Streven. Jaargang 9

[p. 313]

Letterkundige kroniek
De zielegroei van Omer K. de Laey (1876-1909)
door A. Ampe S.J.

De aanleiding tot deze kroniek is het verschijnen der tweede uitgave van Het Werk van Omer K. De Laey⁽¹⁾.

Wellicht zal menigeen verwonderd hierbij opkijken en zich afvragen of zoo'n onderneming wel op haar tijd komt. We worden hierdoor toch naar het verleden teruggebracht, terwijl het tegenwoordige oogenblik, dat zoo tot daden dringt, bij een dergelijk terugdenken aan het voorbije, ongebruikt wegvlucht! Is het wel opportuun, zoo'n studie van onzen overspannen tijdgeest te vergen? Daarbij, Vlaanderen schijnt De Laey grootendeels vergeten te zijn, alsof hij geen bouwsteen van den nationalen heropbloei ware geweest! Vermeylen gunt hem drie regels⁽²⁾; Marnix Gijsen tweemaal twee⁽³⁾. Een paar graag gedeclameerde keurdichten uit de bloemlezingen alleen behoeden nog 's dichters roem voor de vergetelheid!

Voorwaar de daad der uitgevers getuigt van een groot vertrouwen, dat de robuuste werkelijkheidszin en de juiste waardenschatting van den Vlaamschen lezerskring den waren gang der cultureele volksherwording begrijpt en bezint. Want de actie, die het oogenblik stempelt, eischt de bezinning op het verleden. Welnu Vlaanderen doet goed met stil te blijven bij den persoon van O.K. De Laey. Een beweging toch wordt historisch niet slechts bepaald door de figuren der leiders die op de handen der juichende menigte gedragen werden en wier namen als programma's van koene daden en klare eischen

(1) Het Werk van Omer K. De Laey, bezorgd door E. VLIEBERGH en J. PERSYN. Tweede Uitgave in vijf deelen. - Lannoo, Tielt, z.d. (1941), gen. Fr. 130, geb. Fr. 180.
Deze herdruk van De Laey's verzameld werk, voor het eerst in 1913 uitgegeven, is nagenoeg ongewijzigd gebleven. Vooraf gaat de levensschets van den dichter door zijn intiemen vriend J. Persyn, die ze het eerst liet verschijnen in Dietsche Warande en Belfort, 1910. Het 3e bundeltje, dat De Laey's Tooneelwerk bevat, geeft 'ter Inleiding' uittreksels 'uit de brieven van O.K. De Laey over Falco'. - We vragen ons af, waarom hier niet naar volledigheid gestreefd werd. Zoovele pareltjes bleven onverzameld. Eveneens betreuren we het, dat de anonymiteit bij de brieven niet werd opgeheven, zoodat het werk een historisch document voor de Vlaamsche letterkunde en beweging zou geworden zijn. De gewonnen tijdsafstand legt o.i. de kieschheid der eerste verzamelaars niet meer op.

(2) Van Gezelle tot Heden (Amsterdam 1938), blz. 86.

(3) 'De Literatuur in Zuid-Nederland na 1830' in Dichterschap en Werkelijkheid (Utrecht, z.d.), blz. 320 en 328.

[p. 314]

in de ooren klonken. Evenzeer wordt de veroveringslijn aangegeven door de wit-roode vlaggetjes op de frontlinies: dèze wijzen op de innerlijke spankracht der beweging, haar dynamisme, haar leef- en strijdbaarheid.

De Laey's persoonlijkheid getuigt van deze overstelpende krachtvolheid, in een merkwaardige tijdswende van de Vlaamsche Beweging. Daarom weze het onze taak, uit den groei van De Laey's werk den groei zijner persoonlijkheid aan te toonen, zooals die zich als dichter, tooneelschrijver en criticus openbaart, om zoo te zien of de stroom der Beweging nog wel steeds al zijn innerlijke mogelijkheden en stuwing en rijkdom voor het oogenblik meedraagt.

I

Zijn DICHTWERK ligt verspreid over enkele kleine bundels en de litteraire en studentikooze tijdschriften. J. Persyn en E. Vliebergh verzamelden dit, alsook de in portefeuille gebleven proeven, waaruit 'blijkt wat De Laey was toen hij begon, langs wat bijzonderen weg zijn geest is gegaan en geklommen... waaruit spreekt de hooge les van bedaarde, maar vastberaden volharding'⁽⁴⁾. De ontwikkelingsgang van dezen begaafden jongen lijkt daarbij zoo vervlochten en vol contrasten, dat een scherpzinnig toekijken noodig is, om de ware lijn te kunnen onderkennen. Zijn Westvlaamsche aard met verborgen spanningen en schuchterheid, zijn ziekelijkheid van gestel, die hem over eigen hart deed heenbuigen maar zich tegenover de buitenwereld in schampere gewikstheid en onverbiddelijke opmerkzaamheid schrap stelde, maken hem reeds op het Klein Seminarie te Roeselare tot 'een denker die zweeg en die spotte als hij sprak'⁽⁵⁾. Zijn bleekstrak uiterlijk verborg zoowel een vroeg ondermijnde gezondheid als den blik die, ingekeerd, bedeesd, zijn begaafd verstand en hart zag groeien en, naar buiten gewend, de onwaarheid van geweldenaren en halfslachtigen doorschouwde. Over die teederheid en bedeesdheid hing de stilte, die steeds meer geladen werd met de contrasten tusschen binnen- en buitenwereld, totdat het ontplofte in spot en caricatuur, lach en humor. Innerlijk rijpte een onvermoed leven van liefde en verlangen en grootheid. Buiten hem speurde hij het middelmatige, het kleine, het geniepige. Er rankte in zijn vruchtbare ziel een bloei van teeren weemoed over leven en dood... maar de levensdrang affirmeerde zich tegenover de zwakheid van lichaam en de alledaagschheid van omgeving; hij sloeg om in verharding tegen den brozen rijkdom van eigen ziel. Zijn intellect verlegde het dissonante van de omgeving naar de binnenruimte van het eigen gemoed, en overdreunde er mee de fijne harmonieën, die uit de zielegronden opwelden: het solde met de anderen, om het eigen hart niet te hooren zinderen. Het leek of hij een geboren humorist was! Zijn scherpe opmerkingsgave, zijn onverbiddelijke ontledingskracht, zijn

(4) Persyn 1, VI. (Het eerste cijfer verwijst naar het deel der nieuwe uitgave; het tweede naar de bladzijde).

(5) Ibid. 1, XI.

[p. 315]

nauwlettenden blik wendde hij, uit zelfverweer, van zichzelf af en oefende dien op de anderen. 'Zijn geest was niet jeugdig - want iemand die veel en scherp ziet, is vroeg oud en aldra te wijs om over zijn geestdrift... geen toezicht te houden.... Zijn veelzijdig aangelegde geest zou 't volledigst voldoening vinden in de wetenschap die [hem] 't best, naar hij meende, verzoende, de stiptheid en de ruimheid van blik, de nauwgezetheid van opsporing en den durf van vlucht, de scherpheid van redeneerkracht en de vindingrijkheid van vernuft, de sobere eenheid van ontwerp en de weelderige verscheidenheid van uitvoering'⁽⁶⁾. Hij ging te Leuven de rechtsgeleerdheid studeeren. Deze logische zin en mathematische aanleg openden hem ook de bron der latijnsche sobere schoonheid van Horatius en Tacitus.

Uit deze geestesschakeeringen groeiden zijn eerste verzen: vol levenshumor uit levensverweer, waaronder een dieper en rijker en schooner akkoord gedempt werd, totdat de ironie het pijnlijk aanvoelen van hoogere levenswaarheid, dat altijd in de ziel blijft trillen, omwringt tot sarcasme. Ook Verzen, Bespiegelingen, Andere Bespiegelingen sprankelen van dien glunderenden humor, dien het hoogeschoolgedoe en de burgerlijkheid hem lieten smaken. Hoeveel schrijnende ervaring hierachter schuilgaat, betrappen we b.v. in de manier waarop hij het eeuwig menschelijk dualisme dat Cervantes uitgebeeld heeft in zijn tot levenstragiek verhoogde diatribe, wegspotte met deze goedkoope proza-verzen:

Carissimus zat nevens mij
en spotte: om Spaansch te lezen
is 't goed - en noodig zelf 'n beet-
je Don Quichot te wezen.

Nauwelijks grijpt de machtige levenstragiek van het 'zwei Seelen wohnen in meiner Brust' hem aan, of met één kwinkslag om het banale leven aan de oppervlakte gooit hij het broze kristal van een zielsinnige en meewarige stemming, die hij tegenover de buitenwereld niet handhaven en verwezenlijken durft, stuk.

Of nog:

We hadden de armoede en de vadsigheid,
de drijfzucht van de lijdelijke kudde
als stekelklissen afgeschud van onze kleedren;
en waarheen wij wisten 't allerminst,
doch iedre stap verruimde ons hart en onzen blik...

totdat de trotsche vreugde om 't voelen van eigen groei uiteenrinkelt in een vers:

De zee lag daar! hoera! de schoenen uit!
De ransels weg!...⁽⁷⁾

In stil kontakt met de Renaissance verfijnde zijn aanvoelen van vormharmonie. Deze bestreefde eenvoud van strakke lijnen onder

(6) 1, XV (Persyn) - Zijn terugblik op zijn humaniora (5, 86) gunt een uiterst genuanceerd beeld van zijn trage ontwikkeling en kan ter overweging aan de humaniora-leeraren aanbevolen worden.

(7) 2, 153-154. 'Inaestimabile bonum est suum fieri'. - We zouden graag dit onbekend pareltje van De Laey's lyrisme overschrijven ter vergelijking met Rodenbach's levensdrang.

[p. 316]

de effenheid der ordenende rede, waarbij de breede golfslag der fantasie en het rhythme van het hart verkilt. Zoo groeit De Laey in het Leuvensch midden met zijn levenshumor tot een humanistisch proever van détailschoonheid, van sprankels Erasmiaansche luimigheid. Maar innerlijk drong de levenseisch naar grootscher harmonieën. Naast de Latijnen bestudeerde hij de grootmeesters der Europeesche letterkunde, verdiepte zich in de wording en ontwikkeling der Renaissance. In stilte proefde hij het werk van Gezelle. Van zichzelf, meer dan 'van ieder Westvlaamsch student' getuigde hij 'Hij leefde met Guido's ideaal, dat, in eenen sprong, van het eenvoudig landelijk leven tot voor het aanschijn van God weet te stijgen... De muziek zijner verzen heeft de drommen der jongere studenten van geestdrift doen zinderen'⁽⁸⁾. Dezen nazin met zijn paradox was hij zijn lezers verschuldigd, maar de muziek van Gezelle's verzen bekoorde hem onweerstaanbaar, al had hij onder de logica van zijn spot, deze uit zijn eigen verzen verbannen.

Gaandeweg zou zijn innerlijke gedragenheid zich vormen tot plastiek van Latijnsche soberheid en veroverende objectiviteit. Van te Lande (1902) heeft als motto Horatius' 'Ut pictura poësis'. Deze brokjes plastiek zijn geboren uit de volle vruchtbaarheid van zijn 'observeerend dichterschap', dat niet door de golven zijner ironie vertroebeld werd. 't Is 'pictura' of beter: teekening van lijnen en bewegingen, die de onmiddellijke impressies der kleuren steunen en dragen. Ook met zijn kleuren teekende hij, gelijk hij van Michel Angelo, schreef: 'De schilderijen zelf van Michel Angelo blijven beeldhouwwerk'⁽⁹⁾. De kleuren liggen zwaar verdeeld, om de lijnen in perspectief te brengen. Oordeel zelf, hoe een visie louter lijn wordt:

Al de jongens keken, hoe de
zee, van verre, lijkt 'n kleed
in de zon, heur wijdgezwalpte
waterplooien opensmeet⁽¹⁰⁾.

Hier groeien kleur en lijn tot één teekening:

't Noorden wemelt en wentelt
uit de lucht 'n reuzenvloed
van gekrulde, roode vlammen,
donker lijk geklonterd bloed'⁽¹¹⁾.

Dergelijke verzen verraden een meesterschap over de natuur, dat Van Over Ouds en Flandria Illustrata kenmerkt. En toch, hoe De Laey ook strenge zelfcritiek uitoefende en zich verzette tegen 'zijn gemak van vlotte verzen', dat een keerzijde is van zijn humoristische levenslustigheid en de uitbundigheid in de veruiterlijking - uitbundigheid, die het rhythme had moeten aangeven van onge-

(8) 1. XLII (Persyn).

(9) 4, 96.

(10) 2, 13.

(11) 2, 18. - Merk tevens de kracht van het objectiveerend werkwoord dat De Laey systematisch tegen het lyrisch adjectief der Tachtigers stelde. 'De werkwoorden zijn het, die etsen. De adjectieven zijn het ontetsen. Weer dus de adjectieven en weet onder de werkwoorden, die met mekaar synoniem zijn de energiek plastieke op te vangen' (5, 106). Onder deze poëtica gaat een gansche levenshouding schuil. Vgl. Persyn (1. LII-LIII).

[p. 317]

schonden lyrisme en zelfovergave - de breedere gedragenheid van inhoud en uitbeelding vermogen nog niet het slordige gemaksschema der strophe te verbreken, die met haar gelijkmatige verdeeling van arsis en thesis, met den doorslaanden koperklank van het eenig, meestal éénlettergrepig rijm in het tweede en het vierde vers, niet altijd den dreun van berijmd proza vermijdt⁽¹²⁾. Zijn vers mist de tooverkracht om het oor te streelen. Dezen nadenker die telkens de eerste onmiddellijkheid der zinnen, zoo klank als kleur, doorbreekt, schijnt de muziek - de onvatbaarste aller kunsten - niet te bekoren. Merk daarbij op, de evocatieve kracht van zijn vers ligt, niet in de directe suggestie door 't motorisch rhythme of de ruischende muziek, maar in de uitdrukkelijke vergelijking die een oproep doet⁽¹³⁾. Ten slotte wijst De Laey's talent om stuk na stuk, lijn na lijn 'n beeld te ontwerpen, eerder op den constructieven geest van een groot prozaïst⁽¹⁴⁾. Het 'verhaal' bij deze objectiveerende teekeningen verbant alle soepelheid en houdt op, vers te zijn; maar het wordt een breed proza, dat mij soms doet denken aan Streuvels en Van Looy.

Let men nu op de verandering der onderwerpen in Van Over Ouds

(12) Vgl. De Laey's getuigenis over de versmaten die hij gebruikte.
'...sedert heb ik in zesvoetverzen Flandria Illustrata begonnen en ook verlaten. Na drie stukken word ik gewaar dat deze versmaat hoegenaamd niet schikt voor beschrijvende poëzy als de mijne. Zij sleept te statig lijk een koninklijke mantel en wordt, zonder lyrisme, caricatuurachtig' (wij cursiveeren). [Hoe getuigt dit van zelfbewuste kritiek! Zijn humor had zijn lyrisme - dat onmisbaar element voor versmuziek en poëtische omtoovering - wel niet gedood, maar uitgeschakeld, om, in navolging van klassieken en renaissance, het objectieve te laten gelden. Maar, 'humanisme versierde 't verstand, maar verdorde de herten' (4, 97), gelijk hij zelf getuigt]... Mijn eerste versmaat blijft voor gebeiteld plastieke voorstelling de bestgeschikte om niet te zeggen de eenig mogelijke... (In Ook verzen) heb ik een nieuw type genomen, met vrouwelijke rijmen als afwisseling, en mij denkt dat het meer gemoedelijkheid in heeft, terwijl het mannelijk rijm meer ironie bevat (5, 58-59).

(13) Deze indirecte evocatie heeft De Laey zelfs tot techniek verheven in Hardenburg. 'Gij vermoedt: niet onmiddelbaarheid bij de Hardenburgsche beelden. Gij hebt gelijk. Het procédé bestaat hierin: kies een schilderachtig concreet woord en stel het nevens een abstracte zaakterm in den genitief, zoo krijgt gij den wimpel der min, etc...' (5, 105).

(14) Luister naar De Laey zelf: 'Mijn oude meester Lafontaine, en na hem sommige wildstroopers en ander vernuftig klootjes-volk dezer streke hebben mij geleerd hoe de dierenwereld ga te slaan (is het niet of wij Brusse hooren!). Die ongeschoolde - thans heb ik het over het klootjes-volk - zetten alles om in handeling, zooals gij en Lessing zoo doctoraal weet te zeggen d.i. beschrijven het coëxisteerende in de ruimte als successief in den tijd' (5,104). - Nu we hier de Dierensprookjes hebben vermeld, weze het ons toegelaten, eventjes hierbij stil te staan. We kunnen het maar jammer vinden, dat deze wonder-mooie fantasietjes ongekend blijven. Hun proza benadert een klassieke helderheid. De Laey 'heeft er zoo veel van zijn eigen ziel in gelegd, dat ik het er voor houd: die fabels moeten uit het proces van zijn ontwikkeling heel geleidelijk zijn gegroeid, en met een fantasie, die hij niet verre buiten zijn levenservaring moest gaan zoeken, tot kunst zijn gekristalliseerd' (Persyn 1, LXIV).
Deze dierenepiek is typisch voor een dichter van het volk dat Reinaert schreef, en dat Van Maerlant, De Dene, Vondel, Gezelle als eigen Aesopussen kende; zij is m.i. nog typischer voor den humanist De Laey, die, wars van alle mystiek, een eigen 'menschelijke' levensbeschouwing opzet, waarbij de levensimpuls van het menschenhart dat wereld en hemel omvatten wil, verstild wordt tot levenswijsheid, tot o zoo braaf humanisme van... een Lafontaine.
Ook hier wordt het leven zonder lyrisme en passie caricatuurachtig. O... we zijn nog ver van Vader Cats, gelukkig!

[p. 318]

en Flandria Illustrata, dan ziet men hoe zijn romantisch verlangen naar ruimte compensatie gevonden heeft in de breed uitslaande Renaissance-tafereelen, die door de harmoniseerende rede en de verfijnde styleering beheerscht worden. Immers het onderwerp heeft zich van den dichter losgemaakt en meteen wordt zijn kunst soberder, zijn volzin forscher, zijn blik omvattender: ongehinderd door eigen affect, geeft hij zijn volle maat, om met evenwichtig meesterschap het objectieve uit te beelden. De humor, die zelfverweer was, is hier bijna uitgestreken: het neustipje van den nar gluurt nog één enkelen keer om het hoekje. Zoo begrijpen we Persyn, als hij schrijft: 'zijn heele wezen kantte zich tegen 't subjectivisme, dat hij scherp onderscheidt van 't individualisme, waarvan hij in zijn Renaissance-ziel natuurlijk een ruim deel mee had'⁽¹⁵⁾. Kortom, hij verzette zich uit instinctieven afweer tegen totale overgave aan het groote en veroverde de beheerschende en beheerschte Renaissance-plastiek.

(15) 1, LVI (Persyn).

II

Het TOONEELWERK van De Laey is o.i. 'n bijzonder moment van zijn ontwikkeling. Persyn die overigens den humor van De Laey als een grondtrek van diens wezen beschouwt, merkt hier scherp op: ''t Is mijn meeping... dat D. zich aan 't drama moest wagen. Zijn schuchtere geaardheid aan den eenen kant sloot hem de lyriek, en aan den anderen had deze humanist alles in zich wat het beste humanisme geven kan... In Falco hebben we den waren, den vollen De Laey; den heelen mensch: den Germaan van natuur, den klassieker naar opvoeding. Zijn geliefde Renaissance-objectiveering doorschoten met Vlaamsch-lyrisch romantisme. Hier bloeit (het) open: zijn kunstenaarsrealisme en zijn menschelijk idealisme'⁽¹⁶⁾. Ja, ontkomen aan zijn 'ik' en toch de volle menschelijkheid beleven; zich uitschakelen en de heerlijke verstrengeling van hooggespannen idealisme en ongekrenkt realisme: dat kan hij wegen aan een 'ander', op het 'tooneel'⁽¹⁷⁾.

'Een karakter wil ik uitbeelden: dat van Falco en wrijf het daartoe tegen al de andere karakters, die slechts geschetst zijn... Lijk de nota zegt: de geest alleen voert het woord en ik voeg erbij: de sceptieke geest alleen'⁽¹⁸⁾. Het is geworden - zoo in ontwerp als in uitvoering - tot de rationeele ontleding van een levensmoment, dat hij kende... maar een dynamisme neemt men niet uiteen

(16) 1, LVII (Wij cursiveeren).

(17) Wat de verstechniek betreft, ontdekken we ondanks verregaande 'slapheid' en 'slordigheid' een grooten vooruitgang. In Falco zijn we nog verre van kristallen schoonheid. Maar in Hardenburg is het vers zoo tot renaissance-glans gepolijst, dat Persyn niet terugschrikt voor woorden als 'gezochtheid, euphuisme, marivaudage'. Het was 's dichters éénige troefkaart. Hij wilde immers door middel van uitsluitend dialectische spanning de Shakespeariaansche levensdynamiek in de klassieke onbewogenheid der actie uitbeelden. - We bepalen ons verder tot Falco. We wijzen slechts nog op De Laey's brief van 20-11-1906 (5,78).

(18) 3, 7 (wij cursiveeren).

[p. 319]

als de stukdeelen van een machine. Het kluwen van het leven verliest zijn onontwarbaarheid, wanneer men de draden naast elkaar schikt. De rede ontleedde haarfijn de componenten der karaktersynthese maar in de successieve geleidelijkheid verloor het hart den band van het knellende 'ineens', dat de realiteit en het idealisme tot spanning opdreven. Het conflict van Lessing's Laokon is een spanning van beeldende kunsten en letterkunde, maar eveneens van hart en rede. De Laey heeft gestreden met een kunstprobleem, zoo meende hij bloedig-oprecht, maar in den grond was het een levensprobleem: het conflict van zijn innerlijke wezen, dat om harmoniseering en klaarheid worstelde. Zijn temperament was er de eigenlijke inzet van: overgevoeligheid, onuitspreekbaarheid, kritische rede. De fantasie, de stuwende levenskracht en de onverzadigde zielehonger mochten zich onder de helle belichting van de rede niet ontplooien. De oplossing van deze disharmonie vergde dan ook niets minder dan de synthese van de Shakespeariaansche romantiek en het Helleensche klassicisme. Zijn zucht echter naar rationeele levensbeheersching als vrucht zijner studies en onrechtstreeksch gevolg van zijn spottend verzet tegen de openbaring van zijn innerlijkheid, had reeds deze synthese onmogelijk gemaakt.

III

Wie na De Laey's verzen zijn KRITISCH PROZA doorleest en de gelijktijdige ontwikkeling van beide tracht na te gaan, wordt al dadelijk getroffen door de mooie ontplooiing, die De Laey's zin voor proza en kunstinzicht reeds bereikt had, toen hij voor zijn verskunst nog rondtastte. Zijn nuchter aanvoelen van werkelijkheid weet onfeilbaar de levenswaarheid te onderkennen en heeft ze als eenige norm der kunst gesteld. Zijn levensrijkdom en -adel eischt wijde ontvouwing van de volle menschelijkheid. Zijn ordenend verstand eischt de beheersching in het superieure evenwicht van ideaal en werkelijkheid, van schoonheid en waarheid. Als katholiek en humanist zoekt hij doelbewust het diepere wezen van de kunst in 'de verzoening van christelijken geestesadel met de Renaissancistische hulde aan de vormenhulde'⁽¹⁹⁾.

In de schetsen zijner Italië-reis verraden de rijpheid van oordeel, de volheid van aesthetische genieting en de trefzekerheid in zijn bewoordingen den superieuren aanleg van een groot essayist. Immers de hernieuwing van het historisch perspectief in de beschouwing der Renaissance, die hij, zoo door studie der werken van Burckhardt, Wölflin, Kraus en anderen, als door persoonlijk inzicht en aanvoelen had veroverd, getuigt van een eigen durf die schoone beloften inhield.

Op het gebied der letterkundige kritiek verzette zijn gaaf realisme en zijn humanistische aesthetiek zich tegen de uitwassen der romantiek zooals die zich in Vlaanderen onder de historische omstandig-

(19) 1, LVI (Persyn).

[p. 320]

heden had verschrompeld tot burgerlijke braafheid, smakeloos en onwaar subjectivisme. Terwijl zijn hartgrondige haat voor alles wat 'Consciencetrant' was of particularistische 'Gezelle-mode' of onechte romantiek, getuigt van een 'modern' stijlgevoel, dat iedere rhetoriek onbarmhartig veroordeelt, wijst zijn afkeer voor het hollandsche avontuur op een... o zooveel dieper aanvoelen van de 'allerindividueelste emotie' dan Kloos. Want, waar de Tachtiger een rotsblok van levensobjectiviteit meende te zien, diagnosticeerde De Laey: los drijfzand van zelfgeschapen sentimenten en gehuichelde ervaring, zonder den drang van ongerepte levenskrachten noch de onwrikbaarheid van ontologische zekerheid.

De veredeling der Vlaamsche kunst en ziel wilde hij verwezenlijken, niet door een snoeverig meehuilen met alle groote '-ismen', dat sentimenteel, onecht of would-be modern de waarheid voorbijschiet en in het moeras der rhetoriek blijft steken, maar in verdiepte wezensaanvoeling en metaphysische doordringing van kunst en leven.

Soms echter ontkomt men aan den indruk alsof De Laey zichzelf begraven zou onder het puin van zijn kritiek, zijn sarcasme, dat eigen verenging en teruggetrokkenheid meebracht. Maar bij nauwer toezien ontwaart men groote krachten, die, ongedeerd, wachten op een schok om in beweging te komen. Vooreerst zijn scepticisme dat zijn spotverzen uitgichelen, verborg een gespannen streven naar waarheid. Hij zelf voelde zijn scepticisme als niets anders:

dan 'n uiterlijk vernis.
Want het onbermhertig pramen
van den ruwen waarheidsnood
schrapt in ons, van tijd tot tijd, het
hout der overtuiging bloot⁽²⁰⁾.

Zoo zien we telkens, hoe De Laey de romantiek van zijn hart weer spelen laat. De cadans wekt ongewild ruischende akkoorden in zijn ziel. Er siddert levensverlangen, dat de rust van keuriggegraveerde tafereeltjes stoort en oneindigheid en eeuwigheid zoekt:

Zij (de zwanen) zwemmen voort, en zinken weg
in 't lommer van 'n boom,
en vullen onze ziele met
'n wonderlijken droom⁽²¹⁾.

De Eigen Indrukken (265-70) en de breeder aangelegde rhythmen (2, 149-154) - helaas zoo goed als vergeten door de critici - zingen in 't puurste taaleigen van De Laey's ziel wilde akkoorden, die Rodenbach zouden bekoord hebben. Zoo verbreekt de impuls van het leven zelf den kring, dien de ordenende rede in verlangen naar beheersching gesmeed had: de renaissancistische aesthetica had den kring der menschelijkheid op zichzelf besloten, gelijk haar bogen. Dààr beheerscht de mensch zijn bestaan. Maar het leven is sterker dan harmonische schoonheidswetten.

Waar echter het subjectivisme van de lyriek voor de groote vlucht

(20) 2, 100.

(21) 2, 66. Het lijkt wel een transpositie van Rodenbach's Fantasia.

[p. 321]

van verstand en hart voortaan wel uitgesloten blijkt te zijn, zou ongetwijfeld het objectivisme van de kritiek de overgave aan schoonheid en wijde wereldbeschouwing mogelijk maken. 'Critiek maken bestaat in de ingestrooide schoonheidsgegevens uit een stuk te rapen, ze te coordonneeren en te herleiden tot een algemeen begrippenstelsel'⁽²²⁾. Hier zou zijn zin voor philosophie en metaphysisch denken zich ongehinderd kunnen ontplooien en tevens uit de diepte van het wezen, de 'dynamiek' die hij in zichzelf ontdekte en niet uitspreken durfde, ontvouwen. Zoo verstaan wij dan ook de anders onbegrijpelijke verklaring: 'En inderdaad houd ik langsom min van metafysiek, die veel te dikwijls niets anders dan grondelooze subjectiviteit bevat'⁽²³⁾. Ach ja hij wilde metaphysische echtheid⁽²⁴⁾.

Alleen door een groote poging van positief opbouwen ten gunste van zijn Volk zou hij ontkomen aan eigen verschrompeling die hij reeds als een bedreiging voelde. 'Eenzaamheid verdiept, maar eenzaamheid ook verroest, en wat ik hier zelf bij mijn eigen ondervind, brengt zonder twijfel de beste onzer vroege makkers tot zedelijken zelfmoord in den stikkenden dampkring der alledaagschheid⁽²⁵⁾. Zijn optimistisch vertrouwen in het leven en in de kracht van zijn volk zou hem zeker voor 'dien zelfmoord' door hooghartigen 'onafhankelijkheidszin' gevrijwaard hebben⁽²⁶⁾.

Zelfs zijn godsdienstbeleving zou ten slotte zich beklemd voelen in de beperking van renaissance-vroomheid:

Intusschen voelt de ziel, alleen
de pijn van 't leven nog,

(22) 5, 89.

(23) 5, 33.

(24) Hoe zeer hem de zin voor philosophie in het bloed zat, bewijzen vele uitlatingen, die wij doorheen al zijn brieven ontmoeten. 'Indrukcritiek - daaraan mangelt het hier niet, maar beredeneerde critiek, die alleen mogelijk is over verleden tijdstippen, die studie vergt, belezenheid en wetenschappelijke methode, omdat zij verbindingen zoekt en oorzaken en feiten...' (5, 56) - Alleen stevig-gebouwde levensphilosophie, logisch gefundeerd en metaphysisch doorvoeld, leek hem de grondslag van iedere ware kunst. 'Dante's invloed op de... renaissance kan bezwaarlijk overschat worden. Van hem leerde men het plastisch vermogen af en de dramatische levenswaarheid. Aan hem is het te danken, dat tot aan Raffaëls dood, die rijkdom van gedachten bewaard bleef, welke in de overlevering en den geest der oud-christene en middeleeuwsche tijden zijn oorsprong had. Na 1520 heerscht allenthalve een jammerlijke ideeën-armoede. Men schildert immers gewaarwordingen in stede van gedachten en de kunst wordt nog bloot (= louter) beoefend ter wille van 't genot' (4, 131). (N.B. Daarmee wijkt De Laey's opvatting over de renaissance in haar praesupposita niet zoo sterk af van die van Thym!). Deze zin voor 'gedachten' bracht hem er zelf toe, een 'gedachtenpoësie' te huldigen. 'De laatste verzen van Dosfel, aanzag ik als zeer eigenaardig enn beklaag maar een ding, te weten, dat die jongen niet genoeg in zijne richting naar het philosophisch gedicht aangemoedigd wordt' (5, 39). 'Wilt gij nu in resumé geheel mijn gedacht kennen over die “jongere Antwerpenaren”? Studie te kort, grondige philosophie te kort, daar ligt hun gebrek. Zij zijn opgevuld met rijp en groen, waar- en bijzonderlijk onwaar pessimisme. - Hun denk- en beeldvermogen is de resultante van de beruchte clichés superposés. - Zulks is droevig maar fataal...' (5, 18).

(25) 5,65.

(26) 'Toen brandde ik nog blauwen wierook voor het scepticisme. Maar ja, die dagen vlogen en die gedachten ook. Na de vernielerskwaal, de bouwersziekte' (5, 101). Allermerkwaardigst zijn zijn beschouwingen over de leefbaarheid en de ongerepte groeikracht van het Vlaamsche Volk (5, 67, enz.).

[p. 322]

 

en buldert haren oorlogskreet:

 

de wereld is bedrog.

 

 

 

En dan, gelukkig hij, die met

 

den blaai der menschen spot,

 

de ellende van z'n eigen kent

 

en ruste zoekt bij God⁽²⁷⁾.

Zoo stelde de edele De Laey steeds duidelijker zichzelf voor het dilemna: kunst of leven, verenging of ruimte, kleinheid of wereldwijdte. Daar ontdekken we het aankomen eener krisis die dit talent voor onvruchtbaarheid moest behoeden. Zij moet hem verlossen van zijn schuchterheid voor het leven, door zijn streven naar objectieve levensechtheid in de metaphysische verdieping te voltooien, door zijn drang naar warmte en levensvolheid te verwijden tot dienen en omarmen van den naaste, door zijn levensverenging te overwinnen door de tragische overgave aan leven en geloof. Aldus zou zijn weten zich tot aanvoelen ontwikkelen, zijn kunst tot het groote objectieve essay.

* * *

De krisis is dezen rijkbegaafden jongeling ontzegd, gelijk aan het geniale droomerskind Rodenbach. De psychologische volgroeiing zijner kunst en menschelijkheid zou aan Vlaanderen een groot mensch geschonken hebben. God vroeg aan Vlaanderen de christelijke voltooiing van haar kind in het offer - Is het echter niet duidelijk, dat het ideaal van O.K. De Laey ons veel aanleiding tot bezinning in onzen dadenroes geeft, dat de stuwkrachten, die hij ontvouwde om zijn leven te vormen, te midden van onze Vlaamsche nooden zoo pijnlijk gemist worden?

(27) 2, 69. Typisch voor den humanistischen inslag van zijn godsdienstvisie is b.v. zijn brief van Maart 1904 (5. 45).