Streven. Jaargang 9

[p. 415]

Kunstkroniek
Inleiding tot het oeuvre van Jeroen Bosch
door L. van den Bossche

De kunst van Jeroen Bosch is moeilijk om vatten. Studie achterhaalt haar beteekenis niet en wellicht zal men nooit noch met volle zekerheid heel den inhoud van zijn oeuvre uitputten. Er ontbreken ons overigens een aantal materieele gegevens: verschillende belangrijke werken gingen in den brand van 's Hertogenbosch of in dien van het Prado verloren. Anderzijds zijn wij met het leven van Bosch weinig bekend. Hoop en al weten we dat hij geboren werd te 's Hertogenbosch tegen het midden der 15e eeuw, dat hij er stierf in 1516, dat hij als lid der Broederschap van Onze Lieve Vrouw tooneel heeft gespeeld en er soms de regie van waarnam. Als schilder kan men van hem geen meesters aanwijzen en in de kunstevolutie van zijn tijd staat hij als een eenzaam genie, tevens zeer getrouw aan de traditie en toch een baanbreker vol durf.

Heel de vraag zou er op neerkomen den geest van Jeroen Bosch te identificeeren. Maar die geest gaat schuil onder de gedaante van een verbijsterende phantasie en onder de strenge maat die een scherp en klaar verstand de werkelijkheid weet op te leggen. Het echte mysterie van Bosch ligt juist in dat samentreffen, dat wederzijdsch inwerken op elkaar, van een glasheldere rede en een ongehoord stoutmoedige droomvisie.

Wie het oeuvre van Bosch tracht op te klaren vergist zich licht, ja onherroepelijk zoodra hij systematiseert. Op ieder ogenblik moet men alle werken van den schilder voor oogen houden en elk onderdeel ervan. Wie het detail bestudeert van de Verzoekingen van St Antonius of van den Tuin der aardsche lusten, zonder zich de Geboorte van Keulen, den St Jan te Patmos van Berlijn, den Heiligen Hieronymus van Gent te herinneren, schrijft Bosch onmisbaar doelstrevingen en theorieën toe die nooit de zijne waren.

Het uitgelezen charme van het landschap dat tot zijn somberste werken opheldert, zijn zuiver en sierlijk dessin, zijn onbewogen trant wijzen er duidelijk op dat Bosch' onmeedoogende nuchterheid gaaf had weten te bewaren in het diepste van zijn hart, de goedheid, het medelijden en de liefde.

* * *

Het komt me voor dat onze dagen bizonder geschikt zijn om het getuigenis van den ouden meester te vernieuwen. Men weet welke

[p. 416]

wanorde er in zijn tijd heerschte. Een wereld stond voor den ondergang. De nieuwe tijd zocht nog naar zijn eigen gestalte en wist maar puinen te stichten waar hij intrad. Oorlog en ketterij teisterden onze gewesten. Tooverij, magische praktijken verlokten de ontredderde gemoederen. Aan al die uitwendige onlusten beantwoordde de verwarring van het geweten en al te dikwijls het teloorgaan van alle zedelijke tucht. De traditioneele wereldopvatting, de traditioneels kijk op de menschen, de traditioneele wijze om het goede te zoeken en te verwezenlijken schenen te hebben uitgediend. De bestaande orde werd in twijfel getrokken. De tocht naar het geluk voer langs een anderen weg.

In de kunst - evenals in de spiritualiteit - laat de nieuwe strekking de serene beschouwing van het christelijk mysterie varen. Reeds had de eeuw van onze groote Primitieven zich meer en meer de natuur en den mensch toegekeerd. Mystieke beschouwing gaat niet langer meer op: eerder breekt de tijd aan van de moraal.

En vanaf deze tweede helft van de 15e eeuw was Jeroen Bosch het kind der nieuwe tijden. Hij was vooral de moralist met scherpen blik, objectieven geest, onbarmhartige nauwgezetheid.

Een andere schilder - wat jonger dan Bosch, wiens werk hij bestudeerd had - zou de wereld met een even scherpen, even doordringenden blik opnemen: Breughel sloeg dezelfde menschen gade, dezelfde wereld, dezelfde troebele tijden. Elk van beide schilders nochtans reageerde verschillend op zijn omgeving.

Maar ook het voorwerp van hun visie is niet heelemaal hetzelfde. Brueghel ziet den mensch zooals deze voorkomt. Hij kijkt met een ironie die tevens boordevol compassie is, naar het weinig verkwikkelijke schouwspel der armzalige menschelijke gedragingen. Hij stipt aan en drukt uit hoe ze afsteken tegen de pracht van de geschapen werkelijkheid; maar in den grond blijft hem een zeker optimisme bij, dat hem toelaat tot in de ergste ontaarding toch nog de poëzie te ontwaren van al wat leeft, het wonder van het bestaan.

Bosch integendeel, spijts zijn scherpen blik en zijn realisme, blijft niet staan bij den mensch. Grooter moralist dan Brueghel en minder poëet, ziet hij als door de dingen en de menschen heen. Terwijl Brueghel zich met een getrouwe weergave vergenoegt en er zich in vermeit, dringt de metaphysische geest van Bosch tot de oorzaken door. De menschen ziet hij niet enkel als handelend, maar ook als 'gehandeld', en het eigenlijke voorwerp van zijn visie is juist de macht die ze drijft en in hun verderf stort.

Als moralist blijft Bosch nochtans niet stil bij de gevolgen van de ondeugd, bij haar uitwerkselen in het menschelijk schepsel: de ondeugd, het kwaad zelf tracht hij te belichamen. Daartoe schept zijn genie nieuwe vormen die deel hebben aan de doorzichtigheid, de klaarheid, de strengheid van den geest. Die bovendien ijzig zijn en droevig als de hel.

[p. 417]

De verholen macht immers die het genie van Bosch heeft ontsluierd, waaraan zijn realistische en nauwgezette kunst een leven wist te schenken vatbaar voor zintuiglijke aanschouwing, is de werking van de hel op de menschen en op de schepping; het is de kracht van de booze geesten door de lucht verspreid, over wie Paulus spreekt.

In tegenstelling met de schilders van de zoogenaamde 'diableries', die na hem kwamen en bijster weinig geloofden in de duivels en monsters die ze voorstelden, beoogt Jeroen Bosch niet zoozeer 'duivels' te scheppen als hun booze werking te laten waarnemen. En omdat Bosch in die werking der duisternissen gelooft - liever: omdat zijn visie van geloovig kunstenaar de verborgen realiteit raakt van Satan's bedrijvigheid overal in de wereld van zijn tijd aanwezig, plooien zich de picturale vertolkingen van zijn phantastisch droomgenie naar de kracht van zijn logica en van zijn rede: ze komen ons voor als zoovele verontrustende, maar best aanneembare werkelijkheden.

Onder onze oude meesters heeft alleen Bosch vertolkt en doen aanvoelen: de werkelijke tegenwoordigheid van den Booze in de wereld. En omdat de werkelijkheid die hij waarnam en weergaf tot de orde van den geest behoorde, blijven toch zijn meest gedurfde werken, degene namelijk waar de ontaarding tot op de meest monsterachtige wijze wordt vertolkt, onbewogen en sereen, gedrenkt met een ijzige, droevige onstoffelijkheid die als een tragische caricatuur aandoet van de vrije, blije zuiverheid der geheiligde geesten: de onvervreemdbare, koude geestelijkheid der gevallen engelen.

* * *

Die duivelsche werking die onder al het bestaande sluipt en waartoe de blik van Bosch doorbrak, neemt de schilder niet altijd op dezelfde wijze waar, vertolkt hij niet altijd met dezelfde middelen. Er zijn om zoo te zeggen verschillende trappen in het oeuvre van Bosch, die beantwoorden aan een steeds meer angstwekkende uitbeelding van de diabolische macht. Het is ons niet mogelijk dat aspect binnen het korte bestek van deze eenvoudige 'inleiding' uitvoerig te behandelen: we vergenoegen er ons mede die verschillende trappen even aan te duiden.

Het inwerken van den duivel op de menschen openbaart zich vooreerst door een beneveling van het verstand. Bosch schiep een der volledigste reeksen van typen der menschelijke dwaasheid: enge geesten, gekerkerd in hun ijdelheid en zelfvoldaanheid; trage, loome, slapende geesten; stompe geesten en versufte geesten - kortom alle mogelijke schakeeringen van de onnoozelheid en onbezonnenheid tot de authentische gekheid, van de toeschouwers van den Kwakzalver (Museum van St-Germain) tot de Narrenschuit (Louvre), langs de Dokters in Israël om.

Maar Satan's werking treedt nog duidelijker te voorschijn in de ondeugd en de drift. We zegden het reeds: hier schildert Bosch al geen menschen meer. Hij schept vormen waarin hij het kwaad

[p. 418]

zelf volgens zijn verschillende soorten belichaamt. De afschuwelijke wezens die Christus omgeven in de Bespotting (Gent en Antwerpen), zijn zooveel definitieve belichamingen van haat, wreedheid, afgunst, ontaarding...

Voor Bosch nochtans blijft die werking der duistere machten niet enkel tot de menschen beperkt. De kwade geesten door de lucht verspreid vermengen zich met al het geschapene. Het onnoozelste voorwerp - een aarden kruik, een boom, een schelp - kan de woonplaats worden van een dier geesten. En plots treedt zijn nieuwe vorm naar voren. De uitbeelding door het genie van Bosch geschapen maakt de verholen werking van den bonzen geest zichtbaar en daar ontstaat een spookbeeld van hybridische wezens en voorwerpen, vertrouwd tevens en apocalyptisch: verbijsterende, angstwekkende visies niet zoozeer wegens hun vreemde gedaante dan wegens het werkelijkheidsgevoel dat ze spijts alles afscheiden.

En zoo komen we tot den laatsten trap waarop zich het diabolische vertolkt in het werk van Bosch: de atmosfeer. We roerden reeds even die ijzige, doorzichtige atmosfeer aan waarin zich vormen bewegen als geesten ontheven. Bij Jeroen Bosch ademt en leeft het kwaad in de atmosfeer van den geest. En zoo kon een werk als de Tuin der aardsche lusten een hemelsch visioen worden om de voornaamheid van het naakte, om de sierlijkheid en het gratievolle der gebaren, als men niet wist welke onafwendbare droefheid, welke onverbiddelijke koude op al die lichamen het teeken van de wanhoop drukt.

* * *

Moeten we nu Bosch van satanisme beschuldigen, hem verwijten dat hij er genoegen in vond, met een totale harteloosheid, in Gods schepping het werk van den Booze uit te beelden? Moeten we er de pathologie en de psychiatrie bijroepen? Wij gelooven van niet. Maar Bosch heeft het kwaad gezien met de scherpte van een uitzonderlijk verstand, verlicht door het geloof ende gave van het genie. Hij zag het in zijn volle realiteit en toonde het aan in de werkelijkheid aanwezig, in de geheele werkelijkheid.

Soms, bij bepaalde gelegenheden, ontkomt hij die sombere visie. Neen, alles is toch het domein niet van die duistere machten, die zijn genie in al hun schuilhoeken heeft nagezet. Dan schildert hij paneelen doortrokken van een bovennatuurlijke zuiverheid, waar alles klaar is en vol rust, waar in allen eenvoud de ontroering spreekt van zijn gemoed: hij schildert de Geboorte van Keulen, hij schildert St Jan te Patmos in den glans van zijn eigen visioen, in de sereenheid van een geëxorciseerd landschap, in de atmosfeer zelf der genade.