Streven. Jaargang 12

[p. 28]

Mysterie der poëzie en mystificatie der poëten
door L. vander kerken S.J.

Wie zich een paar uur met de noodige psychische rust en ontvankelijkheid wil verdiepen in een goedgemaakte bloemlezing van lyrische poëzie, de Honderd Verzen van Dirk Coster b.v. of de Introduction à la poésie française van Thierry Maulnier, komt onvermijdelijk voor de evidentie tel staan van de authenticiteit van het poëtisch phenomeen. Het is hem zonder oneer duidelijk dat er in de verworvenheden van den objectieven geest werkelijk iets aanwezig is, dat aan den term poëzie beantwoordt, en dat het diepe en tevens fijne, het intense en tevens uiterst rustige genot bij de lezing ervaren zich zóó van alle aangrenzend genoegen onderscheidt, dat het zich zonder twijfel tot de onvervreemdbare eigenheid van een speciale beleving verheft.

Nu is het daartoe hoegenaamd niet vereischt ook nog langs andere wegen dan dezen direct-experimenteelen, te weten wat poëzie in zich is. Trouwens de meeste poëzieliefhebbers, die wèl in staat zijn om met een zeer gevormd onderscheidingsvermogen het poëtisch waardevolle te ontdekken, zullen, wanneer ze zich ook met het wezen der poëzie als zoodanig gaan inlaten, niet veel meer dan een paar zeer goedkoope banaliteiten weten te vertellen. Het zijn dan ook doorgaans meer de poëtische theorieën, die eerder rechtstreeks uit de ervaring en de observatie der eigen ervaring opgebouwd werden, die het interesse van het lezend publiek gaande maken, veel meer dan de diepzinnigste werken der philosophische aesthetiek.

Toen voor enkele jaren Henri Bremond met zijn theorie der poésie pure voor den dag kwam, stond op slag en stoot heel de literatuurwereld in rep en roer. (Natuurlijk lag dit ook een beetje aan het feit dat Bremond er wel een handje van weg had om literaire opstootjes te verwekken.) En nochtans, de theorie van Bremond bevatte eigenlijk niet veel nieuws, ze bevatte überhaupt niet veel, en in alle geval was ze alles behalve een philosophisch-aesthetische theorie. Bremond bepaalde de poëzie als een 'Jenseits' van alles wat in een gedicht bepaalbaar is: de poésie pure lag niet in de gedachten, niet in de beelden, niet in de gevoelens, zelfs niet in klanken en rhythmen, zij was 'ce qui reste à dire quand tout a été dit', nl. dat wat in een gedicht essentieel ongrijpbaar is. De theorie van Bremond duidt dus: 1^o) de pure poëzie als iets mysterieus, als een mysterie, vaag intuïtief te ervaren en 2^o) zij localiseerde nochtans dit mysterie, doch op een vrij negatieve wijze.

Zoo werd de poëzie meteen herleid tot een essentieel verborgen schoonheid: zij verbergt zich in het gedicht evenzeer als zij er zich in openbaart. Ja zelfs zij openbaart zich juist het meest poëtisch door zich te verbergen, door zich intuïtief te laten vermoeden eerder dan door zich glansrijk: te laten aanschouwen. Het gedicht met gansch zijn apparaat van woorden, klanken, maat, rhythmen, beeldspraak, ideeën en gevoelens is zelf als een zoeken naar een verborgen schat, die het draagt in zich. Het wezen van elk gedicht is: als een introductie te zijn tot zichzelf, een terugtocht naar eigen diepte, een door een verliezen van eigen uiterlijkheid zich zelf verliezen in eigen mysterie.

Deze theorie door Bremond met zoo een schittering en virtuositeit voorgesteld heeft ondertusschen wel haar invloed uitgeoefend op de hedendaagsche dichtkunst, doch nog meer had deze dichtkunst er toe bijgedragen om de theorie in het hoofd van Bremond te doen ontstaan. Ook zou het naief wezen het

[p. 29]

uitzicht der moderne poëzie als het resultaat eener theorie, zij het dan ook van een theorie de la poésie pure, te willen ver klaren. Niets kan ons echter beletten om sommige verschijnselen dezer poëzie in het licht van Bremond's theorie te begrijpen.

Eerst en vooral is er dit: meer dan vroeger ooit het geval is geweest, probeerden dichters hun poëtische ervaring bewust uit te zuiveren en ze vrij te maken van allerlei psychologische ingrediënten, die volgens hen nog rechtstreeks niets met poëzie hadden uit te staan, en zoo in een zekere onmiddellijkheid de quintessence der poëzie in zeer bewerkte gedichten te vangen en te isoleeren. Met min of meer succes werd herhaaldelijk in dien zin geëxperimenteerd. Bij anderen had dit spel den terugslag, dat ze, eenigszins ongeloovig en wantrouwig tegenover het procédé - of om andere redenen, niet alle echter van louter poëtischen aard - weer teruggrepen naar breedere en lossere vormen: ze creëerden een poëzie die weer ruimer uit de volle levenservaring opbloeide en zich heelemaal niet zoo wars meer toonde van een ideëelen en sentimenteelen inhoud - ofschoon toch ook hier, in een ruimere inhoudelijkheid, de invloed der gemaakte experimenten nog voelbaar en vruchtbaar bleef nawerken.

De theorie der poésie pure, die zoo nadrukkelijk op het mysterieus karakter der poëzie had gewezen, verklaart echter nog een heel ander verschijnsel in de hedendaagsche letteren, nl. dat der niet-poëzie en der bizondere vormen waaronder zij zich in den laatsten tijd bij voorkeur tracht te vermommen.

Het phenomeen der niet-poëzie is niets nieuws. Ten allen tijde hebben prozaïsme en rijmelarij de authentieke poëtische intuïtie en expressie omwoekerd en hebben would-be-poëten, die - dit moet eerlijk erkend - wel in staat waren om poëzie te genieten, maar te zwakke subjecten waren om ze te scheppen, gemeend hun directe gevoelens en zielsberoeringen in rijm en maat en geijkte beeldspraak te moeten luchten, zonder ze tot een intuïtieve synthese met een gave vormelijkheid te kunnen opvoeren. Het kenmerk van deze oudere niet-poëzie is dan ook negen keer op tien haar al te tastbaar romantisch karakter. Groote dichters hebben zoo .meer dan eens een heelen nasleep van zeer verknochte gevoelsepigonen door de literatuurgeschiedenis mogen meesleuren.

In de nieuwere poëzie doet zich de zaak eenigszins anders voor. Men is diep overtuigd van het mysterieus karakter der poëzie. In de mate nu waarin dit mysterieuze op zichzelf gezocht en bestreefd wordt, zal het ook dikwijls slechts zijn adaequate expressie vinden in vormen, die zich door hun fijnere en geheimzinnige beeldstructuur opmerkelijk van elke directe en spontane menschelijke mededeeling onderscheiden. Ten voorbeeld de gedichten van J.H. Leopold - zonder natuurlijk de poésie pure voor den eenigen sleutel tot Leopold's poëzie te verklaren: het geval Leopold is ingewikkelder dan dat en de persoonlijkheid van een dichter als Leopold is nog niet zonder meer met een algemeene poëtische formule onthuld. Veel van deze poëzie is geen poésie facile en laat zich pas na een uitzuiverende instelling van het genietend subject benaderen. Bij een eerste contactname lijkt ze wel een soort geheimtaal en voor vele al te passieve subjecten blijft ze dit.

Het spreekt vanzelf dat het verschijnen van het poëtisch mysterieuze in uitwendige expressie, zelf ook mysterieus zal wezen. Elke verschijningsvorm moet, om werkelijk te zijn wat hij is, in zich de essentie van het verschijnende manifesteeren, zij het dan ook maar als loutere verschijning. Het mysterieuze openbaart zich dan ook noodzakelijk, ook in zijn veruitwendiging nog, als besloten geheimzinnigheid, aanlokkelijk en onbegrijpelijk tevens. Hier lag nu voor de epigonen en voor minder begaafde dichters een unieke kans, de moge-

[p. 30]

lijkheid nl. om den mysterieuzen verschijningsvorm van het verschijnende mysterieuze te isoleeren en als te verzelfstandigen.

Het eigenlijk poëtisch mysterie deelde dan ook heel spoedig zoo wat de lotgevallen van het Ding an sich in de philosophie van Kant en het neo-kantianisme: onkenbaar, werd het weldra voor nutteloos verklaard en onbestaande. Natuurlijk in de poëzie gebeurde dit niet expliciet. Daar is alle gebeuren uiteraard zelden van explicieten aard. Maar niettegenstaande alle protest gebeurde tiet toch dikwijls in feite. Zoo werd de zin van het poëtisch mysterie naar zijn veruiterlijking zelf verlegd en omdat het nu eenmaal zijn aard is inwendig te wezen, verdween het of liever het werd gereduceerd tot een louteren schijn: het mysterie werd gewoonweg mystificatie. Over bleef een geheimzinnige imagerie van een zeer kaleidoscopisch karakter. Hiermede werden dan vaak ideeën over leven en dood, liefde en lijden enz. in verband gebracht, maar gewoonlijk bleef dit verband grootendeels uiterlijk, d.w.z. het bestond hoofdzakelijk in de inbeelding van den dichter. De geroemde dichterlijke vrijheid werd op die manier dikwijls tot zeer ondichterlijke willekeur. Willekeur nu is absoluut geen vorm van hooge vrijheid. Vrijheid is het beheerschen der inwendige noodzakelijkheid, waardoor een wezen zichzelf is en wordt en zijn intrinsieken wezenszin eerbiedigt. De willekeur van het geheimzinnige integendeel heeft de poëzie gaandeweg van haar noodzakelijken zin ontledigd.

Natuurlijk willen deze beschouwingen er geen aanspraak op maken om alles en alles in de hedendaagsche poëzie en niet-poëzie te verklaren. Ze geven slechts één enkel karakteristiek aan onder meerdere - misschien toch niet de minst belangrijke - een karakteristiek bijgevolg, die slechts in een samengaan met al de andere haar volle waarheid en haar juiste schakeering kan vinden. Eén zaak is zeker, de poëzie is geweldig veel van de belangstelling, die ze eenmaal vond, gaan verliezen. Dit is te wijten aan tal van oorzaken, waarvan de meeste met poëzie maar weinig te maken hebben en die eerder in de moderne geestesmentaliteit en sociale ontreddering moeten gezocht worden. Het wil ons echter voorkomen, dat dit groeiend gemis aan interesse toch ook wel eenigszins op rekening der hedendaagsche poëzie zelf komt te staan en in haar schijnwezen en objectieve afwezigheid een gedeeltelijke verklaring en rechtvaardiging vindt. Wij hebben tegenwoordig betrekkelijk veel poëten en betrekkelijk weinig poëzie.

Bij ontstentenis der poëzie huldigt men wel de poëten. Alleen ziet het er naar uit, dat deze hulde - niet alleen als passief maar ook als actief phenomeen - zich hoe langer hoe meer binnen den poëtischen stand zelf zal gaan beperken in een spel van onderlinge mystificatie en kunstmatige instandhouding. Wellicht zal alleen een nieuw en werkelijk groot dichter dit goochelspel kunnen verbreken door de evidentie van zijn genie en de straling van een hernieuwde, spontane en vol-menschelijke schoonheid. Wij kunnen ondertusschen alleen maar hopen dat de man reeds geboren is.