Streven. Jaargang 10

[p. 229]

Godsdienstige kroniek
'Indien de samenzang ooit in onze kerken in voege komt...'
door Dr. A. Verbist

In de jongste aflevering van 'Streven' (December 1942) schreef Pater De Clippele S.J. een alleszins merkwaardig artikel onder den titel: 'Waarom Samenzingen?'.

Over het wezen van den samenzang, als de machtigste vertolking van saamhoorigheid, als de uiting bij uitmuntendheid van een groep, van een volk, van een Kerk..., komen in dit artikel zulke grondige beschouwingen voor, dat de dankbare lezer er werkelijk den diepen zin uit ophaalt van het overbekende Augustini-woord: 'Qui bene cantat, bis orat!'.

Een nieuw inzicht wordt den lezer bijgebracht, en hij die iets voelt voor den volkszang in de kerk zal thans met nieuwen moed en onder sterke bezieling aan den arbeid gaan, om toch eenmaal de praktijk van het samenzingen verwezenlijkt te zien.

Die voorwaardelijke zin van Pater De Clippele: 'Indien de samenzang ooit in onze kerken in voege komt...' heeft me doen mijmeren, en we willen onze beschouwingen ter overweging geven aan de velen, die de liturgische beweging behartigen voor actieve deelname aan het kerkelijk officie.

't Was in het jaar 1903 dat Pius X zijn Motu Proprio over de kerkmuziek liet verschijnen. In de voorbije veertig jaren hebben we herhaaldelijk welgemeende pogingen gezien om de geloovigen te doen samenzingen. Wat is het resultaat geweest? In gemoede moeten we bekennen: quasi nul.

Waar ligt dan toch de oorzaak van het faliekant uitkomen dezer hernieuwde en soms energieke pogingen?

't Komt ons voor dat er meerdere oorzaken zijn, verwijderde en nabije, externe en interne.

't Is steeds verkeerd rechtstreeks een partiëel doel te willen najagen, wanneer de algemeene voorwaarden niet vervuld zijn die het slechts mogelijk maken dit beperkt doel te bereiken. Wie b.v. de theorie der onderling ondeelbare getallen begrijpen wil, moet vooraf geschoold zijn in de algemeene getallenleer. Wie de spraakleer onderwijzen wil, moet eerst het algemeen taalgevoel ontwikkelen. Wie poëzie wil smaken, moet kunnen lezen. Aesthetische vorming moet steunen op een algemeene gemoedsontvankelijkheid. Een bepaalde deugd bloeit het gemakkelijkst op den achtergrond van een stevig gevormd karakter.

Deze algemeen didactisch-paedagogische wet, die een voorafgaand aperceptief kapitaal vergt, stelt haar dwingende eischen bij alle disciplines. Men hoeft het niet te beproeven daaraan te willen ontsnappen voor den zang. Ook hierbij doet zich de nood voelen aan een algemeene muziekopvoeding, aan een zekeren graad van muzikaliteit. Op een gezonden muzikalen stam kunnen de speciale takken der muziek, o.m. de Gregoriaansche zang, met gunstig gevolg worden geënt en vruchtbaar beïnvloed.

't Schijnt ons dat we hier raken aan een eerste oorzaak van het mislukken der bijzondere pogingen tot het samenzingen in de kerk. Er was en er is in ons land niet aanwezig: de noodzakelijke algemeene waardeering voor de muziekopvoeding in de scholen; er is niet gewekt: het gevoel voor en de behoefte aan het muzikaal schoone, opdat de samenzang werkelijk aan een psychischen drang zou beantwoorden.

In alle takken en graden van het onderwijs werd de muziek verwaarloosd en behandeld als een asschepoester. Vlak voor den oorlog, in 1939, werd de muziek in de middelbare scholen verlaagd tot een facultatief leervak. De beheerders van ons schoolwezen konden zich niet voorstellen dat de muziek een opvoedende beteekenis zou hebben. Is de studie van het opvoedingswezen dan werkelijk zonder nut geweest? Bij de Grieken had de muzikale vorming tot taak, het individu voor de geestelijke goederen een veelzijdige en fijne ontvankelijkheid te geven.

De muziek, en in 't bijzonder de zang, heeft een zeer specifiek vormingsgehalte. De doorknedende kracht van de muziek is dieper en breeder dan die van de plastische kunsten, omdat zij den mensch onmiddellijk aangrijpt. De muziek doordringt derwijze den leerling, dat hij zelve de materie wordt, waarin de muzikale vorm gestalte krijgt.

Omdat het ware ethos der muziekopvoeding werd miskend, is de muzikale vorming in heel de economie van ons schoolwezen beneden den minimumdrempel gebleven. Dit verklaart waarom de pogingen tot het in zwang komen van den volkszang in de kerk, tot mislukking

[p. 230]

gedoemd waren. De grond was er werkelijk niet op voorbereid.

't Is stellig een nadeel geweest, dat verwaarloosd werd den muzikalen aanleg te ontwikkelen door een algemeene muziekopvoeding. Bovendien is er grof verzuim geweest, door het niet treffen van voorzorgsmaatregelen, die den goeden muzikalen smaak moesten beveiligen en verstevigen. Hiervoor weer moeten we terug in de leer bij de klassieke volkeren. De Pythagorische school verdiepte de gedachte: rhythme en harmonie boren door de ziel, verfijnen ze en geven haar takt en evenwicht. Zij maken haar fijngevoelig voor het schoone en rechte in het algemeen, reeds op een leeftijd, wanneer nog geen redeneeren mogelijk is en nog geen onderwijs gegeven wordt.

Een werkelijk goede muziek ademt orde, regelmaat, evenwicht, harmonie, tucht. 't Is een wondere kracht die prikkelt tot werkzaamheid door het opwekken van het gevoel; maar tevens bindt de muziek en leert zij zelfbeheersching, door het doen beleven der vormen van de muzikale architectuur. Wie met de muziek omgaat, wordt door de wetten van de muziek gevormd. Maar die heilzame vormkracht mag men slechts verwachten van 'goede' muziek. Er ligt diepe wijsheid in het woord, dat de muziek het zedelijk karakter van een volk weerspiegelt. Daarom werd in Sparta een strenge muziekcensuur uitgeoefend door de Ephoren. Het invoeren van nieuwe zangwijzen was verboden omdat zij het nationaal karakter ondermijnden en de zeden verwilderden. De klassieken meenden het inderdaad ernstig met het adagium: 'la musique adoucit les moeurs'. Maar hun begrip over muziek stond onvergelijkbaar veel hooger dan het peil van de tingel-tangeldeuntjes, de ontzenuwende jazzrhythmen en de ontaardende uitheemsche Indianenmuziek, die hier langs radio en pic-up de atmosfeer besmetten. Met zulke verlepte muziek bereikt men juist het omgekeerde van wat een goede muziekopvoeding beoogt.

Welke voorstelling zou een Griek zich vormen over het karakter van een geslacht, dat opgevoed wordt met dergelijke muzikale onwaarden?

In zoo 'n muzikaal vertroebeld klimaat kan een beweging voor kerkelijken volkszang geen vasten wortel schieten. In zielen, verweekt door zinnelijke muziek, vindt de etherische Gregoriaansche zang geen aanvoelen, geen begrijpen, geen waardeering. Het is zeer de vraag, of de intoxicatie der muzikale besmettingshaarden nog niet meer kwaad heeft berokkend, dan de verwaarloozing van een positieve muzikale vorming.

Wat er ook van zij, hier is vernietigend werk verricht, door hindernissen op te werpen die de zielen minder ontvankelijk maken voor den optillenden invloed der Gregoriaansche muziek.

De beide aangegeven oorzaken van het mislukken der beweging voor samenzang liggen eigenlijk buiten de Kerkmuziek. Er zijn evenwel ook nog oorzaken die liggen in de Kerkmuziek zelve. De Gregoriaansche zang vindt niet zoo onmiddellijk echo in het volksgemoed. Deze muziek dateert van veel vroeger dan die, waaraan de Europeesche beschaving ons heeft gewend. Door heel haar ethos - haar eigenaardige melodie, het vrije rhythme en de vreemde taal - ligt de Gregoriaansche muziek zeer ver verwijderd van den - voor een groot deel verwenden - muzikalen smaak.

Het onderzoek omtrent een eerste interne oorzaak heeft een ietwat technisch karakter; 't kan niet anders, de aard van het vraagstuk brengt zulks mee. Overigens, het heele opzet dat ons bezig houdt is wel de inspanning waard, om ook die zijde van het probleem te doorvorschen. Reeds sedert bijna een halve eeuw hebben we nu geëxperimenteerd op het stuk van samenzang. 't Is voorwaar niet te vroeg om eens retrospectie te houden, ons voordeel te doen met de opgedane ervaringen, de diepte te peilen van den afgrond waarin we verzonken liggen en het drabbige moeras te kennen, waarin we dreigen te verstikken. Zonder een ernstige diagnose is geen redding te verwachten. Willen we eenigszins het ideaal benaderen van het samenzingen in de kerk, dan moeten we klaar zien in de hindernissen, of we loopen ontgoochelingen op.

In ons modern toonsysteem, waarin bijna uitsluitend de groote en kleine tertsladder voorkomen, hebben de tonen der gamma onderling steeds dezelfde verhouding. Met den grondtoon of tonika, titularis der tonaliteit, staan de andere trappen, die dezelfde rangorde bekleeden, - onafhankelijk van de hoogte waarop die gamma gespeeld of gezongen wordt - steeds in dezelfde betrekking. Zoo heeft elke toon in de gamma zijn eigen stelling tegenover de tonika, zijn eigen functie in de toonladder. We hebben dan in de toonladder niet eenvoudig een som van acht op mekaar volgende tonen, maar wezenlijk veel meer. De gamma is een gesloten eenheid, waarin elke toon zijn eigen, hem alleen toekomende, bepaalde stelling inneemt ten opzichte van de tonika en de andere trappen. In overdrachtelijken zin zou derhalve de toonladder als een organisme kunnen doorgaan.

In het tonaal bewustzijn vatten wij de hierboven geschetste betrekkingen van de tonen tot den grondtoon en van de tonen onderling. Onze toonladders zijn de vormen van ons muzikaal denken. Door onze opvoeding, midden een kultuurkring waarin we van jongsaf muziek hooren door zeer verscheiden uitdrukkingsmiddelen: liederen, koren, fanfaren, harmonieën, orkesten en allerlei afzonder-

[p. 231]

lijke instrumenten, maar steeds in den vorm derzelfde toonladders, komen we allicht tot de meening, dat onze toonschaal de eenige natuurlijke is. Die meening komt evenwel niet overeen met de werkelijkheid. Er kunnen zooveel gamma's worden gevormd als er manieren zijn van de heele en halve tonen te verbinden.

De Grieken gebruikten zeven verschillende toonaarden, die elk hun eigenaardig karakter hadden en genoemd werden naar de landstreek waarin zij het meest gebruikt werden. De Siameesche toonladder bevatte zeven en de Javaansche vijf tonen. De Chineezen gebruikten een toonladder die gelijk staat aan onze groote terts toonladder, met weglating van den vierden en den zevenden toon. De Indiërs verdeelden het octaaf in zeven hoofdtonen, met een onderverdeeling van twee en twintig kleinere afstanden. De Arabieren verdeelden hun toonladder in zeventien toontrappen, en onderscheidden intervallen van 1/3 toon, waaraan het Europeesch oor zich moeilijk gewent. Sommige onzer moderne componisten schijnen behoefte te hebben aan een nieuwe toonschaal; zoo bemerken we de gamma van Scriabine: c, d, e, f; a, h; en de gamma van Debussy met heele tonen.

De kerkelijke toonaarden, waarvan de oorsprong terug te wijzen is naar de Grieksche modussen, bieden ook voorbeelden van andere toonschalen dan die, waarop wij onze melodieën denken.

De indruk, bij het hooren van muziek, die op een ander stramien is geweven, is 'vreemd', dor, dikwijls vervelend en totaal onbegrijpelijk. We vinden er geen melodie in; we voelen ons niet thuis in die door ons onbeoefende toonordening; we hebben in ons tonaal bewustzijn aanvankelijk nog geen maatstaf om de beteekenis dier tonen te waardeeren.

Dit is een eerste moeilijkheid, eigen aan het Gregoriaansch. Er is een tweede innerlijke hindernis op den weg voor algemeene deelname aan den samenzang.

't Latijn is voor bijna de totaliteit der Vlaamsche geloovigen een vreemde en onbegrepen taal. Onze bedoeling is het volstrekt niet, het latijn te doen wegvallen bij het zingen in de kerk; maar het biedt moeilijkheden. Om begrijpelijke redenen houdt de Kerk aan het latijn als eenheidstaal, ook bij het zingen. Men bewijst evenwel geen goeden dienst aan de liturgische beweging, en aan het samenzingen in 't bijzonder, indien men aldus argumenteert: wil de liturgie vereering Gods zijn, dan moet zij gehouden worden in een vreemde taal, wier fijn-bewerkte sluier den heiligen tekst met geheimnisvolle waardigheid omgeeft; het Mysterie verlangt mysterietaal.

Zou dit niet leiden tot de absurde conclusie, dat de priester dan liefst onbekend hoefde te blijven met de taal waarin hij de H. geheimen voltrekt?

Wie innerlijke schoonheid betracht bij het zingen, moet zielespanning laten afreageeren en bij den aanhoorder een zielebeweging wekken. Dit kan slechts dan gebeuren, wanneer de zanger diep doordrongen is van den gedachtelijken inhoud waarmee de tekst geladen is. Wat hij, de zanger, zelf diep 'beleeft', dit kan hij wekken bij anderen. Wie zal aanvaarden dat een vaag vermoeden van de beteekenis der woorden daartoe het geschiktste middel is? Kan de zanger geen 'doorvoelde waarheid' mededeelen, kan hij niet toetreden tot de geestelijke beteekenis van den tekst, dan blijft zijn uitgalming louter techniek en virtuositeit; dan beschikt hij misschien wel over een mooi klinkend instrument in zijn gorgel, maar het wordt spoedig zielloos gedreun en wekt geen godsdienstige stemming bij de geloovigen.

* * *

Wie de oorzaken van een kwaal kent heeft tevens de redmiddelen ontdekt, in theorie althans. Is er ook practisch iets te verhelpen aan de oorzaken die werden aangegeven?

Beslist; wat de uiterlijke oorzaken betreft gelooven we thans aan een wisselsprong te staan. Er zijn aanwijzingen voor, dat in de school van morgen de muziek een belangrijker plaats zal innemen. Immers, er waait een nieuwe geest over het opvoedingswezen. Met toenemend luider stem wordt gewaarschuwd tegen overschatting van de waarde der parate kennis, tegen het inpompen van feiten; steeds duidelijker erkent men een tekort aan werkelijke activiteit, aan het denken onder eigen verantwoordelijkheid, aan ontwikkeling van het aesthetisch gevoel. Stellig wil men het emotioneel moment meer tot zijn recht laten komen en verlangt men een opvoeding op meer aesthetischen grondslag.

Ook is de muziek in de laatste jaren een veel ruimer plaats gaan innemen in het leven van den mensch. In minder dan twintig jaar heeft de radio haast een revolutionnaire verandering gebracht in zake muziek-hooren. Door de radio is de muziek als cultuurverschijnsel binnen ieders bereik gebracht. Vermits opvoeding in haar wezen ook cultuuroverdracht is, krijgt de school, veel meer dan vroeger, tot taak bij het kind den grondslag te leggen, opdat het later kunne deel hebben aan dit rijk cultuurbezit.

Bovendien hangt het in de lucht, dat de sociale vooruitgang opnieuw een geweldigen sprong vooruit gaat doen. Daarmee hangt onmiddellijk samen het probleem van den vrijen tijd. Hiertoe moet de school weer voorbereiden. Wie op school van muziek is gaan houden, zijn stem heeft leeren gebruiken en een beetje kijk op het muziekschrift heeft gekregen, zal gemakkelijk den weg naar

[p. 232]

een koor of een dilettantenorkest vinden, of zich gaan toeleggen op de beoefening van de huismuziek.

Een ernstige muziekopvoeding in heel ons schoolwezen is derhalve een dringende eisch van dezen tijd. Daaruit kon een groot voordeel groeien voor den samenzang in de kerk. Immers, de ontwikkeling der musicaliteit zal de ontvankelijkheid voor den zang verhoogen en hoogere waardeering wekken voor het samenzingen.

Mochten tevens de verantwoordelijke instanties, en de openbare opinie, hun laksheid tegenover moreel verlagende muziek omzetten in een rigorisme, dat alleen nog levensvatbaarheid biedt aan waarlijk goede muziek, dan werd ook hierdoor een gunstige voorwaarde geschapen voor den opbloei van den samenzang; want geestesveredelende muziek schept een voordeelig zieleklimaat voor Gregoriaanschen zang.

Wat nu de innerlijke oorzaken betreft, geen moeite mag worden ontzien om de geloovigen ontvankelijk te maken voor de uitzonderlijke schoonheid van den Gregoriaanschen zang. Gezelle aarzelde niet - en dit in navolging van Ruusbroec - te spreken van 'Hemelzang'. Het zwaartepunt dezer actie ligt in de scholen. 't Is in de kinder- en jeugdperiode, dat het muzikaal gehoor gevoeligst is en meest vatbaar voor vorming. De structuur der Gregoriaansche modussen moet niet theoretisch worden aangeleerd; maar daadwerkelijk dient het muzikaal gehoor zich te gewennen aan de Gregoriaansche melopee. Dit geschiedt allereerst door veel goede kerkmuziek te laten beluisteren en genieten in en buiten de kerk; buiten de kerk kunnen daartoe ook worden aangewend: phonoplaten, die reproducties geven van ideale Gregoriaansche zanguitvoeringen.

De spreng van de moderne muziek naar het Gregoriaansch is ver. Er dient gezorgd voor geleidelijken overgang. Vlaanderen kent goddank meerdere talentvolle componisten, zoo vertrouwd met den geest der kerkelijke muziek, dat hun composities het karakter van het Gregoriaansch benaderen. Om die reden is de uitgave van het Secretariaat der Bonden van het H. Hart, 'Sursum Corda' en 'Hoog de Harten' zoo verheugend. Naast een breede greep van Gregoriaansche en andere kerkelijke gezangen, wordt een rijke keuze van gezangen aangeboden op Vlaamschen tekst, volksmissen, heiligenliederen, gelegenheids- en lofgezangen. Aan zulk materiaal hadden we behoefte voor onze scholen. Die gezangen op Vlaamschen tekst zullen een uitstekende propaedeutiek vormen, en de modulatie maken van de moderne naar de Gregoriaansche muziek. Het aanleeren dier gezangen aanzien we dus niet uitsluitend als een doel op zich zelf, maar tevens als een voorschool voor het ideaal, dat de Pausen steeds met aandrang blijven aanbevelen: het actief deelnemen aan de liturgische plechtigheden, door het samenzingen der Gregoriaansche melodieën.

Indien we nadrukkelijk beklemtonen dat de school hierin zoo 'n voorname rol heeft te vervullen, dan beduidt zulks geenszins, dat we geen waardeering hechten aan pogingen van anderen aard ter bevordering van het samenzingen.

Het tegendeel is waar. Alle middelen, die worden aangewend om het volk vertrouwd te maken met den geest en de leest van het Gregoriaansch, achten we doelmatig en vruchtbaar. Daartoe moeten stellig gerekend worden, de godsdienstige zangstonden, georganiseerd door de Bonden van het H. Hart. En wat daarnaast gebeuren kan in jeugdvereenigingen, Katholieke Actiegroepen en a.m., het is alles gewin voor het veroveren, het bevestigen en het ontwikkelen van het 'Gregoriaansch gehoor'. Er kan niet te veel in dien zin gebeuren, tot het opwekken van het bewustzijn der Gregoriaansche modussen; het ligt immers in den aard der dingen, dat het musiceeren in de moderne muziek nog steeds het deel van den leeuw zal hebben in de totaliteit der muzikale prestaties.

Nog een bemerking willen we den lezer van de lippen nemen.

Bestaat er geen gevaar voor, dat de volksmissen, gezongen in de volkstaal, de Gregoriaansche gezangen in 't latijn gaan verdringen, zoodat de liturgische beweging een duw naar beneden krijgt?

Geen gevaar daarvoor. Al vooreerst, de Kerk laat niet toe dat, bij de plechtige diensten, in een andere taal zou worden gezongen dan in het latijn. In het begeleidingsboek van 'Sursum Corda' wordt er met nadruk op gewezen: 'Het gebruik van misgezangen in de volkstaal is slechts toegelaten bij gelezen missen. Bij de plechtige liturgische diensten, - d.w.z. tijdens de mis welke door den priester wordt gezongen - is het volstrekt verboden wat dan ook in de volkstaal te zingen'.

Bovendien, zooals hooger werd aangemerkt, is het de bedoeling niet te blijven bij gezangen in de volkstaal; dit is slechts een middel, maar een noodzakelijk middel, om te komen tot het zingen van het Gregoriaansch in 't latijn.

't Is werkelijk een overdreven zorg, in het aanwenden van dit middel, een gevaar te willen zien voor de kerkelijke eenheidstaal. Wanneer nu toch uit de ervaring van 40 jaar gebleken is, dat de sprong van de moderne muziek naar het Gregoriaansch een 'salto mortale' is, waarom dan blijven bij die vergeefsche poging, en waarom niet het middel aanwenden dat een gezonde paedagogie en een rationeele didactiek aantoonen.

Geen enkel ernstig argument 'contra'

[p. 233]

kan worden aangehaald; 't pleit alles 'pro'. Er is dan ook geen twijfel, of 'Sursum Corda' en 'Hoog de Harten' worden de bruggehoofden, langswaar de komende generaties worden geleid naar de actieve deelname aan de H. Liturgie.

Het voorwaardelijke 'indien' zal wegvallen, de samenzang komt, langs die methode, in voege bij de groote meerderheid der geloovigen. We hooren reeds in den geest de geloovigen, die, door het gezamenlijk uitvoeren van de vele gezangen welke daartoe geschikt zijn, meer Kerkelijken gemeenschapsgeest laten stralen, dan uit individueele gebeden en devoties.

In werkelijkheid zijn wij reeds getuigen van de eerste vruchten eener doelmatige propaganda vor den Kerkzang. Waar een helderziend bestuur de bevoegde leiding voor, en de daadwerkelijke toewijding aan deze gewichtige zaak wist te ontdekken, daar zijn stoute verwachtingen gewettigd.

We gedenken hoe reeds in de opvoedingsgestichten, die voor dit plan werden gewonnen, de leerlingen gevoed worden met het dagelijksch tarwebrood van het beste religieuze lied.

We gedenken hoe, op een zangherhaling voor talrijk opgekomen ijveraars, een groot Vlaamsch componist en dirigent langs de dichte rijen van zingende biddende mannen schreed en zijn gevoelen uitte met dit woord: 'Die liederen zullen blijven!'.

We gedenken hoe, met wijs beleid, in wakkere parochies, na maandenlange samenwerkende voorbereiding in al de parochiescholen en parochiale groepeeringen, met den steun van bonden en zangkoren, onvergetelijke communie-volksmissen op sommige Zondagen van de maand door heel de kerkgemeenschap worden uitgevoerd.

Er vaart inderdaad een gunstige wind in de richting van het samenzingen in de kerk. Mochten allen, die begaan zijn met de liturgische opvoeding van het volk, geen inspanning te zwaar achten om de geloovigen op te leiden tot het wijdingvolle uitvoeren van den 'Hemelzang'.