Streven. Jaargang 5

[p. 410]

Godsdienstige kroniek

Drie nieuwe Paulusboeken
door Dr L. Arts, S.J.

H.V. MORTON, In de voetstappen van Paulus, vert. door A.G. Barkey Wolf. - H.P. Leopolds' U.M.N.V., Den Haag, 406 blz.
Teixeira DE PASCOAES, Paulus. De dichter Gods, vert. uit het Portugeesch door A.V. Thelen en H. Marsman. - J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 392 blz.
D. Dr. Josef HOLZNER, Paulus: Ein Heldenleben im Dienste Christi, in religionsgeschichtlichem Zusammenhang dargestellt. - Herder, Freiburg, 458 blz., gen. RM. 5,60, geb. RM. 7,40 (25% korting voor het buitenland).

Drie nieuwe Paulusboeken in enkele maanden: de Pauluskenners en -vrienden mogen gelukkig zijn. Naast een allermodernste Jesusbibliotheek, krijgen we nu gaandeweg een indrukwekkende Paulus-boekenrij.

Wij bezaten reeds Prat: La Théologie de S. Paul, en den Paulus van onzen Van Tichelen. Het klare genie van de Franschen en het gemoedelijk en niet minder stevig Vlaamsche genie, hadden elk op zijn manier den grooten Paulus uitgebeeld. Nu komen beurtelings een Portugees, een Engelschman en een Duitscher aan het woord. - Helaas, de eerste is een verrader, of enkel maar een heethoofd?

H.V. Morton, een Engelsch protestantsche leek, volgt Paulus' voetstappen. Zijn boek is het werk van een toerist: van een ongemeen begaafd toerist: met scherpe opmerkingsgave, fijne gevoeligheid, breede belezenheid, stevige wetenschap; maar dit alles overpoederd met den zwier en de flegme van den toerist, en met den fijnen humour van den rasechten Engelschman. Hij kent Paulus' geschiedenis en brieven tot

[p. 411]

in de puntjes; hij beweegt zich in Paulus' tijd, als was hij daarin gewonnen en geboren. En nu ontdekken we met hem ook Paulus' land en wereld: minder zijn gedachten- dan zijn buitenwereld. Morton reist werkelijk met Paulus: tracht alles te zien door zijn oogen, en alles weer te beleven met hem. Zooals William Jesus' figuur doet leven in zijn volk en land, zoo belicht M. Paulus' leven, door het kader van dit leven herop te wekken.

Geen zweem van archeologische dorheid, of wetenschappelijke gewichtig-doenerij. Al is die wereld van Paulus thans grootendeels uitgestorven en begraven (15 meter onder den thans beganen grond), met Morton, - of met Paulus - beleven we dit alles weer opnieuw. Al keuvelend brengt M. u onder een vijgeboom van den Olijfberg, of op een perlemoerenavond, in de schaduw van den muur van Jeruzalem, en daar verneemt u, haast zonder het te merken, een macht van wetenswaardigheden. Hij schijnt zoo maar langs zijn neus-weg te praten, en toch is alles wat hij vertelt verrassend-nieuw, boeiend-interessant, wetenschappelijk-nauwkeurig. Het lijkt op een losse reportage van persoonlijke reisindrukken, en toch gaat alles steeds naar zijn doel: geen oogenblik verliest hij Paulus uit het oog. Soms vraagt men zich af: wie interesseert me nu meest: Morton of Paulus? en telkens moet men antwoorden: Morton én Paulus.

Morton plaatst Paulus terug in zijn tijd: en daardoor juist brengt hij hem volop in onzen tijd. Wie Paulus' brieven leest komt telkens weer onder den indruk: hoe aktueel, hoe modern! Wie met Morton Antiochië, Athene, of Rome bezoekt, zal zich rekenschap geven hoe werkelijk, hoe natuurlijk deze indruk is. Paulus was in den volsten zin: een man van zijn tijd: maar die tijd geleek verbazend sterk op onzen tijd. Ik meen dat wij, grootstadmenschen van de neo-heidensche twintigste eeuw, beter geplaatst zijn om Paulus' tijd en ziel te begrijpen, dan onze voorvaderen uit de christelijke middeleeuwen. Om de 'Via recta' van Damascus of de kilometerlange Zuilenavenue van Antiochië in Syrië te zien zooals Paulus die zag, gaat men best onder den Arc de l'Etoile staan, of onder Brandeburgertor, of de Cinquantenaire, of op de Piccadilly Circus. In dit felbewogen grootstadkader moet men Paulus gadeslaan om te beseffen hoe machtig en hoe nietig zijn gestalte was.

[p. 412]

Daartoe helpt ons Morton, als een uitstekende gids. Zijn boek is een doorloopend gesprek: het wemelt van fijne opmerkingen, verrassende tegenstellingen, leuke zetten, grappige anecdootjes, en ontroerende tafereelen. Ernst en luim, humour en wetenschap, wisselen elkander af, loopen dooreen, en steken tegen elkander af. Morton's werk is litterair ook meesterwerk. Vooral door zijn fijne discretie: hij weet waar zijn talent ophoudt.

M. is geen theoloog, geen exegeet, geen predikant. Hij waagt zich nooit op dit terrein. Hij volgt Paulus op den voet, bescheiden en discreet; beschouwt hem met aandacht, met liefde en bewondering. Hij tracht Paulus' omwereld te zien met Paulus' oogen, en in zijn gemoed den indruk op te vangen, welke die groote wereld verwekte in deze groote ziel. Maar verder of dieper, tot in Paulus' mystieke wereld, waagt hij zich niet.

Een Pauluskenner zei mij: 'dit is het beste boek wat ik over Paulus las.' Het knapste, het levendigste, het boeiendste is het zeker.

Welk een contrast, wanneer men na Morton, den bescheiden, sympathieken, monkelenden Engelschman, den kokenden Portugees, Texeira, in Paulus' gezelschap ontmoet. Legt naast elkaar een portret van den schalkschen ronden Chesterton en een van Papini, den 'Uomo finito' - en u krijgt een idee van de tegenstelling: Morton-Texeira en van beider Paulus.

Wie alvorens T. open te slaan, aandachtig den bandomslag door Tine Baanders ontworpen, gadeslaat, wordt eenigszins op den schok voorbereid. Wazig-wit op gitzwart staat, daar één woord 'Paulus'. - Het doet aan als een verschijning, als een schim. Achter dien naam, in 't bruin, een mysterieus teeken van gebroken lijnen: raadselachtig, spookachtig bijna. En dan moet u beginnen met bladzijde één: daar staan drie woorden, die als het ware den sleutel geven voor het mysterieuze boek: Paulus, de Dichter Gods. - Keer nu het blad om en lees de titels der hoofdstukken: De antichrist op weg naar Damascus. - Een Hebreeuwsch profeet wordt Europeesch politicus. - Lydia de mystieke bruid. - Nero de antichrist werkend ten gunste van Christus, enz.

Morton liet Paulus spreken; Teixeira doet hem spreken, en

[p. 413]

spreekt veel meer dan Paulus zelf. Morton trachtte aandachtig en voorzichtig Paulus' reacties op te vangen; T. legt veel van zijn eigen indrukken in Paulus' ziel. En deze indrukken zijn buitengewoon sterk en hevig, menigvuldig, verward en verwarrend. De eerste bladzijden werken als een wervelstorm: het hagelt contrasten, het bliksemt paradoxen. Wanneer u al deze kletterende tegenstellingen nuchter op de graat betast, dan kunt u op elke bladzijde een stel ketterijen samen lezen.

Of zou men hier alles niet zoo nauw mogen nemen? Paulus van T. is een geschiedenis van den apostel, zooals de 'Storia di Cristo' een leven van Christus mag heeten. T. doet zeer sterk aan Papini denken: geestesverwantschap of navolging? Het is in elk geval hetzelfde genre, maar op verre na niet hetzelfde talent. Meer dan subjectief: grillig en subvertief. Met buitelingen en tuimelingen kan men wel vooruit komen, maar ook in de gracht geraken.

Het boek van T. is een gevaarlijk boek; velen zullen het zelfs een slecht boek noemen. Wij zouden het liefst een waardeloos boek noemen. Wie Paulus kent, of wil leeren kennen, vindt hier niets degelijks en veel valsch. Het is enkel interessant, als een monument van de hedendaagsche verwarring.

Wanneer we eindelijk bij Holzner belanden, dan krijgen we den indruk van iemand die uit een woelige, stormende zee-engte, weer in het rustiger-diepe zeewater komt. Een tikje schematisch zouden we zeggen: Morton, dat is de frissche nuchterheid van de kinderjaren, T. is sturm und drang: Holzner brengt de evenwichtige wijsheid van de voldragen rijpheid. Morton staart op naar den grooten man; T. schwärmt met den Dichter Gods; H. toont ons 'Den Held in den dienst van Christus'.

Een lijvig boekdeel: 458 pagina's dichte gotische druk. Maar Herder heeft weer eens voor een smakelijken en feestelijken indruk gezorgd. Vooraan een mooie reproductie van Rembrandt's Paulus. Hier woelt al de bewogenheid van een T., maar in de diepte van de Noordsche ziel.

Dit is ontegensprekelijk, meenen we, het schoonste, het volledigste Paulusboek dat wij totnogtoe bezitten. Hier komt een priester aan het woord, dat blijkt al dadelijk uit het voorwoord, dat schijnt ook in elk kapittel door. En deze priester

[p. 414]

is een professor: ordelijkheid, nauwkeurigheid, die echter niet aan de keurigheid schaadt; objectiviteit, die echter een zeer persoonlijken toon niet uitsluit. Morton's boek is een conversatie; T. geeft een monoloog. Hier wordt elk kapittel een conferentie; en toch vormt het geheel één doorloopend verhaal, de bewogen geschiedenis van een groote ziel. U kunt het onmogelijk in diagonaal lezen: het boeit u telkens door zijn volheid en zijn levendigheid.

Voor Pauluskenners brengt H. misschien niet veel nieuws, en toch hernieuwt hij alles. Alle Pauluscontroversen, tot en met de allerlaatste, worden rustig opgelost in één machtige synthese, en door deze synthese zelf. De Paulusproblemen worden door Paulus zelf opgelost. Zoo eenvoudig, zoo vanzelfsprekend, dat men zich haast afvraagt hoe die vragen konden rijzen. Ook in dezen zin is dit boek klassiek: over vijftig jaar zal men het nog lezen, en met niet minder belangstelling.

Het eigenaardige van dit werk ligt in de methode van H. Paulus' leven wordt 'in religionsgeschichtlichem Zusammenhang' voorgesteld. Paulus wordt door Paulus zelf verklaard: zijn brieven door zijn leven en zijn leven door zijn brieven. Daar zullen weinig teksten en uitdrukkingen uit Paulus' brieven overblijven, die niet in den loop van dit Paulusleven, in hun wording en groei worden verklaard. Bij Morton moest u steeds een landkaart, en bij T. uw hoofd vast houden: bij H. moet u Paulus' brieven bij de hand hebben. Paulus' theologie groeit hier uit zijn leven; zijn leer zooals die verspreid ligt in zijn brieven, is een persoonlijke ervaring; zijn evangelie is i.z.z. een autobiographie. Paulus is stellig de meest-persoonlijke onder de schrijvers van het nieuwe testament: meer dan anderen moet men hem goed kennen om hem goed te verstaan. Daartoe helpt ons H. - In dit opzicht zijn de hoofdstukken over Paulus' verborgen leven in Arabië en te Tarsus, merkwaardig en meesterlijk. Om deze analyses te maken moest H. natuurlijk heel wat veronderstellen: maar zijn hypothesen en phantasiën zijn zoo bescheiden en voorzichtig, dat men er steeds de lijnen van het leven in onderkent.

Dit Paulusboek is meteen ook een weldaad: diep-deugddoende. Onder den strict-objectieven, streng-wetenschappelijken toon, hoort men steeds liefde en bewondering doorklinken. De groote Held van het Godsrijk, de mensch en de heilige

[p. 415]

wordt psychologisch en historisch zoo dicht mogelijk benaderd: maar dieper voelt men steeds den eerbied voor het genademysterie: achter Paulus, Jesus Christus.

Litterair is het werk van H. ook keurig en verzorgd. Ook de meest positieve gegevens worden zoo voorgesteld, dat op geen enkel oogenblik de lijn van het verhaal gebroken wordt.

Wat de auteur beloofde in zijn voorwoord, wordt bewaarheid: wie Paulus dieper leert kennen, leert meteen beter beseffen wat een apostel, wat een christen is, en wat hij zelf zou moeten zijn.