Streven. Jaargang 6

[p. 182]

II. Willem Elsschot
door Em. Janssen S.J.

In de kranten van 16 October l.l. lazen we dat de prijs van de Vlaamsche Provinciën, door een geheel katholieke jury, aan Willem Elsschot was toegekend, voor zijn roman Pensioen. Wij voelden ons op de vingers getikt. In dit tijdschrift (Streven V, 428-429, 438) hadden we hetzelfde boek 'prettig geschreven ontspanningslectuur' genoemd, en den schrijver 'een moralist die alle moraal en alle grondige overtuiging verwerpt'! Wij besloten dan den geheelen Elsschot door te nemen en ons eigen oordeel grondig te herzien. Zoo kwamen we tot deze studie.

De geheele Elsschot bestaat, zoover het boeken betreft, uit de romans of novellen Villa des roses (1913), De verlossing (1921), Een ontgoocheling (1921), Lijmen (1924), Kaas (1933), Tsjip (1934), Pensioen (1937), Het been (1938), - en uit het bundeltje Verzen van vroeger (1934)⁽¹⁾.

(1) De biographische bijzonderheden ontleenen we aan G.H. 'S-GRAVESANDE, Sprekende schrijvers (Meulenhoff, Amsterdam). Wij raadpleegden ook het laatste boek van J. GRESHOFF, In alle ernst (De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen).

I

In 1907 verbleef Alfons De Ridder, als kantoorbediende, te Parijs. Hij logeerde in een pension, rue d'Armaillé: daar zou hij zijn Villa des roses plaatsen, het pension waarvan hij de verhuurders en huurders ten voeten uit teekenen zou, - en dat eerste verhaal schreef hij te Rotterdam in 1910. Toen hij het in 1913 uitgaf, koos hij, om niet met André De Ridder verward te worden, den schuilnaam Willem Elsschot.

Villa des roses, het boek van een dertigjarige, heeft nog iets van een jeugdwerk. Volstrekt niet omdat het onbeholpen zou aandoen, naïef of zonder persoonlijk accent! De auteur is

[p. 183]

zich volkomen bewust van zijn observeerende en typeerende kracht, de sobere scherpte van zijn stijl, zijn tegelijk goedmoedig en uitdagend temperament. Weinig eerstelingen werden met zoo vaste hand voltooid; maar de overmoed van den jongen man ligt in het exotische onderwerp en den Franschen titel, in het tartend opeenstapelen van bedrog en geldzucht, zelfzucht en zedeloosheid, trouweloosheid en ontgoocheling. Villa des roses, in de idealistische atmosfeer van de laatste jaren voor den oorlog, is het overmoedige protest-met-de-daad van een beroerden kwajongen die, met een poseerende nonchalance, bliksems nauwkeurig zijn schaakspel speelt, en van elke droomerij, elke pudeur, elke godsdienstigheid torens, paarden en loopers neerhaalt.

Van 1907 tot 1910 werden, op een na te Rotterdam, de Verzen van vroeger gedicht; te Schiedam was Elsschot correspondent op een scheepswerf. Afgezien van hun technische verdiensten - heel wat (onuitgegeven) dichtwerk was voorafgegaan - belichten ze den schrijver van Villa des roses: een poseerend cynicus die zich, van een humanitair idealisme, maar niet ontdoen kan. Tegelijk maken ze het cynisch-realistische procédé duidelijk dat, meer dan men het zou wenschen, de ware inspiratie verdringt en vervangt.

Vóór den oorlog moet ook De verlossing ontstaan zijn, al kwam het verhaal slechts uit in 1921. Een dorpsgeschiedenis ditmaal: de strijd op leven en dood tusschen een dorpswinkelier en zijn pastoor; tot beiden, moordenaar en vermoord, bijna tegelijk sterven, en de dochter van den winkelier de zaak van haar vader, door een doopsel, meent goed te maken. Een totaal mislukt boek, want Esschot kent het dorpsleven niet, - en het summum van cynisme - een anti-religieus boek gestoken in een religieuzen vorm - beneemt het, ten bate van de kleinboosaardige caricatuur, alle maat, evenwicht, zelfs ware inspiratie.

Veel rustiger en reëeler lijkt ons de autobiographische novelle Een ontgoocheling. Elsschot die het, als knaap, aan het Atheneum niet had uitgehouden, die op meer dan een handelskantoor loopjongen was geweest, bracht zijn souvenirs samen omheen Kareltje De Keizer, het kind dat advocaat had moeten worden en tot niets kwam. Maar 'Fonne van den bakker' (de jonge Flsschot) moet toch betrekkelijk weinig op dat dikkopken

[p. 184]

hebben geleken; en voor 't eerst wordt het duidelijk hoe Elsschot graag onbenullige menschen teekent, half-automaten, haast zonder verweer in hun eng wereldje.

Tegenover hen plaatst hij de sluwen, de regisseurs van het marionettenspel, de trekkers aan de touwtjes; en daarvan zijn Charles Boorman met zijn secretaris Frans Laarmans⁽²⁾, de twee helden van Lijmen, geslaagde exemplaren. Tijdens den oorlog geschreven, uitgegeven in 1924, besluit Lijmen Elsschot's eerste periode. Het verhaalt de intrigues en ervaringen van de directie van een Algemeen Wereldtijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen: met een viertal helpers doet één man alles af, en zijn eenige kunst bestaat hierin dat hij de menschen bepraat en doet teekenen. Jaren lang was Elsschot zaakwaarnemer van publiciteit en commerciëele uitgeverij; nogmaals is dit werk, door het onderwerp eenig in onze boekenproductie, de neerslag van persoonlijke ondervinding.

Van 1923 tot 1933 schreef de auteur niets. De voor de hand liggende besluiten, na zijn eerste productie, mogen we dan aangeven:

1^o	Grootendeels steunt Elsschot's werk op eigen ervaring. De 'copieerlust des dagelijkschen levens' deed hem schrijven: evenmin als elders reikt deze copieerlust hier tot werken van proportie; evenzeer als elders toont zij zich tot kunst bekwaam.
2^o	Precies beantwoordt deze copieerlust aan Elsschot's opmerkelijken maar eenzijdigen aanleg. De nuchtere, superieur-cynische aanleg van den zakenman die zijn cliënten wikt en weegt, - die er echter, waar het geen zaken meer zijn, een slag door slaat.
3^o	Het is een 'Brabantsche' copieerlust, op grond van uitbundigheid en plezier: de goedaardige spot van een man die, luchtig en schijnbaar naïef, de werkelijkheid nogal aandikt. De schrijvende Elsschot heeft altijd iets van een nar. Deze licht poseerende houding vereenigt onderling caricatuur, persiflage,

(2) De naam Laarmans komt, voor 't eerst in Een ontgoocheling voor (eerste uitgave, blz. 47). Vanaf Lijmen wordt hij in alle boeken bewaard. Ook andere namen (personen en plaatsen) bestaan voort van boek tot boek: Van Schoonbeke, Boorman, abdij van Negenbergen. - Dat, in de latere werken, de familieverhoudingen ongeveer dezelfde zijn, is het gevolg van den autobiographischen inslag.

[p. 185]

zakelijkheid, zelfs een zekere romantiek; zij is den schrijver een tweede natuur geworden; zij maakt de charme uit van zijn arbeid.

4^o

Zij is ook de wijze waarop hij, literair, te 'lijmen' weet. Ook literair bepraat hij zijn menschen. En, evenals hij in het lijmen geen vrede vindt: evenzoo komt de diepere, de waarlijk romantische en gevoelige, de nog eenvoudig-menschelijke Elsschot in conflict met zijn eigen pose. Vandaar de weemoedige spot van Villa des roses, Een ontgoocheling en Lijmen (vooral het laatste hoofdstuk)^(3). Dat verklaart zelfs het boosaardig cynisme van De verlossing, - en men leze er de Verzen van vroeger eens op na: de pose bestaat er aanhoudend, maar de echte Elsschot vertoont zich vrijer.

(3) In Lijmen stelt Elsschot den flamingant en dichter Laarmans (eerste en laatste hoofdstuk) tegenover den lijmenden Laarmans. Zoowel den meester-lijmer Boorman als zijn leerling teekent hij als bewonderenswaardige typen; nochtans schijnt hij, op het einde, den romanticus te verkiezen. Staaltjes van zulk terugvallen-in-romantiek-en-weemoed zijn overal voorhanden (einde van Villa des roses b.v., begin en einde van Kaas, enz.); dàt precies en de daardoor bewaarde menschelijk-warme toon moeten Greshoff bekoord hebben. Dat illustreert ook volgende typeering door Ary Delen: 'Hij is een wonderbaar mengsel van de tegenstrijdigste gevoelens en ik heb me zelf dikwijls afgevraagd of er in dien mensch geen twee zielen verborgen zitten... “Hij voelt als een moeder, maar constateert als een huissier” zegde mij eens een criticus van hem' ('s-Gravesande, o.c. blz. 201).

II

Herhaaldelijk moeten Elsschot's vrienden, van 1924 tot 1933, hem tot schrijven hebben aangezet; zij verkregen slechts dat de 'Verzen van vroeger' in het tijdschrift Forum mochten verschijnen. In 1933 haalde J. Greshoff den slag thuis: op een drietal weken tijds werd Kaas geschreven; negen maanden later was Tsjip voltooid. Drie en vier jaar later kwamen daar nog Pensioen en Het been bij. Kaas, Tsjip en Pensioen (ook op het zoo typische Lijmen dat zoo pas in Het been een voltooiing vond, trok men waar de aandacht) plaatsten Elsschot voorgoed op het voetstuk: een van onze merkwaardigste schrijvers!

Kaas en Tsjip hooren samen. Beide verhalen spelen in hetzelfde milieu (waarin ook Pensioen zal spelen); beide zijn

[p. 186]

(evenals Pensioen en ± Lijmen-Het been) Frans Laarmans in den mond gelegd; beide komen (zooals bijna alles wat Elsschot schreef) voort uit doorleefde werkelijkheid. Maar beter gecomponeerd dan de voorgaande werken⁽⁴⁾, warmer en guller dan al de andere, bevatten beide daarbij een inleiding (een opdracht), en heet tweede een naschrift. Elsschot is over zijn kunst gaan nadenken, zelfs even over haar bestemming. Hoe lijm ik mijn literaire lezers? daarop antwoordt de 'Inleiding' van Kaas (blz. 3-12); - wat beteekent, in mijn levenskring en gewonen arbeid, mijn artistieke productie? de 'Opdracht' van Tsjip en het bijgevoegde 'Achter de schermen' (tweede druk, blz. 1-4, 133-154) maken het ons duidelijk.

Nooit stond de kunstenaar zoo dicht bij 'die... heerlijkheid waar een gouden vogel jubelt, véél hooger dan de leeuwerik' (Tsjip, blz. 4, 131, 154); zoo dicht bij den, zij het nog revolutionnairen⁽⁵⁾, levensernst die aan zijn kunst breedte en vaart hadden verleend! De laatste bladzijden van Tsjip - Laarmans' vreugde om zijn kleinzoon - werden door Elsschot nergens overtroffen; in verband daarmede krijgt de 'Opdracht' klank en bewogenheid: wanden verschuiven, een andere wereld gaat open!

Neen, de oude beslotenheid bleef. Pensioen, een verhaal van baatzucht en bedrog, viel terug in het kleine genre van Een ontgoocheling, zelfs even in het valsche van De verlossing. Tot uitersten opgedreven, verliest het sarcasme zijn steun van ernst!... Hoezeer de schrijver ook zou bedoeld hebben 'te strijden tegen engheid van geest, laag winstbejag en onedele gevoelens, waarvan hij walgt en die hem dol maken': van dien strijd kwam niets terecht; de geschikte wapens had hij niet bij de hand.

En ook Het been liet de bakens onverzet. Dit laatste boek⁽⁶⁾ is een vervolg van Lijmen: hoe Boorman, omwille van het

(4) In De verlossing, Een ontgoocheling, Lijmen houdt het verhaal, dat kon doorgezet worden, eenvoudig op. Alleen in Villa des roses wordt het onderwerp waarlijk afgehandeld; dat is ook, voor de vier laatste boeken, het geval.

(5) Zie b.v. Tsjip, blz. 131. De socialiseerende strekking zal, met de vriendschap van Ary Delen en Jan Greshoff, wel verband houden.

(6) Omdat het werk (uitgave: Van Kampen, Amsterdam) geheel nieuw is, bespreken wij het breedvoeriger.

[p. 187]

kunstbeen van een slachtoffer, door wroeging wordt gekweld. Door de onwaarschijnlijkste avonturen heen, weet hij, aan de eertijds 'gelijmde' vrouw, haar geld terug te betalen; daarna lijmt hij voort, maar Laarmans wordt hem afvallig.

Nooit was Elsschot's handigheid zoo veelzijdig-gelukkig. De vier Laarmansen, in vier boeken aanwezig, versmelten ineens tot bijna denzelfden Laarmans; bijna dezelfde toch maar. Zoo excentrisch en koddig volgen de toestanden elkander op, dat Lijmen in de schaduw staat en de kaasfilm onbeduidend wordt. En Elsschot's eigen gespletenheid - de lijmer en de gevoelsmensch - is hier het thema zelf; alsof de auteur zijn diepste wezen, als bij een bekentenis, naar voren bracht.

Toch is daar niets van. Het been, het koddigste boek van de reeks, is minder forsch dan Lijmen, minder spontaan dan Kaas, minder bewogen dan Tsjip. Het koele sarcasme van De verlossing maakt het, op een ander, een meer aannemelijk terrein, haast even misvormend-caricaturaal. Al de voorgaande thema's, hier in één netwerk verstrengeld, leggen in dit eigenaardige werk de duidelijke teekenen dat de auteur, tot in zijn aarzelende gesletenheid, lichtelijk verstart.

Wij komen dan tot volgende aanvullende besluiten:

1^o	In 1933 kon men meenen dat het menschelijke en sociale element, in Elsschot's productie, zijn kunst zou verwijden. Tsjip bracht een begin van verwezenlijking; verder kwam het niet.
2^o	Meer dan vroeger beperkt Elsschot zich bij Antwerpsche familieverhalen, met eigen ervaring als grondslag. Hij componeert handiger dan vroeger; zijn naïef-zakelijke vertaaltrant blijft altijd prettig; buitengewoon vaardig schetst hij, min of meer caricaturaal, menschen en toestanden.
3^o	Het getal van zijn boeken kan de schrijver nog vergrooten, het stramien van zijn intrigues variëeren, zijn Laarmans tot een alom bekend type maken: een Stastok, een Droogstoppel, een Pallieter. Menschelijkerwijze gesproken, zal zijn kunst zich niet meer vernieuwen; terwijl nochtans zijn toenemende vaardigheid nieuwe successen mogelijk, ja waarschijnlijk maakt.

III

De begaafdheid van Willem Elsschot lijkt ons grooter dan

[p. 188]

zijn bereiken. Ziehier, dunkt ons, de oorzaak daarvan: hij heeft zijn eigen leven te klein en te beperkt gehouden.

Voor zijn dertigste jaar woonde hij te Parijs en te Rotterdam. Met Antwerpen had hij echter habitueel genoeg, met het nogal klein-levende milieu van handelaars en geringe burgers. Door een kleinen kring omsloten, kan men zich, jawel, verdiepen; doch ook naar diè diepte graafde Elsschot nooit.

Verlangens er naar, een aanvang er van moeten zich periodisch hebben voorgedaan; aanleg bestond, zelfs een behoefte. Telkens moet het veruiterlijkende narrenleven, waarvan hij zich slaaf had gemaakt, noodlottig hebben geremd.

Van zijn jeugd af was Alfons De Ridder een haantje vooruit. Het ging hem af omdat hij, sluw en vermetel, de menschen doorzag. Als een ruitenbreker groeide hij op; wat hij bereikte bekwam zijn talent, niet zijn inspanning, - en het is haast onmogelijk dat zulke jeugd-van-een-kwajongen niet op een ontgoocheling zou uitloopen.

Zijn totaal ongodsdienstige opvoeding sloot daarbij een weg tot innigheid af. Heel zijn leven bracht hij verder in handelszaken door; zijn financiëele ervaringen en ondernemingen deden hem ook niet naar bovenzinnelijke en eeuwige waarden tasten. Elsschot, een handig lijmer en zakenman die nooit een ander idealisme heeft gekend dan het wildharige flamingantisme van zijn jeugd, heeft, niet zonder terugwerking, geheel zijn kunnen in handigheid omgezet, - zich met een handigen draai van bovennatuur en mysteries afgemaakt. Dat houdt hem, ook als kunstenaar, beperkt.

Vijandig schijnt hij, niettegenstaande De verlossing, tegenover het Katholicisme niet te staan. Toch spot hij er wat veel mee; men zou bijna meenen dat het hem hindert⁽⁷⁾. Het is hem een zaak als een andere, maar de enggeestigste van alle zaken en daardoor zoo imperatief; een medelijdend misprijzen heeft hij er voor over.

Het groote, het heldhaftige leven, het levensoffer, de strijd

(7) Elsschot schrijft wel: 'Of er een God is. Een vraag waar ik tegen op zie als tegen den Himalaya' (Tsjip, blz. 103). Naar zijn werk te oordeelen heeft hij er nooit ernstig over nagedacht; en kwinkslagen als die van Greshoff (ibidem, blz. 25) klinken daaromtrent zeer verdacht:

'Wie God op zij schopt als een oude schoen
is in rechtschapen oogen slechts een poen.'

[p. 189]

tegen het kwaad: van dat alles weet hij juist genoeg om het te bespotten. Gevoelens van deemoed, schroom, onderwerping zijn hem vreemd. Zijn natuurlijke zin voor recht en broederlijkheid heeft zich, samen met zijn oude romantiek, aan een socialiseerende gemeenschapsidee vastgeklampt: een Träumerei die aan zijn literair lijmen eigenlijk weinig verandert.

Daarom blijft Elsschot, met zijn merkwaardig talent, tenslotte een klein kunstenaar. Daarom verzwinden zijn gestalten - in de oppervlakkige sfeer reëel, aangrijpend en overtuigend - zoodra men naar diepere waarden zoekt. Daarom wordt zijn arbeid - handige productie van een af en toe weemoedig losbol - in laatste instantie 'prettig geschreven ontspanningslectuur'.

Want de mensch, de algeheele en vooreerst de religieuze mensch, is vader van den kunstenaar.

* * *

Met uitzondering van Kaas, zijn Elsschot's werken, in katholieke milieu's, niet aan te raden⁽⁸⁾. Te oneerbiedig, te grof en lichtzinnig springt de auteur, zelfs in Tsjip, met levensernst en godsdienstzaken om!

Om dan te besluiten met de recente bekroning van Pensioen waarmee we aanvingen: duidelijk zien we, beter dan toen we onze studie begonnen, dat zij kan verdedigd worden. Tegen de bekroning, door Katholieken, van niet-katholieken arbeid, bestaat geen principieel bezwaar. Maar onlangs hoorden we, uit katholieken mond, de woorden 'onze groote Elsschot'; we dachten toen terug aan wijlen N.E. Fonteyne die, in Pension Vivès, Villa des roses naschreef... en verkeerd liep: - neen, in geen geval mag Willem Elsschot, aan onze katholieke auteurs, als een onmisbaar model, als het model, worden voorgehouden! Hoeveel ook, in zake rake typeering en bondigen verhaaltrant, bij hem te leeren valt!

(8) Ernstig voorbehoud verdienen alleen Villa des roses en (vooral) De verlossing.