Streven. Jaargang 3

[p. 642]

Demografie
't Beeld eener grootstad:
Amsterdam
door Prof. Dr K. du Bois, S.J.

Wij zijn 't land der officieele statistieken... die laat gepubliceerd worden en schaarsch zijn: het 'Statistisch Jaarboek' (door het Ministerie voor Binnenlandsche Zaken uitgegeven - 20 fr.) laat zoo ongeveer anderhalf jaar op de meeste gegevens wachten - in het zoo juist (Juli) verschenen treffen wij slechts weinige cijfers over 1935 - en wij moesten ongeveer 5 jaar lang geduld blijven beoefenen tot ons dropsgewijze gegevens uit de telling van 1930 meegedeeld werden. - Wij voegen hier evenwel onmiddellijk bij dat o, m. het hernieuwd 'Statistisch Bulletin'⁽¹⁾ op een verblijdende kentering wijst.

Onze Noorderburen zijn ons - met onze Oosterburen - hier heel wat vóór: zij beschikken én over nationale én over gemeentelijke instellingen tot het verzamelen en bewerken van statistische gegevens. Laat ons tot bewijs hiervan, een woord zeggen over het 'Bureau van statistiek der Gemeente Amsterdam' en een paar bijzonderheden aanhalen uit zijne zoo nuttige vaststellingen.

Het 'Bureau' werd in 1894 opgericht. In 1896 trad de toen doctorandus in de rechts- en staatswetenschappen, J.H. VAN ZANTEN er als volontair in dienst. In 1917 werd hij tot directeur er van aangesteld; 'de rechte man' zooals ons bewijzen én het degelijk werk van het Bureau onder zijne leiding - voor een aanzienlijk deel zijn eigen werk - én zijn 'Leerboek der statistitsche Methode'⁽²⁾ dat getuigt van grondige kennis, methode en lange ervaring.

In dat werk licht hij ons over de taak en de werkwijze van het Bureau in:

'Taak: Verzameling en publicatie van alle gegevens waarvan de kennis voor een juiste beoordeeling van demografische, hygiënische en economische toestanden noodig is, en brengen van eenheid in de wijze,

(1) Dit 'Statistisch Bulletin' verschijnt nu maandelijks, het wordt uitgegeven door den Centralen Dienst voor de Statistiek, van het Ministerie van Binnenlandsche Zaken (25 fr. per jaar).

(2) Bij N. Samson, Alphen a.d. Rijn, 2e druk, 332 blz., f. 6,75.

[p. 643]

waarop statistische gegevens, bij andere takken der gemeente-administratie beschikbaar, worden bijeengebracht en c.q. gepubliceerd.

Werkwijze: Het Bureau geeft publicaties uit, geeft informaties aan den gemeentedienst en aan het publiek, heeft een bibliotheek, tracht de statistiek te populariseeren door aan tentoonstellingen mee te werken en werkt samen met andere bureau's om uniforme gemeente-statistiek te krijgen...'⁽³⁾

Onder de talrijke uitgaven van het Bureau vielen ons bijzonder op: 'De Bevolking van Amsterdam, Deel IV: Statistische studie over huwelijk, echtscheiding, geboorte, sterfte, vestiging en vertrek'⁽⁴⁾, waarover terstond, en de reeks 'Statistiek van Financiën van Amsterdam, Rotterdam, 's Gravenhalte en Utrecht', welke ons overtalrijke gegevens: cijfers met uitleg er van en er om, bezorgt, o.m. over: Volksgezondheid, armenzorg, maatschappelijke steun en voorzorg (II, 1930); Openbare veiligheid 1924-1929 (III, 1932); Onderwijs, kunsten en wetenschappen 1924-1929 (IV, 1934).

Hierbij komt, dat spreekt bijna vanzelf, een Statistisch Jaarboek - bezuiniging dwong tot het publiceeren van één 'Boek' om de twee jaar; voor 1934 werd evenwel een beknopter uitgave, een 'Uittreksel' gepubliceerd. - Maar een Jaarboek schijnt het Bureau niet voldoende te zijn; voor wie enkel de hoofdzaak verlangt verschijnt een 'Statistisch Zakboekje' en, om tijdig de gegevens te kunnen meedeelen die na 'n paar maanden reeds 'verouderd' zijn, geeft het Bureau nog een 'Statistisch Maandbericht' uit.

De Amsterdammer wordt omstandig en snel over den toestand zijner stad ingelicht. Niet zonder kosten, dat spreekt. In 1918 liepen de uitgaven tot f. 33.627 (ongeveer 670 duizend onzer huidige fr.) op. 't Is veel; maar hielpen de inlichtingen zoowel de burgers als het stadsbestuur niet oordeelkundiger hun bezit aan te wenden, hunne uitgaven te regelen? Besluiten wij niet te spoedig dat zulke dure instellingen voor statistiek, alles in aanmerking genomen, een netto schadepost meebrengen.

* * *

Het vraagstuk der migratie is voor een grootstad in vele opzichten belangrijk.

Ons 'Statistisch Bulletin' van April l.l. deelt ons enkele gege-

(3) Op. cit.: blz. 35.

(4) Bij J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 1936, 206 blz., f. 2,50.

[p. 644]

vens mee over de Antwerpsche agglomeratie (Antwerpen, Berchem, Borgerhout, Deurne, Hoboken, Merxem) in 1935:

	geboorte	Aangekomen vestiging	samen	overlijden	Vertrokken overbrengen v. vestiging	samen
stad	3.191	17.763	20.954	3.070	22.041	25.111
agglom.	6.176	37.439	43.615	5.113	41.661	46.774

Betreffende de Antwerpsche en de Brusselsche agglomeratie deelt ons het Statistisch Jaarboek over 1934 mee:

Uit of naar de provincie	Antwerpsche agglomeratie		Brusselsche agglomeratie
	inwijkingen	uitwijkingen	inwijkingen	uitwijkingen
Antwerpen	28.234	25.836	2.689	3.453
Brabant	2.662	1.888	106.648	104.219
W.-Vl.	700	555	1.956	1.822
O.-Vl.	1.411	1.934	2.352	3.113
Heneg.	268	345	4.145	5.842
L., L., Lux.	1.149	907	4.566	6.179
Het Land	34.424	31.463	122.256	124.628

De buitenlandsche in- en uitwijking naar of uit de agglomeraties worden ons niet meegedeeld.

Ziehier nu een en ander over Amsterdam:

In 'De Bevolking van Amsterdam, Deel IV', merkt T. VAN DEN BRINK over 'Vestiging en Vertrek' o.m. op: 'niet alleen voor de ontwikkeling en samenstelling der bevolking in demografischen zin is de migratie van belang geweest... Zij bracht ook verandering in haar maatschappelijke samenstelling... Wel is de periode van den grooten trek van het platteland naar de stad voorbij, doch hier staat tegenover, dat overheidszorg op sociaal gebied, voor volksgezondheid, volkshuisvesting, armenzorg, werkloozensteun, enz. in den loop der jaren steeds grooteren omvang heeft aangenomen en zelfs een vestiging van geringe afmeting aan de gemeente meer financieele lasten veroorzaakt dan vroeger.

'Het vertrek levert in dit verband weer andere aspecten. De toenemende verkeersmogelijkheden en ook de technische ontwikkeling op ander gebied (electriciteit, waterleiding, radio, enz.) hebben een belangrijke uitbreiding gegeven aan het z.g. forensenwezen. De groote stad blijft werkgemeente, doch steeds meer worden om tal van redenen omliggende gemeenten als woongemeente gekozen. Dit beteekent voor de groote gemeenten niet alleen een verlies van belastingbetalers, doch

[p. 645]

tevens een beperking van de bestaansmogelijkheid van verzorgende bedrijven van allerlei aard.'

In hoever gelden bovenstaande opmerkingen voor onze groote steden? Wij deelden mee wat wij aantroffen; overvloediger statistische gegevens oordeelkundig geïnterpreteerd, lieten toe vollediger op die vraag te antwoorden.

Loop en omvang der migratie, geboorte en sterfte, waren, per jaar en per 10.000 der bevolking, in enkele periodes:

	Vestiging	Vertrek	Overschot	Geboorte	Sterfte
1860-69	298	260	38	330	263
1880-89	637	517	120	365	240
1905-09	488	544	- 56	253	135
1926-30	488	467	21	181	90
1931-34	430	423	7	157	72

De Antwerpenaars schijnen... beweeglijker te zijn, met hunne 769 vestigingen en 854 vertrekken per 10.000! En de Brusselaars dan!

De verdeeling der migratie over de verschillende oorden van herkomst of bestemming deed zich de laatste jaren geheel anders voor dan een 60-tal jaren vroeger. Men stelde vast:

In ten duizend van het totaal aantal gevestigden, resp. vertrokkenen in de periodes:

		Vestiging uit				Vertrek naar
	Noord-Holland	Overig Nederland	Koloniën	Buitenland	Noord-Holland	Overig Nederland	Koloniën	Buitenland
1861-70	339	591	23	47	358	531	18	93
1905-09	357	499	18	120	352	446	12	156
1931-34	293	428	48	226	414	403	34	122

Het migratieverschijnsel wordt in bijzonderheden onderzocht: o.m. het aanzienlijk emigratie-overschot naar de naburige plaatsen - waarbij Amsterdam wel meestal 'arbeids'-plaats zal zijn gebleven: - gemiddeld 2.675 emigratieoverschot de laatste jaren (van 1931 tot 1934) en de buitenlandsche migratie welke zeer aanzienlijk is geworden: gemiddeld per jaar:

	Vestiging	Vertrek	Saldo
1926-30	6.663	5.112	1.551
1931-34	7.504	3.993	3.511

[p. 646]

Van 1900 tot 1910 was het saldo integendeel negatief.

Ziehier de uitleg

'Verschillende oorzaken... Zoo de tengevolge van de crisis in het leven geroepen of verscherpte beperkende en verbodsbepalingen, die in tal van landen de immigratiemogelijkheid, ook van Nederlandsche arbeidskrachten, tot een minimum terugbrachten en in het buitenland vertoevende Nederlanders dwong naar het eigen land terug te keeren. Waar overeenkomstige bepalingen in ons land eerst van recenten datum zijn, vond daarnaast in Nederland een belangrijke immigratie van vreemdelingen plaats. Bovendien bracht ook de politieke ontwikkeling in Duitschland een stroom van buitenlanders, van wie een groot gedeelte naar Amsterdam kwam' - intelligente pauca!

De migratie uit en naar België bedroeg gemiddeld per jaar

	Vestiging	Vertrek	Saldo
1926-30	1.003	1.072	- 69
1931-34	855	357	498

In 1933 was het immigratie-saldo van vreemdelingen uit Duitschland: 3.040; in 1934: 866.

* * *

In 1935 telde men, in de Antwerpsche agglomeratie, 127 geboorten en 105 sterfgevallen per 10.000 inwoners en per jaar.

In 1934 stelde men vast, per 10.000, in de agglomeraties:

	Geboorten	Sterfgevallen
Antwerpsche	135	103
Brusselsche	103	120
Gentsche	137	141
Luiksche	121	142
Het land	160	122

En nu te Amsterdam?

De Directeur van het Bureau wijdt, in 'De Bevolking van Amsterdam, Deel IV', een 90-tal bladzijden aan het vraagstuk.

Naar aanleiding van 'het aantal geboorten', herinnert hij aan het verleden: op het einde der 18e eeuw ongeveer 30 per 1000 inw.; daarop stijgt het om in 1838-41: 36,4 en in 1884: 37,6, het hoogtepunt te bereiken; hier volgt een bijna geheel onafgebroken daling op om thans ongeveer 15 per 1000 te bereiken. Het sterftecijfer staat nog

[p. 647]

lager maar nochtans is 'thans ook te Amsterdam de toestand ontstaan, dat een bepaald aantal in het leven getreden vrouwen niet meer een gelijk aantal vrouwen voortbrengen. Bij een sterfte en een geboorte als er in 1930 en 1931 waren (ongeveer 17 p.d.)... wordt elke vrouw slechts voor 8/10 door een andere vrouw vervangen'. Door hoevele in België; en in onze groote agglomeraties?

* * *

Ziedaar enkele bijzonderheden welke, naar wij hopen, zullen interesseeren; en wier mededeeling meteen het nut aantoont van een 'Bureau' zooals dat van Amsterdam.