Streven. Jaargang 3

[p. 529]

Kunstkroniek
door Ad. Jansen.

I. De Renaissance

De 'Wetenschappelijke Bibliotheek' zet haar rubriek 'Beeldende kunsten' in met het werk van den gunstig gekenden kunsthistoricus: Dr. G.J. HOOGEWERFF over 'Vlaamsche Kunst en Italiaansche Renaissance'. De naam van den schrijver en de titel van het werk zullen op zichzelf reeds de belangstelling hebben opgewekt van al wie zich onledig houdt met kunstgeschiedenis. Deze hooge verwachting wordt trouwens niet teleurgesteld en wij hopen dat de rubriek 'Beeldende kunsten' diezelfde wetenschappelijke gehalte zal mogen behouden.

In zijn inleiding zet Dr. Hoogewerffuiteen wat volgens hem dient verstaan onder 'Renaissance'. Geschiedkundig gebruikt men dit woord om 'den geheelen overgang aan te duiden van de Middeleeuwen tot de Moderne wereld.' Op het gebied van schoone kunsten is het verkeerd te spreken van een 'tijdvak dér Renaissance', immers 'de wedergeboorte van den geest kan zich altoos voltrekken;' zij hangt niet samen met een bepaalden artistieker stijl. 'Niet in stilistische kenmerken, doch in den geest der uitbeelding, in den aard der bezieling' komt de Renaissance als verschijnsel in de kunst tot uiting.

In tegenstelling met de kunst der Middeleeuwen, is de kunst der Renaissance zelf een doel, geen middel, evenals 'het redelijk denken, het geestelijk bewustzijn, het aardsche leven' zelf een doel zijn.

'Historisch gesproken is het derhalve juist, dat de “Renaissance” van Italiaanschen oorsprong is, al bestond zij als verlicht individualisme eerder, al kwam zij als een onbewust verlangen (bij daadkracht) reeds voor in het Steenen Tijdperk. Wie zal het zeggen? - of durven ontkennen?

Waren de in het boek Genesis vermelde halfbroeders jubal en Tubalcaïn, zoons van Lamech, uitvinders van snarenspel en smeedkunst, geen mannen der Renaissance...?'

Na deze vraag (achter dewelke Dr. Hoogewerffterecht o.i, enkele puntjes plaatst), geeft hij ons te kennen wat wij onder Italiaansche Renaissance moeten verstaan.

Het belangrijkste deel echter van deze inleiding is de uiteenzetting die nu volgt over de verhouding van de Vlaamsche kunst der vijftiende

[p. 530]

eeuw tot die der Italiaansche Renaissance en over de vraag 'in hoe verre zij zelf de kunst der Renaissance mag worden genoemd.' Na de opmerking dat 'kunst der Renaissance niet uit beginsel antigodsdienstig behoeft te zijn', - denk aan Fra Angelico - en dat 'de Renaissance als beweging nooit ongedaan is gemaakt, noch ook is afgesloten', wijst Dr. Hoogewerff op het betrekkelijke van het woord 'primitief'. 'In Italië is de kunst der jonge Renaissance 'primitief'; primitief althans ten opzichte van de kunst der Hoogrenaissance'. De Vlaamsche kunst noemen wij eveneens primitief, 'primitief ten opzichte van de kunst der volgende periode, welke evenwel - anders dan in Italië - niet aanstonds door een rappe stijging wordt gekenmerkt, doch eerst een stadium van manierisme en romanisme door-maakt.' Kan men in Italië een ononderbroken stijging volgen van Vroegrenaissance tot Barok; in de Nederlanden is er na den Antwerpschep Quinten Metsys 'een verstandelijke heroriëntatie waar te nemen, na welke de schoone kunst zich voorts opheft om tot de groot sche Majesteit van een Rubens te geraken.' De drijfkracht 'draagt ten onrechte den naam van contra-reformatie.'

De Vlaamsche meesteres vonden een warme bewondering bij hun Italiaansche tijdgenooten, hun kunst 'bewees geen leenhulde aan Florence of aan Venetië, gelijk dat in de 16^e eeuw in toenemende mate het geval zou zijn.' In 'behoorlijke gedegenheid en technische nauwgezetheid' waren de Italianen merkelijk ten achter; en zij wisten het

'Dat verschillende Italiaansche centra gedurende de 15e eeuw Vlaamsche kunst in niet geringe mate absorbeerden, zoo zelfs dat verschillende meesters zich bevlijtigden de vreemdelingen op zijde te streven door zich aan hen te assimileeren, terwijl ook meer dan een vorst de 'fiamminghi' aan zijn hof riep (om van de geleerden en musici niet te spreken) deze omstandigheden hadden voor gevolg, dat de kunst van Vlaanderen zich een effectief deel verwierf aan de Renaissance'.

Aan de hand van een rijke documentatie zet Dr. Hoogewerffden invloed van de Vlaamsche op de Italiaansche kunst uiteen; niet alleen schilders doch ook tapijtwevers en toonkunstenaars droegen het hunne er toe bij. Stilaan echter komen onze kunstenaars zelf onder den indruk van al het schoone dat zij in Italië te zien kregen en dit soms ten koste van eigen aard en persoonlijkheid.

Doch 'ook de Nederlanders (de Brabanders) bezaten in de 16e eeuw het artistiek genie, dat de Italiaansche normen kende, uit eigen aanschouwen zelfs, maar niettemin, souverein van geest, zich zelf ge-

[p. 531]

noeg was om waarlijk groot te zijn: De ware meester der eigen Vlaamsche Hoogrenaissance heet Pieter Breughel; niet Coxie of anders.'

Het zou ons te ver leiden wilden wij den geleerden schrijver op den voet volgen; laat ons evenwel nog even wijzen op het laatste hoofdstuk: Brabantsche en Vlaamsche Meesters in Italië gedurende de tweede helft der 16e eeuw.

'Onder de latere Zuid-Nederlandsche romanisten, tijdgenooten van Maarten de Vos en de gebroeders Francken, doch aan hun sfeer onttrokken, verdient Bartholomeus Sprangher bijzondere aandacht', om het behoud van eigen karakter, niettegenstaande zijn welbewust navolgen der Italianen. Eenerzijds 'recapituleert hij als 't ware de Renaissance;,' anderzijds 'heeft hij ook het eerste woord gesproken' dat van het Barok. Het schilderij: St.. Jan in de kokende olie, dat Sprangher schilderde voor de kerk S. Giovanni in Porta lating, is zijn 'meest vooruitstrevende schepping gebleven. Vooruitstrevend is het, merkwaardig genoeg, in de richting van... Rubens; of om minder paradoxaal ons uit te spreken: in de richting van Wenzel Cobergher'. Den romanist Hendrik van den Broeck, van Mechelen, (Arrigo Palur dano of Arrigo Fiammingo) viel de groote eer te beurt, een 'opstanding van Christus' te mogen toevoegen aan de 'vermaarde frescoserie, waaraan de grootste quattrocentisten medewerkten'. In de an-dere Sixtijnsche kapel, door Paus Sixtus de V in 1856 aan de kerk van s, Maria Maggiore als Sacraments en grafkapel bijgebouwd, werkten buiten Van den Broeck ook de 'twee eerste Nederlandsche-romanfis tische beeldhouwers: Gillis van den Vliete van Mechelen en Nicolaas Mostard van Atrecht.

Vele andere Nederlandsche kunstenaars komen zich in het zonnige land vestigen en 'in de tweede helft der 16e eeuw is er haast geen streek in Italië, of de Nederlandsche kunstenaars doen zich gelden.'

Twee echte romanisten van de achterhoede zijn Joost van Tinghe, Brabantsche edelman en zijn opvolger als hofschilder van Parma Otto Vaenius, 'die juist door zijn correctheid de onaangenaamste vertegenwoordiger van het laat-romantisch manierisme is, dat in hem geheel heeft doorgewerkt en met hem afsluit.' Doch 'met het volgende geslacht is de Vlaamsche school in een geheel ander stadium gekomen, dat hoezeer het ook op het voorgaande een vervolg is, toch op een nieuw en breeder plan komt te staan,' Met Rubens wordt de

[p. 532]

Nederlandsche kunst zich opnieuw bewust, geraakt 'uit de enge vaarwaters van het italianiseerend romanisme in opener zee, met volle zeilen hoopvol bij haar nieuwe koers' volhardend.

Het boek sluit met een beknopte litteratuuropgave, een lijst der 42 platen en een register op de belangrijkste eigennamen.

II. De Cultuur der Oudheid

Dr. A.N. ZADOKS, Josephus JITTA, Antieke Cultuur in Beeld; met een voorwoord van Prof. Dr. G.A.S. SNIJDER, - N.V. Uitg. C.A.J. Van Rishoeck, Bussum; De Sikkel, Antwerpen, gen. 65 fr., geb. 77,50 fr.

Dit werk een platenatlas - brengt ons een algemeen overzicht van de cultuur der Oudheid en is bestemd ter illustratie van het onderwijs in de Oude Geschiedenis en van de lectuur der antieke schrijvers en het onderwijs in de Oude Geschiedenis en Kunstgeschiedenis.

Het is ons des te meer welkom, daar het onderwijs van de kunstgeschiedenis stilaan meer en meer toegang vindt tot de Middelbare scholen en de meeste uitgevers van handboeken over een al te beperkt illustratie-materiaal beschikken. Het mag gerust een plaats innemen, alhoewel het van anderen aard en meer bescheiden van omvang, in de monografieënreeks 'Ars Belgica' en tusschen de zoo talrijke platenuitgaven, die den laatsten tijd in Frankrijk zijn verschenen.

De inhoud is verdeeld in drie deelen: Het Oosten; de Grieksche Wereld en het Romeinsche Rijk. De ongeveer 800 afbeeldingen, verdeeld over 172 bladzijden, worden gerangschikt rond een bepaald onderwerp, dat zooveel mogelijk, behandeld wordt op één of meer dubbele bladzijden. Deze rangschikking biedt veel voordeelen: aantrekkelijk voorgesteld prent het alzoo behandelde onderwerp zich gemakkelijk in den geest en biedt een groote gemakkelijkheid aan voor de visueel aangelegden. Volgens goeddunken van den leeraar kunnen gemakkelijk zekere deelen weggelaten worden.

De keus van de platen is zeer gelukkig: natuurlijk ontmoet men vele 'oud bekenden' doch daarnevens vindt men afbeeldingen van werken die veel minder of zelfs niet bekend voorkomen, doch niettemin typeerend zijn. Natuurlijk vindt men niet alles wat men zou wenschen, de omvang van het werk ook de prijs lieten dit niet toe.

[p. 533]

Schrijfster heeft er naar gestreefd een zoo volledig overzicht mogelijk te geven; slechts het hoogst noodzakelijke vond genade, al het overige, werd onverbiddelijk geweerd.

De doorloopende tekst, die in 't kort de ontwikkeling samenvat - en ons soms wat al te bondig toeschijnt - verduidelijkt den samenhang. Verwijzingen - dit voor leerkrachten en voor zelfontwikkeling - vindt men onderaan den tekst.

Doorloopen wij nu vluchtig het boek zelf.

Egypte wordt chronologisch behandeld. De monumenten gegroepeerd rond de belangrijkste figuren uit het Oude, het Midden, het Nieuwe Rijk en de laatste Eeuwen; daarna worden de afzonderlijke onderwerpen voorgesteld, zooals landbouw, handel en bedrijf, huiselijk leven, dood en begrafenis, godsdienst, schrift. Babylonië, Assyrië, Palestina en Perzië komen vervolgens aan de beurt, In dit eerste dec? neemt Egypte de grootste ruimte in, niet,zegt de schrijfster, omdat het de belangrijkste plaats innam in het Oosten, maar omdat tot op heden zijn monumenten het talrijkst, het meest veelzeggend en het best bewaard gebleven zijn.

Voor Griekenland wordt de gestadige ontwikkelingsgang van de kunst gevolgd. Na een dubbele bladzijde gewijd aan Kreta - graag hadden wij hier een plattegrond van het paleis van Knossos gevonden - en een aan Mykene-Tiryns, wordt de ontwikkeling van de bouwkunst geschetst: de Dorische - de Ionische - en de Korintische bouworden en vervolgens de tempelsculpturen. Dan volgen de beeldhouwkunst, de reliefs, de schilderkunst en de Grieksche vazen; vervolgens worden de meer speciale onderwerpen behandeld: Athene. Akropolis en Stad, het Grieksche landschap en heiligdom, enz.

De Ilias en de Odyssea van Homeros konden het voorbijgekeken worden en een dubbele bladzijde werd er dan ook aan besteed. Vervolgens komen nog schrijvers en wijsgeeren aan de beurt, alsmede het schrift.

De indeeling maakte het noodzakelijk zekere platen, die bij elkaar behoorden, te scheiden. Zoo zal men, bijvoorbeeld, afbeeldingen van het Parthenon vinden bij de Dorische bouworde bl. 42, bij de tempelsculpturen bl. 50 en 51; de metopen blz. 53; de fries blz. 55 en verder nog afbeeldingen op de dubbele bladzijde gewijd aan het Akror polis. De schrijfster heeft echter gedeeltelijk dit nadeel harer indeeling verbeterd door eerwijzigingen onder aan de bladzijden.

Een tiental platen van Alexander de Groote en zijn opvolgers en een overzicht van het Hellenisme sluiten dit tweede deel.

[p. 534]

Eindelijk het derde en laatste deel. Rome is, samen met Griekenland, het meest uitvoerig behandeld. Een overzicht van den voortijd, de cultuur en de kunst van Etrurië wordt gevolgd door de zeldzame werken uit den tijd van de Republiek. Voor het Keizerrijk worden de monumenten gegroepeerd rond het portret van den Keizer, waarna dan weer een afzonderlijke behandeling van stad en land, het Romeinsche leven, enz. wordt uitgebeeld. De provincies worden daarbij niet vergeten. Dit gedeelte wordt besloten met een overzicht van de godsdiensten; stippen wij bij de afbeeldingen van de katakomben enkele photos aan, die zeer weinig bekend zijn. De sarkofaag van Junius Bassus, 'Christelijk van inhoud, antiek van vorm', was dan ook de ge.. paste afbeelding om dit werk over de Antieke Cultuur te besluiten.

Een uitgebreid register beslaat de laatste vier bladzijden.

Dit kort overzicht zal volstaan om het belang van dit boek te doen inzien. Nieuw is de rangschikking der platen op dubbele bladzijden; de platen zijn uitstekend gekozen; men vindt er alle noodige aanwijzingen. De uitvoering is onberispelijk. Wij wenschen het dan ook een spoedige tweede uitgave toe.