Streven. Jaargang 11

[p. 30]

Philosophische kroniek
De studiedagen van het wijsgeerig gezelschap te Leuven over 'het vraagstuk van den persoon'
door E.P. Dr. H.L. van Breda O.F.M. en Dr. L. van Haecht

Op Woensdag 28 en Donderdag 29 April 11. gingen in de gebouwen van het Hooger Instituut voor Wijsbegeerte (Kardinaal Mercierplaats 2, Leuven) de eerste studiedagen door van het WIJSGEERIG GEZELSCHAP TE LEUVEN.

Dit gezelschap werd bij den aanvang van het academisch jaar 1942-1943 gesticht, met het doel de belangen te behartigen van de Nederlandsch sprekende oud-studenten van het Hooger Instituut voor Wijsbegeerte. Dit zou hoofdzakelijk worden nagestreefd door het inrichten van jaarlijksche studiedagen over een welbepaald wijsgeerig probleem; studiedagen waarop de deelnemers de gelegenheid zouden vinden in contact te treden met mekaar, en in voeling te blijven met de professoren van het Instituut en tegelijk met de nieuwste wijsgeerige stroomingen.

Om de inrichting van de vereeniging te leiden en de studiedagen voor te bereiden werd volgend bestuur samengesteld:

Voorzitter: Professor A. MANSION.

Ondervoorzitter: Professor L. DE RAEYMAEKER.

Secretaris: Pater Dr. H.L. VAN BREDA, Lector aan de Universiteit.

Penningmeester: Dr. L. VAN HAECHT.

Tot op den datum van de eerste studiedagen schreven ongeveer twee honderd oud-studenten van het Instituut in als lid van het Gezelschap. Een honderdtal leden beantwoordde den tweeden oproep van het bestuur, en drukte den wensch uit om aan de eerste studiedagen deel te nemen.

Woensdag 28 April, te 10.30 uur, verklaarde Professor A. Mansion, de Voorzitter van het Wijsgeerig Gezelschap, in tegenwoordigheid van Monseigneur L. Noël, en van verschillende professoren van het Instituut en van ongeveer zestig leden, de studiedagen voor geopend. Na een korte welkomstgroet nam de voorzitter zelf het woord voor de eerste, inleidende uiteenzetting. Bondig licht hij achtereenvolgens toe het ontstaan, de organisatie, het doel en de toekomstplannen van het Wijsgeerig Gezelschap. Hij legt er in het bizonder den nadruk op, dat de studiedagen, de boekenschouw en de publicaties die het bestuur in het vooruitzicht stelt, ingegeven werden door een meer algemeene bedoeling: het wijsgeerig interesse van het Nederlandsch sprekend publiek, in het bizonder van de oud-studenten, gaande te houden, door een voortdurend

[p. 31]

hernieuwd contact met de actueele wijsgeerige problematiek. Na enkele mededeelingen van practischen aard werd te 11.45 uur de eerste zitting gesloten.

Te 14.30 uur verleende de voorzitter, in aanwezigheid van ongeveer negentig toehoorders, het woord aan Dr. A. De Waelhens, Docent aan het Hooger Instituut voor Wijsbegeerte te Leuven, die de eerste eigenlijk technische lezing hield over het aangekondigde onderwerp onder den titel: Het Persoonsbegrip in het huidige Existentialisme. De spreker toonde aan hoe KIERKEGAARD aan den oorsprong staat van het persoonsbegrip van de existentialisten. Hij ging, als reactie tegen Hegel, het primaat beklemtoonen van het actueel beleven, en wel zoodanig dat alle begrip van dat beleven werd uitgesloten. Zijn innerlijke experiëntie van de persoonlijkheid bracht hem tot het sterkste vrijheidsactualisme. Dit voert tot onoplosbare antinomieën, die hij vruchteloos door de dialectiek van het zijn en het niet-zijn tracht te overwinnen.

Dichtst bij Kierkegaard staat JASPERS. Voor hem is de hoogste Zijnssfeer van den mensch de 'Existenz'. Deze sfeer, die de persoonlijkheid is, wordt gekenmerkt door de Seinsgewissheit, of het zeker bewustzijn van de aanwezigheid van het Zijn. Dit bewustzijn begrijpt contradictorische elementen, zoo moet onze Existenz onvolmaakt blijven, en is de radicale transcendentie een negatief ervaren.

Voor den Franschen existentialist LE SENNE, is existentialisme hoegenaamd niet anti-idealistisch. Voor hem bestaat de persoonlijkheid in het nakomen van den plicht te streven naar de overwinning van de tegenspraak: eindigheid - absoluut bewustzijn, met tegelijk het klare inzicht dat die tegenspraak niet kan overwonnen worden zonder onze persoonlijkheid zelf te niet te doen.

MARCEL is een meer Kierkegaardiaansche geest, doch getemperd onder invloed van het Fransen spiritualisme.

Deze inhoudrijke lezing van Dr. A. Dei Waelhens gaf aanleiding tot een levendige en zeer vruchtbare gedachtenwisseling.

Na een korte onderbreking nam vervolgens om 17.15 uur, Dr. Fr. De Hovre, uitgever van het Vlaamsch Opvoedkundig Tijdschrift, en erkend leider van de opvoedkundige beweging in Vlaanderen, het woord over het thema: De heropstanding van het vraagstuk van den persoon in de moderne zielkunde. In een gloedvolle en vrijgesproken rede ontwikkelde hij enkele gedachten, waarin de volgende grondmotieven aanwezig waren.

Omdat ze aan andere goden offerde liet de natuurwetenschappelijke zielkunde van de tweede helft der vorige eeuw, het vraagstuk van den menschelijken persoon buiten beschouwing. Rond 1900 kwam er een crisis, en in verscheidene richtingen ging de psychologie nieuwe banen op. De spreker onderscheidde een biologische, een medische, nl. psychoanalytische, individuaal-psychologische, een personalistische, een geesteswetenschappelijke, en een karakteriologische richting. Over het algemeen werden de waarheidswegen onderzocht die tot de herontdekking van den Persoon geleid hebben. De spreker besloot met te wijzen op den dringenden nood aan een philosophische en theologische anthropologie.

Te 19 uur werd deze tweede zitting geheven. De uiteenzetting van Dr. Fr. De Hovre had intusschen zoo veel tijd in beslag genomen, dat de discussie, die normaal voorzien was, tot een volgende zitting moest worden uitgesteld.

Een zestigtal genoodigden, waaronder Monseigneur L. Noël en haast al de professoren van het Instituut, verzamelden zich omstreeks 20.30 uur in een mooi versierd lokaal der Sinte-Gertrudis Abdij voor het Gezellig Samenzijn dat op het programma voorzien was. Het werd een uitzonderlijk aangename avond voor al de gasten, dank zij de gemoedelijke atmosfeer die er onmiddellijk heerschte, maar vooral dank zij de schitterende uitvoering die de bekende

[p. 32]

klaviervirtuoos Philippe De Clerck er ten gahoore bracht van werk van Turrini, Scarlatti, Ravel, Chopin en Liszt.

Donderdag 29 April te 10 uur verklaarde de voorzitter de derde zitting voor geopend. Meer dan honderd twintig toehoorders woonden deze zitting bij. Een eerste lezing werd er gehouden door Dr. A. Kriekemans over: De problematiek van den persoon bij Ludwig Klages.

De spreker wou zich houden bij de eenvoudige weergave van de gedachten van Klages.

Het ietwat buitenissig systeem van Klages mondt uit in een Physiognomik, die hij opvat als een metaphysica met mythologischen inslag.

Zijn bronnen zijn: Kant, Schopenhauer, Bachofen, Goethe, Carus, Nietzsche, Dilthey, Simmel, Troeltsch, Keyserling, Bergsson, en bovenal de dichter Stefan George.

Heel het systeem is gebouwd op de tegenstelling van leven an geest, en op de meerwaarde van het leven.

Het leven is een cosmisch ééne en ononderscheiden macht. Een gebonden vervloeien in machtige golven, dat in den oertijd alleen heerschte, en den paradisiaanschen toestand verwekte.

Doch de a-cosmische en onderscheiden geest kreeg de overmacht en dreef den mensch uit het paradijs. De geest doodt het leven en maakt het zich ten nutte.

Uit de verwekte tegenstelling ontstaat het Ik, dat alleen maar bestaat in de bewuste acten van den geest, en dus niet als zijnde werkelijkheid. Het Ik is alleen maar da bestaansvorm van den geest, die één en onveranderlijk de eenheid aan Ik en dingen mededeelt.

De Persoon is dan een ziel, of een leven, dat door den geest is gebonden. Die gebondenheid uit zich in het Ik-gevoel, een kleurloos gevoel van de aanwezigheid of het bestaan.

Persoonlijkheid is de menschelijke vorm van het karakter dat aan alle dingen eigen is. Kennis van den mensch is kennis van zijn karakter, en dat kent men alleen in zijn verschijning, vandaar het belang der Physiognomiek en der graphologie.

Na de lezing van Dr. Kriekemans, door allen met spanning gevolgd, werd de zitting even onderbroken. Te 11.30 uur neemt Professor Dr. Edg. De Bruyne het woord over het thema: De definitie van het Persoonsbegrip.

Professor De Bruyne kondigde aan dat hij niet bedoelde een phaenomenologische beschrijving van het persoonsbegrip te geven, doch dat hij zich alleen wou afvragen hoe we er critisch-metaphysisch toe komen een wel bepaalde werkelijkheid en een wel bepaald begrip te omlijnen waaraan de naam persoon wordt toegekend.

Uitgangspunt van den spreker waren de klassieke bepalingen van Boëthius en van St. Thomas, in zooverre ze de uiting zijn van de antinomie tusschen het 'esse in se' en de 'natura rationalis'.

We kunnen er waarschijnlijk wel in slagen de beide polaire bevestigingen van subsistentie en intellectualiteit ieder voor zich te verantwoorden, doch daar ligt het vraagstuk niet. Het komt er op aan den eenheidsgrond te ontdekken van beide elementen.

Historisch hebben we vooreerst de extreme of zuivere oplossingen. Het empirisme loochent de subsistentie; de persoonlijkheid wordt uitgemaakt door da momentane ervaringen van de bewuste acten, geserieerd door het geheugen. Het rationalisme beweert dat we tegelijk een directe aanschouwelijke ervaring hebben van de dragende geestelijke zelfstandigheid. Beide termen zijn daar onmiddellijk gegeven.

[p. 33]

Naast de radicale oplossingen zijn er twee, eerder synthetische stellingen. Voor Kant is de zelfstandigheid de noodzakelijke subjectieve categorie die op de ervaring wordt toegepast, en waardoor we de vele bewuste en rationeele acten tot eenheid herleiden. Voor Thomas is de subsistentie ook niet onmiddellijk ervaren. De eenheid van ons wezen kennen we in zijn 'acten'. Doch voor Thomas laat de reflexie op de acten toe de objectieve werkelijkheid van de zelfstandigheid van den persoon te affirmeeren.

Welke zal nu de ware oplossing zijn? Om zijn standpunt uiteen te zetten, zal Prof. De Bruyne niet den weg inslaan van het causaliteitsbeginsel; hij wil veeleer steunen op het identiteitsprinciep; d.i., hij wil in critisch-metaphysische ontleding terugkeeren van het expliciet bewuste naar de impliciet bevestigde voorwaarden.

Hij vangt aan met een analyse van het oordeel, gezien als act van bevestiging. Onafhankelijk van zijn inhoud verwijst elk oordeel naar een synthetische act, die zich bevestigt als zijnsact, of als een existentieele bepaling. Deze act is uiteraard dynamisch, en aanwijzend op innerlijke verrijking van de kennis. Deze act, met zijn blijvende op waarheid afgestemde structuur, is de laatste voorwaarde in de orde van het kennen (natura intellectualis), en is daarin onafhankelijk van al het andere (subsistens). We noemen hem: Persoon. Het onopgeklaard moment van passiviteit dat er in aanwezig is, wijst er op dat de act zelf innerlijk is samengesteld. De menschelijke Persoon is dan te bepalen als een stoffelijk-geestelijke denkeenheid die op de waarheid is afgestemd.

Een analyse van het zedelijke handelen geeft een soortgelijk resultaat. Het bewuste zedelijke handelen onderstelt een fundamenteele act: 'ik wil', met impliciete bevestiging van het objectieve goed. Die laatste formeele voorwaarde van elke zelfbepalende beslissing is de Persoon. Zoo is de persoon de blijvende zich zelf bepalende structuur die vrij verwezenlijkt wat zij noodzakelijk maar zelfstandig denkt als waarde.

Het denkend en handelend beginsel vloeit samen in de persoonlijkheid als 'zijnde' werkelijkheid. Zoo vinden we aan den wortel van het persoonsbegrip, een werkelijkheid die noch denken, noch handelen is, maar een identiteit: het zijn als actueel en actief zelf bezit. Er is in ons een relatieve eenzelvigheid, die zijn primum analogatum vindt in de persoonlijkheid die volkomen identiek is met de zelfstandigheid.

Daar Professor De Bruyne pas te 13 uur klaar komt met zijn uiteenzetting, kan de voorzitter enkel nog maar vaststellen dat de tijd die voorzien was voor de gedachtenwisseling wederom is verstreken. De voorzitter richt zich dan tot Monseigneur Noël, den huldigen president van het Hooger Instituut voor Wijsbegeerte, en verzoekt Monseigneur namens al de aanwezigen, om deze zoo geslaagde studiedagen met een persoonlijk slotwoord te willen afsluiten.

Monseigneur L. Noël gaat welwillend op dat verzoek in. Na de gelukwenschen aan de inrichters en de deelnemers, wijst de President er op dat, door deze studiedagen, voor het eerst in de geschiedenis van het Instituut, een droom van de inrichters in vervulling begint te gaan: deelname van de intellectueele élite van het land aan de verworvenheden van het Instituut.

De oorsprong van dit mooie resultaat is te vinden in de vervlaamsching van de leergangen van het Instituut. In het kort schetst Mgr. Noël dan de historiek van die vervlaamsching. Hij wijst er op hoe hij zelf, wanneer het vraagstuk werd opgeworpen of het wel de moeite loonde ook de twee studiejaren van het licentiaat en doctoraat te vervlaamschen, steeds voorstander was van de integrale ontdubbeling. Het Vlaamsche volk, zoo meent hij, heeft recht op zijn volledige Katholieke Vlaamsche Universiteit, en dus zeker op een volledige, en echt wetenschappelijke wijsgeerige vorming.

De Nederlandschsprekenden lokten ten andere zelf de beslissing in dezen uit.

[p. 34]

Voortdurend groeide de laatste tien jaren hun aantal aan het Instituut, zoodanig dat zelfs sedert twee, drie jaar een Vlaamsen overwicht is waar te nemen. Volledige vervlaamsching kan dan ook niet langer uitblijven. De leiding van het Instituut zal op de hoogte zijn van haar taak.

De verhouding van het Nederlandsch- tot het Franschsprekend element aan het Instituut stelt geen probleem, daar staan het verleden en de geest van het huis borg voor.

Blijft de kwestie van de internationale verhoudingen. Het moet den oud-studenten bekend zijn dat Leo XIII bij da stichting van het Instituut aan Monseigneur Mercier een taak opdroeg die ver buiten de grenzen van het land reikte. Welnu hierin kunnen de Vlamingen zeer belangrijk werk verrichten. Hun aanleg voor vreemde talen zal hun toelaten hun wetenschappelijke veroveringen ook buiten de grenzen van hun taalgebied bekend te maken door het gebruik van een wereldtaal.

Ten slotte drukte Monseigneur Noël den wensch uit dat allen zouden werken in den geest van den stichter van het Instituut, Kardinaal Mercier, wiens beeltenis in de feestzaal op de eereplaats prijkt, bezield door eerbied voor de traditie en door een rijk begrip voor het moderne denken.

De causerie van Monseigneur Noël verwekte bij alle aanwezigen enthousiasme. Het voorstel van den voorzitter, dat op deze toespraak volgde, om in de respectievelijke gouwen onderafdeelingen van het Wijsgeerig Gezelschap. te Leuven in het leven te roepen, werd dan ook eenparig aanvaard.

In Antwerpen en Brugge heeft dat ontwerp op den huidigen datum reeds gestalte aangenomen. In de andere gouwen zal naar vermogen gestreefd worden om zoo vlug mogelijk hetzelfde te bereiken.

Een veertigtal deelnemers hadden ingeschreven op het gezamenlijk middagmaal, dat om 13.45 uur in een restaurant in de buurt van het Instituut doorging. Professor L. De Raeymaeker stelde er een toast in op de toekomst van het Wijsgeerig Gezelschap. In zeer gemoedelijke atmosfeer brachten professoren en leden er nog een paar uren door. Dit laatste punt van het programma droeg er voorzeker ook nog het zijne toe bij om het doel van de vereeniging te verwezenlijken: contact te bewaren met het Instituut en met mekaar.