Streven. Jaargang 13

[p. 368]

Letterkundige kroniek
Richard Minne
door Em. Janssen S.J.

Ik ben, o Heer, slechts als het veer
dat op twee oevers waakt,
maar bij een hoogen stroom te keer
halfwege in nood geraakt. (R. Minne)

Onlangs ontving Richard Minne den driejaarlijksen prijs van het Nederlandse proza: een onderscheiding waartegen meer dan een protesteerde. Want het bekroonde werk, Wolfijzers en schietgeweren, is niets méér dan een literair allegaartje: naast ongeveer vijf-en-veertig oudere en nieuwere verzen bevat het drie kort-verhalen van samen achttien bladzijden, waarbij negen-en-zestig bladzijden excerpten uit brieven. Ware, om hetzelfde boek, de driejaarlijkse prijs van de Nederlandse poëzie aan Minne toegekend, dan had de jury wel wijzer gehandeld; want een verzenbundel van vijftig bladzijden verdient gemakkelijker een bekroning dan een heel beperkte verzameling van bonte proza-fragmenten. In alle geval heeft men een tweeslachtig werk geprimeerd; duidelijk wilde men den mens wat gunnen, eerder dan een bepaald boek, als model van het proza, vooraan te plaatsen.

Zulke doenwijze is, uitzonderlijk althans, verdedigbaar; al dient de jury ze dan ook te motiveren. Met recht eisen dus velen, voor elke literaire onderscheiding, een gepubliceerd verslag; want nu reeds heeft de willekeur, bij het toekennen der premiën, de waardering er voor weggenomen. En evenmin mag het normaal blijven dat enkele letterkundigen, zo maar onder mekaar, de bevoorrechten zouden uitkiezen, om daarna de goedkeuring van het ministerie als vanzelf te bekomen. Waartoe bestaat een Koninklijke Academie voor Letterkunde, als ze het rechtvaardig toekennen der staatsprijzen niet op zich zou nemen?

Doch daarop gaan we niet in. Waarom de literaire gestalte van Richard Minne niet liever uittekenen? Zo begrijpen we het best den geest en de bedoeling van de jury.

***

Van den Gentenaar Richard Minne (geboren in 1891) werden drie boeken gepubliceerd: de verzenbundel In den zoeten inval (1927); het prozawerk Heineke Vos en zijn biograaf (1933); het tweeslachtige Wolfijzers en schietgeweren (1942), waarin meer dan een derde van den Zoeten inval werd overgenomen. Voeg enkele werkjes daarbij, waar Minne naast Herreman of Roelants zijn deel in had; het blijft een heel beperkte productie: korte stukken of fragmenten alleen, en zonder dat de toekomst iets beters laat verhopen. Welke is dan, van dat alles, de uitzonderlijke qualiteit?

Lees Minne's werk waar u ook wilt: het is oorspronkelijk. Verzen of proza: alles komt sprankelend voor, persoonlijk gevonden en gezegd; een schijnbare nonchalance en een duidelijke vorm-verzorging; een brutale uitdrukking cynisch en tergend, en een allertederst gemoed vol van hunkeren. Neem Minne ter hand: een fijnkunstenaar ontdekt u die graag barbaar speelt, een trouw hart dat zich onder schamperheid wil verbergen.

[p. 369]

Sla Minne's boeken zo maar open; telkens wordt u geboeid. Op moedwillige terging zult u stuiten, op een meedogenloos aanranden van wat u het heiligst is, op het allergrofste vandalisme; daarnaast treffen u tere en diepe dingen, als bloemen op puinen, - en beide soorten telkens oorspronkelijk; telkens de eigenaardige bijna precieuze verfijning, waar doorheen de allergewoonste bijna de allerslordigste gesproken uitdrukkingen. Lees Minne's werk: altijd ziet u den beeldstormenden kwajongen die niets ontziet, of die soms innig en verlangend spreekt als een mystieke ziel.

Minne's kenmerk: de gespletenheid, waarmee hij tergend paradeert. Verbonden tegenstrijdigheden, zorgeloos en spontaan uitgestald, zodat ze als vanzelf ineenlopen. Het onbesliste van wie nooit koos, en die het zo beter lijkt te vinden. Het schijnbaar verenigen van vlinderen en diepte, als zou het vlinderen zelf diep zijn; van jeugd en rijpheid, als zou de rijpheid precies bestaan in de blijvende jeugd; van grofheid en verfijning, en de fijnheid zelf wordt doortrild van het grove geweld; van godsdienstigheid en trots: in de middelmaat ligt de oplossing; van improvisatie en bezinning; van liefde en haat; van trouw en opstandigheid; van epicurisme en hunkeren; van ontgoocheling en verrast worden; van eeuwigheid en tijd...

De echte Minne, het is de inwendig verscheurde die een nieuwe eenheid wil stichten. De heen en weer geslingerde, die het tegelijk betreurt en er mee pronkt. De nonconformist, die zich getrouw noemt aan een hoger licht. De machteloze en onpraktische, die daarin zelf zijn begaafdheid legt. De dichter met mooie invallen; nooit de geduldige kunstenaar die een gewrocht uitbouwt. De trouwe vriend, die in trouwe vrienden den in zichzelf ontbeerden steun zoekt... De echte Minne ondergaat allerlei invloeden, waartegen hij buldert doch niet bestand is. Weerloos verzinkt deze held-in-aanleg, die een algemene begeestering en verheffing behoefde, in onzen chaotischen ongelovigen tijd. De echte Minne: het is de noodgedwongen epicurist, omdat hij nooit diep ademde in de lucht van overgave en wagen, van heldhaftigheid en offer.

Een beklagenswaardig slachtoffer dan; een vluchtige pracht die vergaat in een vlietenden tijd, en waarvan men weemoedig opmerkt dat ze veel duurzamer had moeten zijn. Een schitterende belofte; uiteindelijk een ontgoocheling.

Doch hierdoor begrijpen we waarom Minne's vrienden hem een staatsprijs lieten toekennen. Om zijn talent meer dan om zijn praestatie, al vertoont deze zijn grote begaafdheid; om zijn trouwe vriendschap, die zijn vrienden zoveel inniger aan hem hechtte. Het meest om zijn betrekkelijke hulpeloosheid; uit vrees dat zulke aanleg haast onopgemerkt zou voorbijgaan: een dolende ster zonder blijvend spoor... We begrijpen de bekroning; we waarderen de oprechte vriendschap die ze inspireerde, het soepel humanisme waarvan ze blijk geeft. Daartegen protesteren lijkt bijna een profanatie. Toch vragen wij ons af of de letterkundige staatsprijzen aan zulke vriendschap-in-kleinen-kring mogen opgeofferd worden; of deze enkele letterkundigen zich niet ten onrechte het monopolium toekennen van literaire kennis en creatie; of de geest, waarvan deze daad blijk geeft, niet zelfingenomen bedrog mag heten, onbillijke rechtspraak die den komenden bloei verhindert, agnostische conventie die het alleen heilzame klimaat voor onze letteren steeds weren wil.

De titel In den zoeten inval (1927) zou den epicurist laten vermoeden; onmiddellijk echter wordt de lezer beter ingelicht, - en dat verstoppertje spelen, het ene zeggen en het andere suggereren, kenmerkt reeds den dichter:

Betrouw u niet op beeldekens en borden.
Iedere herberg heeft het hare, maar 't bedriegt.
Hier schuilt een nijdas, oud aan 't worden,
die solo speelt en somtijds liegt (blz. 7).

Grimmigheid, hardheid, haat, ergernis: het lijkt wel als kon Minne niets anders mededelen; doch daarachter en daaronder trilt een meewarigheid die het meest

[p. 370]

ergerlijke aandoenlijk maakt. De grof spottende dichter verkropt een snik. Een veel begrijpende, veel verontschuldigende meewarigheid dan: booswichten, bedriegers, zwervers, zwakke mannen en slechte vrouwen, alles van het dagelijks leven vindt medelijden en verontschuldiging. Alleen God zou de grote deugniet zijn; omdat Hij de mensen van stof en geest maakte, van tegenstrijdigheid vol:

Stof en geest,
dualiteit
die mijn ziel
ten bloede snijdt (blz. 27).

Maar moet de mens, om gelukkig te zijn, zijn gehele zinnelijkheid dan botvieren? Met welk recht keert deze materialistische hedonist zich tegen God? Tegen samenleving en kerk; ook al kan ieder mens, in beide, veel enge zelfzucht waarnemen, veel pijnlijk aandoende kleinheid en onrecht? Mag hij daarom zijn eigen weg gaan, een willekeurig individualist; zonder ontzag alles neerhalen, als was hij onfeilbaar en zondeloos?... Richard Minne, de hunkerende en genietende, de goede en barse Minne heeft zichzelf tot een zwerver gemaakt, zonder tehuis noch houvast, zonder weerstand noch genezing. Wisselende indrukken beroeren hem; niets bewaart hij dan het ingebeeld genot van een blijden dag, en het zoveel zwaarder duren van den weemoed, bij toenemende onvruchtbaarheid. Naar waarheid lijkt hij te dichten:

Ik ben, O Heer, niet van dat hout
waaruit ge uw heilgen snijdt,
ofschoon gij duizendvoud
in mij verstrengeld zijt (blz. 50), -

en we vrezen dat, op hem die kiezen noch offeren kon, volgend grafschrift als een vonnis zou passen:

Hier rust wie de geboden
van hun luister beroofde,
en meer in goden
dan in God geloofde (blz. 90).

Heineke vos en zijn biograaf (1933) leidt, evenals In den zoeten inval, dan lezer om den tuin. Zoek niets van Reinaart de vos in dit prozawerkje, nog minder een biographie; het geldt een Gentsen zonderling die zelfmoord pleegt, over wien grove anekdoten worden verteld, met ruwen herbergpraat en schijn-diep gebazel.

Neen, de kunstenaar verloochent zich niet: af en toe schrijft hij fijn gestyleerde fragmenten. Maar duidelijk is hij beter dichter dan prozaschrijver; duidelijk kan hij de bredere compositie niet aan (daarvan getuigen ook de brieven in Wolfijzers en schietgeweren); duidelijk ziet hij zijn vermogens in de onzekerheid verzinken, en zoveel meer moeten de zedelijkheid en het christendom het ontgelden. Trots flitsen en vaardigheid, leverde de koninklijk begaafde Minne een onbeduidend boekje.

Wolfijzers en schietgeweren (1942) brengt ons de bevestiging van wat we vermoedden. De voortreffelijke inleiding van Roelants stelt dan Gentenaar voorop, den meer dan gewoon begaafden dichter, den levensminnaar; doch als de inleider van 'buitengewoon menschelijke liederen' en van 'een worsteling' gewaagt (blz. 31), dan hebben die woorden voor ons een andere betekenis. Een waar worstelaar groeit uit tot een held, - en wie worstelt om de heldhaftigheid in zich te onderdrukken, verstikt den menselijken adel.

De excerpten uit de brieven brengen ons den mens Minne heel nabij. Een bevallig-trotse, hard-tere verschijning, zwijgzaam en uitbundig. Een moeizaam levende, lichamelijk niet sterk, fantastisch, geestig, grimmig, gevoelig van hart en trouw in de vriendschap, speels kunstenaar en vlinderend liefhebber van boeken; doch machteloos om leven of kunst diep te gronden, om den blijvenden

[p. 371]

vrede en de ware vruchtbaarheid te veroveren; in het warnet verstrikt van velerhande (vaak papieren) invloeden, geleidelijk schamperder en bitterder, minder bekoorlijk, overtuigend en vruchtbaar.

Van het proza en de verzen die volgen, blijft het proza zonder betekenis, terwijl de verzen vaak op een inkeer wijzen. Beslister keert de dichter van God zich af; meer beoefent hij de dorre, de scherpomlijnde anekdote; met de warme bewogenheid wijkt de tere bevalligheid, en niets blijft over dan een haast hopeloze weemoed:

Ik wenschte snul te zijn of genie.
Nu hang ik tusschen beiden.
Vandaar het eeuwig verleiden,
en de uitkomst: melancholie (blz. 122).

Menselijkerwijze gezien, zal Richard Minne, dichter bij Gods genade, een rijkbegaafd en soms een diep levend mens, tot een groot kunstenaar niet meer uitgroeien. De onzekere verwarring, de laïciserende zelfverblinding en zedelijke ineenstorting van zijn tijd hielden hem weifelend en onvoldaan; vrienden en milieu deden hem ondergaan in een materialistisch hedonisme, een pronkerig aestheticisme. Toch blijft hij de innig gevoelige, de hulpeloos barse Gentenaar; rijker, voller en dieper levend dan zijn Antwerpse lotgenoot Willem Elsschot; met een ander lotgenoot te vergelijken, den Brabander Gerard Walschap. Minne, Elsschot, Walschap: drie godsdienstige temperamenten in een klimaat van ongodsdienstigheid. De eerste, de meest verscheurde en vernietigde; de tweede, soepelder en meer volkomen gelaïciseerd; de derde, die het christendom, van binnen uit eens gekend, zoveel minder kan vergeten. Drie vooraanstaande talenten en temperamenten, vroeger tot alles in staat, in hun kunstenaarschap ook getroffen.

***

Terugkomend op den toegekenden staatsprijs, formuleren we enkele wensen:

Dat de staatsprijs voor het proza niet meer zou toegekend worden aan iemand die bijna uitsluitend dichter is. Zonder uitleg nog wel, en voor een boek waarvan het artistiek gedeelte zo goed als geheel uit verzen bestaat.

Dat de officiële literaire vriendenkring, minder zelfingenomen, meer naar het volk zou omzien.

Dat hij - vooral de katholieken - de katholieke overtuiging bij de meerderheid van het volk, zelfs het eenvoudig fatsoen bij allen, beter zou eerbiedigen. Niet dan om de allergrootste verdiensten ware het bekronen gewettigd van zoveel schaamteloosheid, grofheid en onrechtvaardige aanranding.

Dat hij zijn kleinburgerlijk, zijn eerzuchtig en zelfzuchtig agnosticisme - met naam alleen verdraagzaam - niet voor de enige bron van brede cultuur noch ware kunst zou houden. De cultuur valt er bij uiteen en de kunst bloedt dood.

Dat, onder alle volkslagen, het organisch verband hersteld worde, de eenheid van gezond cultureel en artistiek leven.

Hersteld worde meteen de hiërarchie der waarden en de harmonische wisselwerking van krachten en machten: godsdienst, kunst en leven; traditie en moderne geest; naastenliefde, levensbestemming en kunstenaarschap...

... We dwalen van Minne af, zelfs van zijn bekroning. Maar wie de kunst aan de grillige improvisatie gelijk maakt, neemt stijl en diepte weg; - wie ze boven alles stelt om ze te aanbidden, haalt ze neer om ze te verguizen; - wie ze van den steun ener taak en bestemming berooft, laat ze als een slingerplant meewaaien met alle winden; - wie er zichzelf bij zoekt, ziet ze ontglippen. En als ze thans niet opbloeit, vergaat ons volk.