Streven. Jaargang 11

[p. 168]

Letterkundige kroniek
Gezelle's caritas⁽¹⁾
door Em. Janssen S.J.

'Niet Eros maar Caritas is het woord dat past bij Gezelle's priesterliefde' (Dr Frank Baur)⁽²⁾.

Van 1924 tot 1930 schreef Urbain Van de Voorde herhaaldelijk over Gezelle, en meer dan eens gewaagde hij van diens Eros⁽³⁾. Het meest breedvoerig deed hj het in het Gidsnummer van Mei 1930; kort daarna verscheen deze studie afzonderlijk⁽⁴⁾. Dit is haar tweede uitgave, met daarbij 'Een woord vooraf' (blz. V-VII) en twee 'Nabeschouwingen', telkens een wederwoord (blz. 57-72).

Het eerste verschijnen van dit essay kon ons werkelijk verheugen: hoezeer ook aanvechtbaar, toch vernieuwde het de belangstelling voor Gezelle's arbeid en geest, poëzie en apostolaat te Roeselare van 1854 tot 1860; het verklaarde ook het beruchte zwijgen van den dichter van 1860 tot 1882; het legde, in diens levensloop, een suggestieve evolutie.

Maar de tweede ongewijzigde druk lijkt ons allesbehalve 'een verheugend verschijnsel' (blz. V). Want onder de vele bestrijders waren Joris Eeckhout en Leo Galle⁽⁵⁾ de voornaamsten niet; het waren de Gezelle-kenners bij uitstek Dr Paul Allossery en Dr Frank Baur, en hun bezwaren liggen vast in de Jubileum-uitgave van Gezelle's volledige werken, alsook in de beste, zij het nog gedeeltelijke, Gezelle-biographie⁽⁶⁾. Mocht Van de Voorde deze geleerden over het hoofd zien, en mocht hij hun imponeerend materiaal van feiten en teksten eenvoudig ignoreeren?

We schrijven hier, over Gezelle's caritas, niet méér dan een korte kroniek. De thesis van Van de Voorde willen we samenvatten, op de hand wegen en... te licht bevinden.

Ziehier wat Van de Voorde beweert:

1^o In Gezelle's Gedichten, Gezangen en Gebeden komen liefdeverzen voor. Het zijn, 'chronologisch gerangschikt, de volgende: Een bonke keerzen,

(1) Bij de heruitgave van Gezelle's Eros of de leeraarstijd te Roeselare, door Urbain van de Voorde. - Tweede druk, Het Kompas, Antwerpen, z.j., (1943), VII - 72 blz., geb. Fr. 52.

(2) Uit Gezelle's leven en werk, Leuven 1930, blz. 174. Prof. Dr R. Verdeyen, die met Prof. Baur de briefwisseling Gezelle-Van Oye uitgaf, neemt het woord Caritas over en verwijst naar een brief van Gezelle zelf (Jubileum-uitgave van Gezelle's volledige werken. Brieven van, aan en over Gezelle I, Briefwisseling Gezelle-Van Oye. Standaard-Boekhandel, 1937, blz. XII).

(3) De voornaamste van die opstellen zijn gebundeld in Critiek en beschouwing II, Antwerpen 1930-31, blz. 5-58. Een er van, Gezelle en de zuivere poëzie, werd opgenomen in de Jubileum-uitgave (Gedichten, Gezangen en Gebeden en Kleengedichtjes I, blz. VII-XXVIII).

(4) Antwerpen 1930.

(5) Tot elk van beiden wordt, in deze heruitgave, een 'nabeschouwing' gericht. Doch graag vernamen we over hun bezwaren iets méér dan V.d.V.'s antwoord.

(6) Dr Allossery deed het in Gedichten, Gezangen en Gebeden II, in de breedere aanteekeningen bij de stukken waar V.d.V. op steunt; - Dr Baur in het aangehaalde werk: passim vanaf blz. 73, voornamelijk op blz. 170-180.

[p. 169]

kind, Dien avond en die rooze, beide van 1858 en opgedragen aan Eugene Van Oye; Ik misse u, aan denzelfde, geschreven in 1859, toen Van Oye het Seminarie reeds verlaten had. En verder de Brief van 1859 en Hoe vaart gij van Augustus 1860, beide aan Edmond Van Hee, dit laatste vers insgelijks geschreven toen die leerling het Seminarie niet langer bezocht...' (blz. 20) (7)Dit laatste is onjuist en steunt op een vergissing van Walgrave (zie G.G.G. II, blz. 111 voetnota): Van Hee was toen leerling aan het Seminarie en de vacantie was nog niet begonnen. Ziehier het gewicht van deze bijzonderheid. Voor V.d.V. is het 'niet zonder belang' dat Gezelle zjjn liefdegedichten zou gericht hebben 'meestal (tot) oud - leerlingen (spatieering van V.d.V.), die het Seminarie reeds verlaten hadden ...' (blz. 20).⁽⁷⁾.

2^o De liefde van Gezelle, in zoover ze zich uit in die verzen, is de platonische Eros: een zielsliefde op het goede en schoone gericht, maar uitgaande van de liefde 'tot den persoon, het lichaam, de stoffelijke gestalte' (blz. 9). De bijzondere genegenheid tot Van Oye, Van Hee en misschien anderen, was voor den dichter de aanvang en de aandrift tot een hoog idealiseerende kracht en 'macht⁽⁸⁾.

3^o Gezelle, die zich aanvankelijk aan den daimoon der liefde argeloos had overgegeven, vreesde hem weldra. Vandaar het spoedig knellende schuldbewustzijn en, niet lang daarna, het dichterlijk zwijgen dat hij zich oplegde. Na dat zwijgen, twintig jaar lang, zou hij, gezuiverd en verheven, opgaan in een bijna stabiele natuurmystiek (cfr. blz. 45 - 56).

Deel na deel willen we onderzoeken.

1^o Gezelle's liefdeverzen

Vier van de vijf vermelde stukken geven werkelijk uiting aan een heel bijzondere genegenheid⁽⁹⁾. Een genegenheid van welken aard? Om die onontkoombare vraag op te lossen, had Van de Voorde de tientallen van gedichten-voor-bepaalde-studenten in zijn onderzoek moeten betrekken: poëtisch en caritatief minder geladen, zijn ze toch precies van dezelfde soort⁽¹⁰⁾. Hij had ook, buiten de gedichten om, de verhoudingen met Van Oye en met Van Hee sekuur moeten nagaan⁽¹¹⁾; minstens had hij de stukken, waar hij zoo resoluut op steunt, grondiger moeten ontleden.

(7) Voor slechts één van de vijf genoemde gedichten is dat het geval, en daarbuiten moet het heel zelden gebeurd zijn.

(8) Een soortgelijke erotische niet-sexueele liefde zou, na de Grieken en naast Gezelle, bij Michel-Angelo en bij Shakespeare bestaan hebben. 'Bij alle drie deze kunstenaars stellen we dus vast, dat het mannelijk beginsel in hun leven domineert, (bij Gezelle, den priester, is het zelfs uitsluitend voorhanden); alle drie staan aan den aanvang van een nieuwe cultuurphase van hun ras; en bij alle drie bereikt het mannelijk-plastisch vermogen - bij uitsluiting van het vrouwelijk-musicale, een geweldige intensiteit' (blz. 37). Zulke beweringen, niet heelemaal zonder grond maar verdreven systematiseerend en veralgemeenend, komen bij V.d.V. herhaaldelijk voor.

(9) Wij zonderen Een bonke keerzen, kind uit, dat V.d.V. overigens nogal willekeurig (bij wijze van tegenstelling) in den zin der liefde interpreteert (cfr. Blz. 28-30). Als hij verklaart dat 'het gevoel waaraan dit gedicht is ontsprongen veeleer paganistisch is dan christelijk in zijn essentie' (blz. 29-30), dan ignoreert hij totaal de natuur-traditie van de Contra-Reformatie, waarvan Gezelle de onmiddellijke erfgenaam was. Hij ignoreert ook den Franciskaanschen geest, den dichter als ingeboren (al schrijft hij elders: 'Van dien tijd dagteekent ook zijn vertaling van St-Franciscus' Zonnehymne', blz. 43). Hij ignoreert tenslotte de spontane wijze van dichten - klasoefeningen en oprechtheid meteen -, Gezelle toen vooral eigen.

(10) De vijf stukken, waar V.d.V. op steunt, hooren bij de allerbeste van den dichter. Drie er van worden vermeld in De Nederlandsche poëzie in honderd verzen, door Dirk Coster (blz. LXXX); twee worden aangehaald (blz. 116-118). Enkele teekenen wijzen er op dat Coster V.d.V. zou beïnvloed hebben; in alle geval heeft de laatste de poëtische geladenheid en den liefde-inhoud van de stukken bij elkaar gebracht, als dekten deze twee elkander volkomen. Toch waarborgt een uitzonderlijk poëtisch potentieel niet een nieuwsoortige liefde.

(11) Voornamelijk na het verschijnen, in de Jubileum-uitgave, van de geheele briefwisseling Gezelle-Van Oye. Dan had hij gezien met hoeveel recht hij de liefde had mogen opmerken (een heel bijzondere band tusschen beiden), en met hoe weinig recht de Eros.

[p. 170]

De verhouding met Van Oye en die met Van Hee had hij verschillend en toch dezelfde bevonden. De eerste meer vaderlijk en bezorgd, de tweede meer broederlijk en mededeelzaam⁽¹²⁾; in beide gevallen de vader-en-kind-verhouding tegenover twee hulpbehoevenden en begaafden meteen. Een ruimer onderzoek had hem den dubbelen kring van getrouwen omheen den opvoeder laten opmerken: dien der discipelen en dien der geestelijke kinderen⁽¹³⁾, beide eenigermate onderscheiden en toch versmeltend. Het onderwijs van den leeraar had hij nog eens beluisterd: vanaf het kleengedichte 'n Spreekt... en eene der 'dagelijksche lessen' die Kerkhofblommen heet⁽¹⁴⁾, tot alles wat de Verriesten daarover bekend maakten en de dichtbundels laten doorschemeren. Hoe intens werd hier deelgenomen aan de christelijke, de neo-gothische romantiek, waar de Engelsche Oxford-beweging (en daar stond Gezelle heel dicht bij!) wellicht de mooiste bloem en vrucht van geweest is⁽¹⁵⁾!... En, bij dat onderwijs de namen noteerend van Augustinus, Franciscus van Assisi. Bonaventura, Jacopone, Teresia, Alphonsus van Liguori, hoe had Van de Voorde de koesterende, de steeds nabij gevoelde bezieling waargenomen der goddelijke liefde! Dan pas had hij den priester Gezelle, den ijveraar voor priesterschap en missionarisleven, als den voltooier gewaardeerd van wat de dichter en opvoeder aanvatte⁽¹⁶⁾: een vurig-jonge droomer van heiligheid en wereldapostolaat, die, in en om God, elk van zijn jongens waarlijk beminnen durfde en te beminnen verwocht; nooit particularistisch en exclusief, maar telkens op een persoonlijke wijze en onvoorwaardelijk aan eenieder gehecht⁽¹⁷⁾.

Misschien had hij aan Gezelle's ouders ook teruggedacht: aan den avontuurlijken een grootsprakigen Pieter-Jan en aan de zwijgzame en angstvallige Monica Devriese. Dan had hij in den jongen priester den zoon van zijn vader en het kind van zijn moeder herkend: den argeloos ondernemende, voortvarend en soepel, met, heel diep in zich, het licht-schuwe hunkeren naar de eeuwige haven.

Maar Van de Voorde zegt ons wellicht: 'Dat alles heb ik opgemerkt en overwogen (cfr. vooral blz. 42-43). Doch ik heb het recht zulke idealiseerende liefde tot knapen platonische Eros te noemen; zoo plaats ik ze overigens in

(12) Aan Van Hee zijn vier stukken opgedragen uit G.G.G. en twee kleengedichtjes. De meest bekende zijn: G'hebt dan ook dat bitter water, Mocht ik in de ziele u schrijven, Wie kander kooren zien. Men leze die stukken en de verklarende aanteekeningen; dan pas ziet men klaar in de verhouding. - In Ik misse u, V.d.V.'s belangrijkste bewijsstuk, merkt hij veel te weinig, juist als Dirk Coster, de meewarige bezorgdheid op (vooral derde strophe), het christenvlaamsch idealisme (vierde en vijfde strophe), de priesterlijke genegenheid en liefde tot over den dood (zesde, zevende, achtste strophe).

(13) De discipelen zijn voornamelijk degenen aan wie Gezelle verzen opdroeg. In G.G.G. vinden we zoo vermeld, naast Van Oye en Van Hee: Hendrik Van Doorne, Polydoor en Emile Demonie, Gustaaf en Hugo Verriest, Karel de Gheldere, Robert Willaert, Pieter Busschaert, Edmond Houtave; Victor Van Coillie, Hendrik Notebaert. Het zijn begaafden, dichterlijk begaafden althans, die Gezelle als zoodanig had opgemerkt en die hij voor zijn christenvlaamsch ideaal had willen winnen en bezielen. Verscheidenen van hen waren ook zijn geestelijke kinderen; maar de kring van deze laatsten reikte veel verder (zie daarover Baur, o.c., blz. 158-180).

(14) Bij het graf van Eduard Van den Bussche sprak de leeraar zelf van 'mijne dagelijksche lessen'. Omdat men Kerkhofblommen moeilijk vatten kon in het kader van klas en poëzie, hebben verscheidenen het werkje 'verletterkundigd ' genoemd (zie daarover ons Zoo dichte en zoo doe'k, Brugge 1939, blz. 39-41).

(15) Zie Baur, o.c., blz. 144-147.

(16) Hier liggen de bewijsteksten voor het grijpen, evenzeer in Gezelle's briefwisseling als in zijn verzen. Heel nuttig zal men de Kleengedichtjes daaromtrent gadeslaan, en dan stil blijven bij Ach, hoe dikwijls was 't mijn lot niet (I, 27), Niet waar, de dichter, 't arme mensch, (I. 29), Ziel, die God mij schonk, onraakbaar, (II, 11).

(17) Opmerkelijk is het dat niemand van Gezelle's oudstudenten hem ooit een bepaalde liefde verweten heeft. Allen moeten deze zoo bijzondere verhoudingen als Caritas herkend hebben.

[p. 171]

de algemeene cultuurgeschiedenis' (cfr. Blz. 32-37). Daarop antwoorden we bij ons tweede punt.

2^o De platonische Eros

Daaronder verstaat Van de Voorde de zielsliefde, die hij, met Platoon zelf, als volgt omschrijft: 'Die slechts vruchtbaar aan het lichaam zijn, gaan bij voorkeur de vrouwen achterna; zij echter die de ziel liefhebben en onsterfelijk willen worden door wijsheid en deugd, deze zoeken een schoone, edele, rijke ziel, om zich gansch aan haar over te geven'⁽¹⁸⁾. Zulke idealiseering gaat echter van de zinnelijke liefde uit, hoe geheel zij ze ook zou overtreffen; 'de zielsliefde verhoudt zich tot de gewone vleeschelijke liefde ongeveer als waterdamp tot water' (blz. 58), - en bij Gezelle zou ze, gelijk bij iedereen, 'in haar eersten aandrift van haar eerste object (uitgegaan zijn)', om daarna 'louter ziel (te zijn) in haar essentie' (blz. 39).

Dit laatste is onaannemelijk. Wel komt, door contact met de jongens, de groote drang in den dichter los; maar niet door contact met dien of dien, die hem meer zou bevallen. Hij is opvoeder en leeraar omdat zijn bisschop hem aanstelde⁽¹⁹⁾; zijn jeugdige geestdrift en vaardigheid, zijn priesterlijke liefde bewerken den hem toevertrouwden wijngaard, en meestal zal hij een bepaalden jongen meer beminnen omdat deze zijn meewarige hulp meer behoeft⁽²⁰⁾. Gezelle, ook de dichter Gezelle, is vooreerst een apostel en een stelper van nood.

Niet van de liefde tot de menschen stijgt deze priester naar de liefde tot God op; zijn liefde tot God doet de menschenliefde in hem gloeien. Juist andersom gaat de beweging dan wat Van de Voorde voorstelt; daarom mag hij hier niet van Eros spreken: het woord is Caritas⁽²¹⁾.

Cultuurhistorisch, methodologisch en misschien metaphysisch heeft de auteur gedwaald. Want een volstrekte prioriteit der lagere liefde, zooals hij ze eenigermate vooropstelt, wordt door een gezonde metaphysica wel weerlegd. Daarbij bracht, ook cultureel, Christus de vervulling der tijden, naar welke vervulling Platoon tastend heenwees, - en wie dan het apostolaat van een Roomsch priester, zonder bepaalde teekenen of gelijkenis, door Platoon verklaren wil en niet door Christus: hij wil de kleuren beter onderscheiden in het schemerlicht dan in de gerezen zon.

De eenige gelijkenis (misschien ligt ze aan Van de Voorde's opvatting ten gronde) is dat Gezelle zijn leerlingen bezielde, evenals Sokrates het eens deed. Maar zulk gezamenlijk idealisme - een band van liefde tusschen leerlingen en meester of bij leerlingen onderling - komt in de geschiedenis honderden keeren voor: bij elk diep inwerken van een opstrevende beweging⁽²²⁾. En laten we nog toegeven dat Platoon de eerste den dageraad zag van het hoogste beminnen;

(18) Uit Platoon's Gastmaal, aangehaald op blz. 5.

(19) In elke andere bediening zou de jeugdige priester met denzelfden ijver aan het werk getogen zijn, met dezelfde (vaderlijke) voortvarendheid en (moederlijke) weifeling. Men denke aan zijn parochiewerk te Brugge, van 1865 tot 1872.

(20) Altijd en in alle omstandigheden heeft Gezelle voor de armsten en behoeftigsten, voor de meest lijdenden en dervenden, een bijzondere voorliefde gehad. Dat kenmerkt zijn Caritas; maar we staan ver van de Eros!

(21) De niet-geloovige. J.D. Bierens de Haan schrijft: 'Caritas is een liefde en broederschap, die zich door henen de enkelen, en wellicht over hun hoofden heen, richt tot het algemeene, waarin de enkelen zijn opgenomen. Het is haar te doen om een liefderijk' (Amor, caritas en het altruïsme, Assen 1941, blz. 42). Al kunnen wij de stellingen van dit boekje geenszins beamen, toch is zulk specifiek onderscheid ons dienstig.

(22) Er zijn klassieke voorbeelden van zulke vriendschap, die in liefde verbroederen doet. Gezelle zelf geeft er een paar aan: David en Jonathas, Gregorius en Basilius (Briefwisseling Gezelle-Van Oye, blz. 21); in de geschiedenis van helden en heiligen stichters en innovators (zoowel mannen als vrouwen) vindt men er duizenden andere. V.d.V., die alleen van Shakespeare en Michel-Angelo gewaagt, ziet de universeele verspreiding van die liefde niet in.

[p. 172]

met Christus' woord pas wordt alles helderheid: 'Hieraan zullen allen erkennen, dat ge mijn leerlingen zijt, wanneer ge elkander liefhebt' (Jo. XIII, 35)⁽²³⁾.

Gezelle's liefde tot zijn leerlingen straalt dus vooreerst Christus' liefde af tot de apostelen, de leerlingen, de H. Kerk, de menschen. En Van de Voorde heeft gedwaald omdat hij den eenvoud miste die een eenvoudige zaak eenvoudig uitleggen kan; het penetreerende geduld dat niets loslaten wil eer het heelemaal klaar is geworden; den zelfstandigen werkelijkheidszin die de papieren cultuur-productie te schiften, te scheiden, aan te wenden en te verteren weet; den levendigen zin voor traditie en geloof, den eenigen sluitsteen die houdt bij een veelvuldige kennis. Zijn hypothese, die bij den priester, dichter en opvoeder Gezelle een platonische Eros onderstelt, is ver gezocht, niet doorgewerkt en doordacht, onwerkelijk en cultureel grootsprakig, te weinig traditioneel en christelijk. Daarom kunnen wij ze niet aanvaarden⁽²⁴⁾.

3^o Gezelle's schuldbewustzijn en zijn dichterlijk zwijgen

Het schuldbewustzijn is, bij dezen jongen ijveraar, de keerzijde van zijn religieuze spanning; zij is ook het aandeel van het kind van Monica Devriese in den arbeid, dien de zoon van Pieter-Jan Gezelle had aangedurfd⁽²⁵⁾. Niets minder wil deze begaafde en begenadigde dan het halve menschdom bekeeren en veel zielen aan God schenken; maar zichzelf voelt hij laf, ontrouw, van de wereld afhankelijk, een onwaardig priester. Zijn geestelijke kinderen ziet hij strijden, lijden, bezwijken soms en niet altijd vermag hij ze te redden. Tegenspoed en tegenspraak, onbegrip en tegenwerking verwoesten den arbeid niet alleen, ook het jeugdige vertrouwen van dat hart. Kon hij Jesus in de armen vliegen, alles Hem offeren; kon hij slechts bidden, slechts zuiver zijn! De zonde, de boosheid zijn heel nabij; soms de dood, en deze lijkt dan een verlossing.

Het blijft een geheim in hoever en hoe juist deze jonge priester met zichzelf kampen moest; maar nooit zien we eenige bijzondere vriendschap in zijn schuldbewustzijn betrokken. Integendeel! Met de eenzaamheid alleen neemt de zwaarmoedigheid toe, en waar deze overgevoelige de liefde ontwaart wordt hij vervuld van godsvertrouwen en offergeest. En zoo volgt het schuldbewustzijn hoofdzakelijk uit de betrekkelijke onvruchtbaarheid van zijn begeesterenden arbeid, uit den niet begrijpenden tegenstand dien deze ontmoette. Hoe zou de diep-schuwe ziel van Gezelle dat niet aangevoeld hebben als eigen schuld⁽²⁶⁾?

Toen zweeg de dichter, meldt Van de Voorde. Neen, hij zweeg niet; alleen in 1875, het jaar van moeders dood, heeft hij werkelijk gezwegen. Maar de breedgewiekte plooide de vleugels dicht; hij zat weer ergens op den grond; hij werd de vaardige, gemoedelijke, teedere, guitige, innige dichter van gelegenheidsversjes. De Onderrector aan het Engelsen Seminarie had overigens met anderen arbeid de handen vol, - en toen de onderpastoor van Sinte Walburga, met Rond den Heerd, nog eens opvliegen wilde: toen klapwiekte de begaafde volksopvoeder wel, niet de lyrische dichter. Laat dan de finantieele moeilijkheden, de vermoeienis, den laster, de moedelooze onzekerheid dat tenger gemoed verscheuren: veel wonden moeten gesloten en geheeld, eer de herlevende, de oudere

(23) In een brief aan Van Oye citeert Gezelle den H. Franciscus van Sales: 'Si quelqu'un me provoque en la contention de l'amour, il sera bien fort celui qui me surpassera' (Briefwisseling..., blz. 21).

(24) We gaan niet in op de nogal fantastische cultuurhistorische perspectieven bij V.d.V.: het hermaphrodisme bij de Grieken, de zegevierende platonische Eros in de Middeleeuwen, de zielsliefde die sedert de Middeleeuwen hoofdzakelijk een Germaansch verschijnsel zou zijn.

(25) Veel gedichten dragen sporen van dat schuldbewustzijn. Het komt vooral tot uiting in: Schuldeloos blommeke lief, O 'k sta mij zoo geren, Gij badt op eenen berg, Zonde, Brief, 't Laatste (alle uit G.G.G.). Ook verscheidene kleengedichtjes zijn suggestief.

(26) Elke priester weet bij ondervinding hoeveel hij houden kan van zielen door God hem toevertrouwd, en hoezeer hun ontrouw of zwakheid of val door hem als eigen schuld aangevoeld wordt.

[p. 173]

priester weer rustig beminnen, weer verheven dichten kan, met zachtere stem en uit een gelouterd gemoed... Wat men het dichterlijk zwijgen van Gezelle noemt, het is: het psychologisch nawerken van den eersten tegenspoed, het nieuwe poëtisch minder vruchtbare arbeidsveld de velerhande ontreddering bij dezen onstuimig liefdevolle, en, in dat alles, de louterende beproeving van God, die den tweeden bloei van genade-en-dichtkunst voorbereidt. Is de overwinnende lijder dan tot de mystiek gestegen en tot welke mystieke hoogte: die vragen hooren niet meer bij ons betoog⁽²⁷⁾.

Men begrijpt ons bezwaar nu tegen de ongewijzigde heruitgave van Van de Voorde's essay: in de literatuur zet men, evenmin als elders, de klok terug. Toch kunnen we ze verklaren: HET' BOEKJE HEEFT EENS DE BOODSCHAP GEBRACHT DAT DE JONGE PRIESTER-DICHTER-OPVOEDER GUIDO GEZELLE ZIJN JONGENS WAARLIJK BEMINDE, EN DAT DIE LIEFDE ZIJN DICHTKUNST, JA ZIJN LEVEN, SCHOONER EN TRAGISCHER MAAKTE. Die boodschap mocht wel eens herhaald; daardoor rijst de gestalte van den 'Heer ende Meester' in haar ware grootheid. Zoo doet dit betoog ons aan het harnas van Saül denken: he past niet, het sluit niet, het rammelt heel bedenkelijk; maar het bekleedt David.

(27) (27) V.d.V., gelijk hij Gezelle's zwijgen voorstelt, lijkt nogal afhankelijk te zijn van Gaesar Gezelle (Het Leven van Guido Gezelle, Amsterdam 1918).