Streven. Jaargang 6

[p. 292]

Juridische kroniek

De motiveering van gerechtelijke uitspraken
door Mr. R. van Lennep, advocaat

Voor menschen van onze eeuw ligt het voor de hand dat men niet zonder meer dwingende beslissingen mag treffen. Wanneer iemand iets opgelegd wordt, wanneer een bepaalde daad of gedraging ontzegd wordt, wanneer een persoon tot iets veroordeeld wordt derwijze dat al deze beslissingen dwingend en uitvoerbaar zijn, niettegenstaande elk verzet, dan is het duidelijk dat telkens zulkdanige beslissing getroffen wordt, ze met redenen omkleed zij.

Het dwingende gezag dat van een gerechtelijke beslissing uitgaat en op lijf en goederen door een onverzettelijke macht kan uitgevoerd worden, vindt geen verrechtvaardiging in zichzelf doch moet de beweegredenen aangeven die de uitspraak wettigen. Dit noemt men de motiveering.

De belgische grondwet legt de motiveeringsverplichting voor elk vonnis op. Deze verplichting in hoofde van hem die ze moet vervullen is steeds een product van beschaving geweest. Niet immer bestond de motiveeringsverplichting; ze was onbekend wanneer de uitspraak steunde alleen op het gezag en niet op de reden.

De romeinsche beschaving kende de motiveeringsverplichting; het mag trouwens niet verwonderend aandoen dat de grootste juristen aller eeuwen deze elementaire noodzakelijkheid hadden ingezien.

Bij het ten onder gaan der latijnsche beschaving, bij zoover deze nog verbonden was aan het romeinsche rijk, verviel deze verplichting of werd ze vervangen door andere pleegvormen of waarborgen. Niet allen echter hadden het voordeel recht te hooren spreken zooals dit geschiedde onder den eik van Vincennes en meerderen waren de opvatting toegedaan dat

[p. 293]

het volstrekt tot niets hielp beweegredenen aan te geven. Een bekend jurist schreef vóór de fransche omwenteling in verband met de motiveeringsverplichting door de rechters: 's'ils veulent le faire, cela dépend d'eux; néanmoins il vaut mieux ne pas déclarer ces motifs, afin de ne pas donner lieu à des chicanes de la part de celui qui aura perdu sa cause'.

Anderen hadden een gansch bizondere opvatting van rechtspreken, zooals blijkt uit de beschrijving van een gerechtsverhandeling van 1644: 'Le juge ne sachant à qui ajuger la cause, ordonna qu'il serait présentement jetté au sort et, à cet effet, pris deux courtes pailles ou buchettes entre les mains et enjoint aux parties de tirer: et pour sçavoir qui commencerait à tirer, ayant jetté une pièce d'argent en l'air et fait choisir par le demandeur l'un des côtés de la dite pièce, et ayant apparu le côté choisi, il lui fut donné de tirer le premier l'une des buchettes serrées par le juge entre le pouce et l'index, en sorte qu'il ne paraissait que les deux bouts par haut, leur déclarant que celle des parties qui tirerait la plus grande gagnerait la cause: de sorte que la défenderesse ayant tiré la grande, déférant le jugement à la providence divine, elle fut renvoyée de la demande pour le regard de la pistole, sans dépens.' Zooals men ziet was voor den rechter Bridoye de vraag zeer eenvoudig, en de beslechting van het geschil, dat tot voorwerp had eene vraag in teruggave van een geldstuk dat naar beweerd werd enkel overhandigd was geworden om het na te kijken, was het niet minder.

Deze opvatting was gelukkiglijk niet algemeen. Steeds hebben eminente geleerden de noodzakelijkheid der motiveering ingezien en verkondigd: Nec decreta exeant cum silentio, zegt Bacon, sed judices sentenciae suae rationes adducant, idque palam atque astante corona.

De encyclopedisten beweerden zelfs: 'le jugement est une opération de l'âme: c'est un acte de recherche par lequel après avoir tâché de s'assurer de la vérité la raison se rend à son évidence'. 'Pour y parvenir l'âme combine, compare ce qu'elle veut connaître avec précision; elle pèse les motifs qui peuvent la décider à agir ou à ne pas agir; elle fixe ses desseins; elle choisit les moyens qu'elle doit préférer pour les exécuter.'

De bevoegdheid tot rechtspreken die vóór de fransche omwenteling werd uitgeoefend door de parlementen kende de motivee-

[p. 294]

ringsverplichting zoolang het parlement als rechtscollege fungeerde. De motiveeringsverplichting verviel wanneer deze instellingen zich een wetgevende bevoegdheid toeeigenden zooals door een fransch geschiedschrijver-jurist zeer duidelijk werd in het licht gesteld: 'les jugements et les arrêts étaient motivés autrefois. Mais lorsque les parlements se firent les émules de la puissance législative et vinrent à s'arroger le droit de réglementer, ils affectèrent, même dans les arrêts privés, de parler le language des lois, et de laisser tomber les oracles de leur justice sans daigner rendre compte des raisons qui les avaient déterminés'. Het gebeurde nochtans dat deze instellingen zich gewaardigden hun orakels te verduidelijken: 'les cours souveraines sentaient quelquefois le besoin d'instruire les avocats et les parties des raisons qui avaient déterminé le jugement, dans les causes difficiles et notables. Les présidents, après avoir prononcé, avertissaient le barreau “de ce que l'on devait apprendre de l'arrêt”, et disaient quelle maxime avait été jugée, quelle question, quelle difficulté'.

Zooals we aanvankelijk hebben aangestipt werd de motiveeringsverplichting in de belgische grondwet opgenomen. De rechterlijke uitspraken moeten dus met beweegredenen omkleed zijn.

Door beweegredenen verstaat men de beschouwingen ten aanzien van de feiten en ten aanzien van het recht door den rechter aan de hem voorgelegde betwisting gewijd en dienende tot wettelijke vestiging van het vonnis.

Er bestaat echter een verschil tusschen de rationeele en de formeele motiveering. De rationeele motiveering is het wikken en wegen van het voor en tegen en de formeele motiveering is de uitdrukking dezer overwegingen. De formeele motiveering kan echter ook een louter formaliteit zijn; dit is het geval wanneer de beweegredenen zwak, onbenullig of ondoelmatig zijn.

Men kan den rechter niet verplichten immer goed te oordeelen; men kan hem echter opleggen steeds beweegredenen en overwegingen weer te geven. De motiveeringsverplichting is aldus een waarborg van goede rechtspleging maar kan onmogelijk steeds het beste verzekeren. In dit opzicht schreef Cruet zeer juist: 'd'une manière générale par une sollicitation systématique des lois, on pourrait arriver, avec un peu d'adresse, à justifier n'importe quelle décision dans n'importe quel sens'.

[p. 295]

Uit de omschrijving van het begrip der motiveering mag men niet afleiden dat ze een zuiver rationeele handeling is. De motiveering wordt niet opgebouwd uitsluitend uit rationeele deductie. Het ligt voor de hand dat de psychologische factoren een groote rol spelen in de wording der gerechtelijke beslissing.

De genesis der motiveering werd zeer uitvoerig onderzocht en op treffende wijze belicht door Wundt, Ribot, Kaufmann en anderen. Het gevoelen en het rechtsbewustzijn spelen hierbij een groote rol, en in de meeste gevallen wordt een oplossing ingezien en deze nadien omkleed door beweegredenen.

Inderdaad, in zeer veel te beslechten gevallen voelt men de beslissing aan; deze schijnt zich van uit het onbewustzijn op te dringen, en neemt vasteren vorm aan wanneer men gedurende een onderzoek dat men geheel onpartijdig wil, als een onbewuste opwelling gevoelt die in overeenstemming is met de billijkheid en de rechtvaardigheid.

Hieruit volgt dat de rol van het bewustzijn en de menschelijke gevoelens niet onderschat mogen worden. Het staat evenzeer vast dat men deze neigingen niet onvoorwaardelijk mag involgen om partijdigheid of onwillekeurige en ongewilde onrechtvaardigheid te vermijden.

In dit opzicht komt de geschreven wet als een norm en een grens voor. En hier ook, is de formeele motiveering van zeer groot nut.

Zoodra de formeele motiveering geen algemeene of vage formules zijn, doch een nauwkeurige omschrijving en opsomming van de redenen voor en tegen, mag men de zekerheid hebben dat de beslissing zich zal kunnen verantwoorden.

Practisch heeft de motiveering een enorm belang.

De verplichting de wet toe te passen heeft een practische sanctie in de verplichting deze wetten minstens te vernoemen door de motiveering.

Tot dusverre bestaat er in de belgische rechtsleer en rechtspraak geen vaste noch algemeene theorie van de motiveering. Het is de rechtspraak zelf die gedurende meer dan een eeuw stilaan de elementen heeft verschaft die eenmaal zullen toelaten uit de ontelbare mogelijkheden van het practische leven blijvende beginselen af te leiden die zullen bijdragen tot het verzekeren van een goede rechtsbedeeling.