Streven. Jaargang 8

[p. 396]

Religieuze lyriek?
door P. Françen S.J.

Kantteekeningen bij de bloemlezing Moderne Vlaamsche Religieuze Lyriek, door Prof. Dr. P. SOBRY, A.J.D. VAN OOSTEN, Jan H. EEKHOUT. (De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen, (1940), 335 blz., ing. fr. 52, geb. fr. 63).

Over poëzie schrijven is niets poëtisch. Voorzeker daar is iets als een poëem in een berekening van hoogere wiskunde of in een metaphysische synthese; maar poëzie ontleden, vooral religieuze poëzie, is een vulgaire vivisectie en, blijft slechts een prestatie van chirurgen.

De titel nochtans en de inhoud van de onlangs verschenen bloemlezing Moderne Vlaamsche Religieuze Lyriek⁽¹⁾, moeten wel allerhande problemen stellen, waarvan wij één althans onder de loupe willen nemen. Welke is eigenlijk de religieuze lyriek, waarbij die keur uit de gedichten van onze Vlaamsche modernen⁽¹⁾ moet worden ondergebracht?

In 1860 reeds, lang voor de beruchte campagne van H. Bremond omtrent Poésie Pure en Prière et Poésie, schreef G. Gezelle in zijn inleiding op de Kleengedichtjes 'dat dichten en bidden, na den rechten eisch, al dikwijls door malkander loopt'. Toch aarzelt Platoon niet den dichter wegens goddeloosheid uit zijn ideaalstaat te verbannen, en deze maatregel bestraft niet uitsluitend hun weinig stichtende vertrouwdheid met de 'chronique scandaleuse' van den Olympos. Goethe overigens, een dichter als weinigen, blijft een voorbarig type van den modernen heiden. Zoodat wij tenslotte het wezen zelf

(1) Deze bloemlezing verscheen in aansluiting bij de in 1939 door A.J.D. van Oosten en Jan H. Eekhout uitgegeven Moderne Nederlandsche Religieuze Lyriek. Al wordt het opzet bepaald door principes die de eerste bundel vooropstelde; toch merken wij dat het woord 'modern' zoowat 'van Gezelle tot heden' is gaan beteekenen. Verder werden de dichters niet zoo bevattelijk ingedeeld.

(1) Deze bloemlezing verscheen in aansluiting bij de in 1939 door A.J.D. van Oosten en Jan H. Eekhout uitgegeven Moderne Nederlandsche Religieuze Lyriek. Al wordt het opzet bepaald door principes die de eerste bundel vooropstelde; toch merken wij dat het woord 'modern' zoowat 'van Gezelle tot heden' is gaan beteekenen. Verder werden de dichters niet zoo bevattelijk ingedeeld.

[p. 397]

der poëzie in de religiositeit betrekken: bestaat er wel echte poëzie, die tevens religieus mag genoemd worden? Of, zoo men wil, bestaat er echte poëzie, die niet religieus zou zijn? Heeft de dichter iets van den mysticus? Heeft hij niet veeleer iets van den heiden?

Een oplossing, gezocht in de oervormen van de lyriek, voor zoover deze althans vast staan, blijft problematisch. Ongetwijfeld kan men de poëzie in verband brengen met de primitieve liturgie: verscheidene regels uit onze poëtiek waren vroeger eenvoudig ritueele voorschriften. Nochtans wordt de godsdienst-historicus met den dag omzichtiger; te duidelijk is hij gaan opmerken, hoe het voltooide ritueele gebed - zooals het nog geschiedt bij bepaalde volksdevoties - den primitief, zoodra hij de juiste formule precies te hanteeren wist, onmerkbaar verleidde tot het vermetel zich toeëigenen van goddelijke krachten door magische incantatie. Magie of ritus, de vraag blijft open.

Met recht verwachten wij nochtans, dat het pad van het Schoone den kunstenaar dikwijls, zoo niet altijd, voert naar godsdienstige werelden. Iedereen immers weet hoe de kunstenaar, omdat hem juist werd gegeven 'in a high more degree imaginative insight, what we may call a gift of vision'⁽²⁾, onder het dunne vliesje van kleuren en vormen, in het bonte gevlinder van accoorden, iets noodzakelijks, iets eeuwigs ziet; hoe hij zelf achter het scherm der concepten een stralend leven achterhaalt⁽³⁾. Iets van een metaphysicus is in hem aanwezig; meer dan dezen nog, omgeeft hem een alles schragende aanwezigheid⁽⁴⁾.

Op het domein van de letterkunde nu, kan deze geheimvolle aanwezigheid zich aan ons opdringen met het onverbiddelijke van een openbaring: zoo bekomt men de epiek. Lyriek zal op

(2) W. Wordsworth. Preface to Lyrical Ballads.

(3) De visie heeft niets te maken met een aesthetische hallucinatie. Hoe komt het dat aan eenvoudige accoorden wiskundige verhoudingen eenigszins beantwoorden? Verder heeft het ons wellicht getroffen hoe de getrainde houding van een beroepsrenner b.v., hoe onbehouwen hij ook weze, zoo onbewust schoon is; omdat zij hier de noodzakelijke is.

(4) Niets anders bedoelen sommige handboeken in hun simplistische, en toch gerechtvaardigde definities van de kunst. Zie b.v. C. Lefèvre. Les OEuvres littéraires. 'La poésie serait la vie que le poète attribue aux choses'. Blz. 26.

[p. 398]

haar beurt open bloeien, wanneer de dichter zich overgeeft aan hare weligheid, zich veréént met hare alomtegenwoordigheid. Daarom doet de lyriek dikwijls kosmisch aan; daarom verslijt men ze gemakkelijk voor pantheisme.

Dit alles is voor de lyriek waar; religieuze lyriek wordt ze daarom nog niet. In die opgang echter naar hoogere regionen van werkelijkheid, betreedt de dichter allicht de eeuwige stille toppen, waar hij alleen is met den Heer.

Dit gebeurt hem vaak, al was het maar om de ingetogenheid waarin hij creëeren moet, om zijn bijzondere roeping tot versobering en verinnerlijking, met zooveel overgave en zelfvergetelheid slechts na te komen. Dit gebeurt hem eveneens, daar hij, als 'Pelgrim van het Absolute', steeds zoeken moet naar het eeuwige vaderland der Schepping. Zoo schreef Lamartine ergens: 'Un poète véritable selon moi, est un homme qui.... se séquestre complètement de toutes les occupations de la vie courante, s'enferme dans la solitude de son coeur, de la nature et des livres, comme un prêtre dans son sanctuaire'.

Voortgedreven door het heimwee van zijn goddelijkheid, - het en-thoesiasme van Platoon in den woordenlijken zin - ontdekt hij weldra, in die overgave aan dat alles dooraderende Leven, in dien éénen polsslag die jaagt tot in zijn diepste wezen, het Hart dat alle bloed stroomen doet. Welke het credo ook weze, dat hij in zijn reflexe denken belijdt, het weze zelfs een materialisme: in dit directe overneigen van zijn gemoed - in dit 'irrationeele' zielsplan, zegt R. Otto - wordt hij dan ingeschakeld op den specifiek religieuzen wisselstroom; vertrouwd ervaart hij Gods onzeglijke Aantrekkelijkheid, samen met het ontdane sidderen voor Zijn schrikwekkende Majesteit. Hoe de dichter er ook toe kome, deze bipolariteit van elke religieuze ervaring van het 'Heilige' is, na de phenomenologische studies van R. Otto⁽⁵⁾, ene dfinitieve aanwinst, die niet meer, ook in de aesthetica niet, over het hoofd mag worden gezien. Religieuze lyriek is dan de poëtische weergave van die typisch numineuze ervaring, waarin het gevoels-complex, en dus ook het vers, gedragen wordt door een innerlijke spanning van huiver en zaligheid. Religieus in een andere beteekenis kan men die verzen noemen, die godsdienstige onderwerpen 'bezingen'; of deze meteen lyrisch zullen

(5) Rudolf Otto. Das Heilige, e.a.

[p. 399]

zijn, blijft een open vraag⁽⁶⁾. Woorden hebben nu eenmaal hun beteekenis⁽⁷⁾.

Zulk criterium houdt geenszins een onverdedigbare beperking in, daar de Kategorie van het 'Heilige' een welde van gevoelsmomenten omvat: van af den primairen griezel voor spoken en geesten (die dämonische Scheu); door verdere vormen van ontwikkeling heen, als de huiver 'für das Unheimliche;' schroom voor het mysterie, vreeze van God; tot op de hoogste trappen van het mystieke zwijgen.

Waar wij met vleug'len d'oogen dekken
Voor aller glanzen Majesteit.

Daarnaast ontwikkelt de Godsvreugde haar toonrijke varianten: van het stille vertrouwen tot den zegevierenden jubel, van den fieren trots Gods uitverkorene te zijn tot de rustige tevredenheid in Zijn dienst en de vredige gelatenheid onder Zijn hoede. Doch ook bitterheid, ironie, haat en strijd vermogen thematisch door te klinken in een religieus lied; zoo het althans om een Jaboksstrijd gaat, een kamp misschien van verbeten spijt tegen Zijn zegevierende Liefde, een satanische overmoed tegenover Zijn ongenaakbaarheid⁽⁸⁾.

Op dit punt van ons betoog vermgoen wij reeds dieper in te gaan op deze bekentenis van P. Claudel in een brief aan P. de Tonquédec. 'La poésie est pour moi l'expression de sentiments forts et profonds, et, secondement, le moyen de cette campagne d'évangélisation progressive de toutes les régions de mon intelligence et de toutes les puissances de mon âme que j'essaie de poursuivre... depuis le jour où je me suis converti'⁽⁹⁾. Claudel heeft toch bemerkt hoe de poëzie den dichter in zijn gemoedsleven, zelfs dieper nog, daadwerkelijk kerstent. Want ons aprioristisch reactievermogen op elke

(6) In elk gedicht moet men immers onderscheiden den verstandelijken inhoud, die als zoodanig even goed... en bondiger in proza tot zijn recht komt, en, de 'zuivere poëzie', onafscheidelijk verbonden aan het eerste, als de bloem met haar stengel. Het typisch lyrische is dan de weergave van de poëtische emotie in den ruimsten zin van het woord.

(7) Ons dunkt dat verscheidene gedichten uit de bloemlezing zelfs niet bij deze laatste kategorie kunnen vermeld worden.

(8) Motto voor de goede studie van J. Madaule 'Le Drame de Paul Claudel'.

(9) Voorwerpen en personen binnen de straling van het 'Numinueze' deelen natuurlijk, al is het in mindere mate, in deze bichromatische belichting.

[p. 400]

openbaring van het 'Numineuze', kan niets anders zijn dan de moedertaal van onze 'anima naturaliter christiana', de psychologische weerslag in ons spontane zieleleven van het duistere verlangen van onze natuur, en meer nog, van den Godshonger dank zij de bovennatuur. Dien honger te scherpen is de tochnische reactie van de poëzie; daarom gaa deze haast onmerkbaar over tot het religieuze lied⁽¹⁰⁾.

Sed contra est, zou een goed Thomist zeggen, wat Chesterton aanvoert met zijne onverwoestbare 'realiteitslogica': 'The philosopher may sometimes love the infinite; the poet always loves the finite. For him the great moment is not the creation of light, but the creation of the sun and moon'⁽¹¹⁾. Geen ernst dus en waarheid, noch religie, maar spel met woorden, beeld en klank! Poëzie, verklaarde eveneens Platoon⁽¹²⁾, is slechts een schaduw, niet eens van iets echts, maar van een beeld, 'mimèsis phantasmatos, oek althétheias'. Zonder op zijn bewijsvoering in te gaan, moeten wij oogenschijnlijk hetzelfde verdict uitspreken.

Wat geeft ons de dichter? De innerlijke, diepere wezenheid der dingen? Neen, slechts zijn individueele aanschouwing en visie. In geen geval zal deze beperkte voorstelling iets vermogen uit te drukken van de oneindige Realiteit. Zoo wordt elke religieuze lyriek een beursche vrucht, die nooit rijp werd.

Afgezien daarvan, kan de dichter slechts een afschaduwing geven van die aanschouwing, een teeken. Elk kunstwerk immers, elk letterkundig kanswerk vooral, is slechts teeken van schoonheid, fragmentarisch en gebrekkig, vergrauwd door het matte scherm van woord en beeld, vervlakt bovenal door de conventie, het eigene van alle be-teekenen.

Maar het zal de ziel zelf zijn van alle poëzie, de modulatie van strophe en vers, die den dichter binnen den tooverkring

(10) Wat een eenheid en volheid van wereldbeschouwing dit voor den Katholiek beteekent, zou ons te ver van ons onderwerp afbrengen. Iedereen merkt onder meer dat dit dubbel aspect in de ervaring van het 'Heilige' de onbeuwste belijdenis is van de Katholieke Godsleer: Gods immanente en transcendentie. Wij verwijzen verder naar de eenig mooie parabel van P. Claudel 'Animus et Anima'.

(11) The Man who was Thursday.

(12) De Staat, X. 595a-608b. Zie verder ook de heele Ioon.

[p. 401]

van haar louter aardsche incantaties gevangen houdt. Ingetogen luisterend naar zijn innerlijke bewogenheid, poogt hij bovenal, in een wonder klankenspel van woorden en rijmen, deze te uiten. Elke klank zingt door het geheele vers; en liet geheele vers, de volle strophe is één zang, waarin een ongelukkig beeld, de geringste dissonant vooral, de spanning breekt van die ééne melodie, en ze doet uiteen vallen in vulgair proza. Hoe kan de dichter dan, in dit delicate harmoniëeren van menschenwoorden, nog oog en oor hebben voor het geweldige Mysterie, niet uit te stamelen noch te droomen, van het goddelijk Levensrhythme. Hij wordt een heiden! Zijn kunst wordt een gesloten kunst, in zoover, in het tweevoudig na-teekenen van het religieuze onderwerp, in de eigen visie eerst, dan door het woord, de sterke stroom van zijn inspiratie of geleid wordt en ingedamd binnen de gesloten ruimte van het poëtische 'spel'. Daarom treffen wij de vaardigste beoefenaars van de 'zuivere poëzie' meestal aan bij de 'heidenen' uit de letterkunde; zoo Horatius meer dan Vergilius; Ronsard eerder dan Du Bellay; Hooft in onze zeventiende eeuw; de Parnasse; de Tachtigers bij hun aanvang. Iets dergelijks, alhoewel voortbouwende in een verschillende gedachtenwereld, wou Schiller misschien uitdrukken, toen hij zijn eenigszins onhandige zegging vergeleek bij de supreme gratie van Goethe's kleinste natuurgedichten. Dat verschil meende hij te mogen goedpraten door zijn bekende distinctie tusschen 'Naive und Sentimentalische Dichtung'. De naïeve kunstenaar bereikt zijn ideaal 'durch absolute Erreichung einer endlichen Grösze'; de sentimenteele daarentegen 'durch Annäherung zu einer Unendlichen Grösze'. De diepere tragiek, die zich in zijn geval openbaarde, als trouwens in alle kunsten, en zelfs in alle aardsche dingen, merkte hij niet. Hoe weten wij immers, tenzij door de genade en de openbaring, 'dat heel de schepping tezamen zucht en kreunt in barensweeën tot heden toe', in de hoop dat ze ook 'zal bevrijd worden van de slavernij der vergankelijkheid' (Rom.. VIII, 21-22). De natuur zelf zwijgt daarover, en lokt met eigen schoonheid; die schoonheid klinkt dan op in het heidensch lied van den dichter.

Daarom willen wij vooreerst toegeven dat de poëzie onze heiligste gedachten en gevoelens omkleedt met de wijding van

[p. 402]

haar melodie; zij is als geurende wierook voor het altaar of als een huiverend meditatief van het orgel bij den Zegen. Aardsch blijft haar zang, maar het lied geeft aan de woorden, door het directe en het wazige tevens van hare zegging, een meer leverde macht op het Heilige. Een van de zuiverste uitingen van deze poëzie in onze taal blijven voorzeker de reien van Vondels Lucifer, waarin zij straalt als een zwaar zilveren borduurwerk op het goudlaken van Vondels hooge beschouwingen. Zoo kan poëzie dikwijls, als is het dan onrechtstreeksch, religieuze poëzie worden.

Moeten wij nochtans alle volledige religieuze poëzie uitsluiten? Op deze vraag antwoorden zou een nog dieper ingaan vooropstellen op haar geheimzinnige suggestie. In alle geval moet dan een schrijnende dissonant van vreugde en vrees voor het Heilige tot zelf in de zuiver lyrische modulatie doorklinken. Dit schreien, vol van de ingehouden tragiek van zooveel geringheid tegenover zooveel Majesteit, kunnen harmoniëeren in woord en rhythme, vereischt een gespannenheid van gevoelen gepaard met een meesterschap over de taal, zooals vooral Hadewijk, Bredero, af en toe Gezelle, in ons taalgebied bezaten. Vóór onze modernen die zeggingskracht terug vinden, zullen misschien meer leed nog en wereldrampen hen hebben moeten zuiveren van burgerlijkheid en individualisme⁽¹³⁾.

(13) Zie over dit moderne probleem: Wladimir Weidlé, Les Abeilles d'Artistée. Les Iles. 193. of, de Duitsche uitgave: Das Schicksal der modernen Kunst Luzern. 1937.