrustig de schaduwen van de Renaissance over het land en leven we in het herfstgetij der Middeleeuwen.

Een donkere tijd.

Nog galmen belforten en verrijzen kathedralen, maar de religieuze geestdrift zal weldra dooven...

Vlaanderen kan zijn eigen weelde niet dragen en onvoldaan zucht het naar ongebondenheid. Geloofsovertuiging vervlakt, rijkdom der aarde kluistert. Doch bitter kwelt het vruchteloos tasten naar verloren geluk...

Dan voelt men zich schuld-bewust en gaat met heimwee verlangen naar voorbije eeuwen, toen men nog in voortdurend kontakt leefde met God, toen men droomde van den hemel en in deemoed opzag naar boven, welbewust van een behoefte aan hulp en bovenaardsche ontferming.

Dan herleeft weer het schoone visioen van middeleeuwsche vroomheid, dat voor een laatste maal zich stralend zal openbaren in het wonderbare Lam Gods.

Jubelde Jan van Eyck om de menigvuldige schoonheid der aarde, nog intenser zal hij jubelen om de heerlijke gave der Verlossing en met hemelsche innigheid z'n beroemde Aanbidding schilderen.

Het werd een grootsch opgevatte synthese van de katholieke Verlossingsleer; een fier en machtig Credo, waarin hij zijn stralend geloof en zijn vrome eerbied voor het heilsgeheim in een sublieme adoratie heeft uitgezongen; de blijde, steeds weergolvende Alleluia-zang van heel het verloste menschdom, dat van alle kanten naar deze bloemenweide samenstroomt, waar de fontein des levens ontspruit: het door Christus herwonnen Paradijs!

Talloos bloeien de bloemen. Heel de aarde bloeit mee in prille schoonheid en lentebetoovering...

Jong leven, doortinteld van frissche levenskracht; subliemer omlijsting ware niet denkbaar! Want verlossing beteekent immers een dagelijksche levensvernieuwing, 'n herrijzen uit den dood der zonde... En het Bloed van het Lam is als het morgenrood dat de wereld uit den nacht der zonde bevrijdt en zaligend zuivert.

Fiere ridders, eenzame kluizenaars, pelgrims vermoeid door het lange zoeken... heel het menschdom stroomt samen naar dit wondere paradijs om er het Lam te aanbidden en z'n dankbaarheid in stille zaligheid uit te jubelen. Want Christus is de weg naar het geluk. Het paradijs, het land van hun droomen waarnaar ze zoozeer verlangen: 't paradijs, de bekroning van het heil en de rust voor het rustelooze streven...

Daarboven troont Hij, onze Koning, verheerlijkt in zijn bloed, met het zegekruis gekroond. Zijn zachte, goede oogen schouwen mysterieuze stilte in... eeuwen strekken zich voor Hem uit. En dankbaar ziet de Koning het golvend optrekken van d'eindelooze menigte naar het herwonnen paradijs. Juichend schalt de heilbazuin en liederen weergalmen: 'Glorie aan God in den hooge en vrede op aarde aan de menschen van goeden wil.'

De blijde boodschap van Christus' komst! Zijn bloed bracht redding en Zijn dood schonk ons het leven.

Bij Christus vindt het rustelooze streven rust en in Zijn Licht verdwijnt duisternis, wijkt zondig leven en bloeit geluk en lente.

Eeuwige lente in het herwonnen Paradijs.

[p. 381]

Deze machtige slot-indruk, die we telkens ervaren bij het aanschouwen van het Lam Gods, wist Jan van Eyck te bereiken, dank zij z'n nergens falende zekerheid van uitvoering, z'n subtiele verzorging van het kleinste onderdeel, z'n verbluffende stofuitdrukking, dank zij het prachtige samenspel der groepen, dank zij vooral de weergalooze kleurenweelde, die alles samenbindt tot een indrukwekkende lente-schoonheid.

Het is als een muziek van kleuren, die in vollen rijkdom over deze paneelen stroomt: een wondere samenzang van frissche, reine kleurenklanken... diep orgelend, zacht ruischend of innerlijk jubelend - een machtige kleurenhymne, verinnigd door het harmonisch licht van stillen droom. Naast deze kleurenrijkdom worden we getroffen door de subtiele verzorging van het detail en het juiste ciseleeren van iederen vorm; detail-realisme, dat echter nimmer ontaardt in peuterig detaillisme, omdat elk onderdeel opgenomen wordt in de eenheid van het visioen.

Duizenden en duizenden kleine bijzonderheden, bloempjes en blaadjes, sieraden, torentjes duiken overal op... menschen in menigte. Maar alles wordt in één zicht gezien, in één toon gekleurd, in één eenheid bewogen. Daar zit wel iets van de geheimzinnige bekoring van het werk in. Men wordt voortdurend van het een naar het andere gelokt, voortdurend verrukt door de subtiele details, de contrasten en samenklanken, maar telkens wordt men teruggebracht tot een overheerschend gevoel: de glanzende pracht van het verlossingsvisioen.

Dit werk vormt een prachtige eenheid: naast het nauwlettendste naturalisme, de monumentale kracht van een ideale schoonheid - de sublimeering van het lente-visioen, gedragen door het leven en ontsproten uit het vroom gemoed eener machtige persoonlijkheid.

Jan van Eyck is een schilder van wereld-formaat: de koning der realisten. Met een weinig verf wist hij elke gedaante en elke stof te herscheppen tot een nieuw leven. Doch zóó doordringend is zijn werkelijkheidsaanschouwing, dat hij niet alleen de uiterlijke gedaanten der stoffelijke lichamen weergeeft, maar het innigste leven zelf.

Hij begreep de geheimzinnige taal der kleur. Hij aanschouwde de werkelijkheid, zonder iets van haar waarheid te besnoeien, in een gelouterde atmosfeer, opgeheven boven de wereld van het klein-burgerlijke, als een afstraling van Gods eeuwige schoonheid.

Zoo staat Jan van Eyck voor ons als de waardige stamvader der Vlaamsche schilderkunst, met de ongeëvenaarde luister van zijn kleur- en lichtspel, de tintelende frischheid van zijn natuurlyriek, de innige poëzie van het kleine detail en de aristocratische levenshouding, waardoor hij de werkelijkheid sublimeerde tot bezonken levensschoonheid en dienstbaar maakte aan een superieur levensideaal!