Streven. Jaargang 3

[p. 518]

Polen
Van de onafhankelijkheid tot aan de nieuwe Grondwet
door Prof., Dr. K. du Bois, S.J.

Polen is voor ons interessant omdat wij in de wisselvalligheden van zijn staatkundige inrichting een treffend beeld zien van de geweldige stroomingen welke zich na 1918 in bijna alle landen min of meer sterk af teekenden, als vloed en daarna ebbe: een springvloed van politieke democratie gevolgd door 'n bijna angstvallig verzuchten naar een sterk gezag, dat in meerdere landen tot dictatuur brengt.

* * *

Met de bloedjaren 1914-1918 had de massa haar leven veil gehad voor 't vaderland; om dat edelmoedig offer kwam haar de macht in den staat toe.

In de oudere landen waar alles ordelijk verliep werd haar minstens het algemeen stemrecht toegekend, o.m. bij ons en in Groot-Brittanië.

In de nieuwe landen, uit den oorlog tot stand gekomen, en in die waar op den oorlog revolutie volgde, ging men verder: men zocht er aan 't volk werkelijke machtsuitoefening te verzekeren en wel eene die zoo rechtstreeksch mogelijk zou zijn. Zoo geschiedde in 't bijzonder in Duitschland, Oostenrijk, Tscheko-Slovakije, Ierland en in de staten die vroeger van 't Russische Rijk deel uitmaakten: de Baltische Staten en Polen.

De nieuwe grondwetten werden door gekozen vergaderingen, dus door partijn en partijmannen, besproken en aanvaard. Dit belet niet dat hunne formuleering juridisch heel nauwkeurig is, dat de grondwetteksten heel duidelijk, nauw-bepaald en naar een methodisch plan alle te waarborgen persoonlijke rechten en de gansche staatsinrichting uitdrukken: juristen hebben zich blijkbaar er op toegelegd uitdrukkelijk en nauwkeurig alles in den grondwettekst te brengen wat de politici wilden verwezenlijken, niets aan 't wisselvallige, 't onzekere van politieke tradities en gebruiken over te laten. Hetgeen weer begrijpelijk is omdat gebruiken en tradities in de nieuwe landen bijna geheel ontbraken terwijl men elders wilde met het verledens grootendeels afbreken.

Maar die zoo heerlijk uitgedachte, kunstig opgemaakte en geestdriftig aanvaarde grondwetten bleken weldra ongeschikt voor 't ge-

[p. 519]

bruik zoo dat, in de meeste onder die landen - en eveneens in andere na enkele jaren een geweldige reactie opkwam welke in de tegenr overgestelde richting stuurde. Zoo geschiedde ook in Polen.

* * *

Om hetgeen in Polen gebeurde te kunnen begrijpen, moeten wij Jozeph PILSUDSKI kennen: hij is de bezieler geweest van den onafhankelijkheidsstrijd, tot aan den wereldoorlog door terroristische actie. onder den oorlog door gewapenden strijd tegen Rusland aan het hoofd zijner 'legioenen', de eerste kern van het Poolsche leger. Na de bevrijding van 't vaderlandsch grondgebied blijft de generaal aan het hoofd van het leger terwijl hem daarbij het burgerlijk oppergezag toevertrouwd wordt. (1919), Een jaar later dringen de zegepralende Bolschewistische troepen tot bij Warschouw door. De Generaal herstelt het ontredderd leger, verslaat den invaller en bevrijdt zijn land

Intusschen werd, op 26 Januari 1919, bij algemeen stemrecht een Grondwettelijke Vergadering gekozen welke, na lange en moeizame discussie, op 17 Maart 1921, de grondwet stemde.⁽¹⁾

Eene kenschetsend na-oorlogsche, ofschoon niet de meest radikaal democratische.

De Inleiding verklaart plechtig:

'In den naam van den Almachtigen God.

Wij, Poolsche natie, de Voorzienigheid dankende omdat ze ons bevrijd heeft na een slavernij van anderhalve eeuw... met de bedoeling haar onafhankelijk bestaan, macht en veiligheid alsook de sociale orde te grondvesten op de eeuwige beginselen van het recht en de vrijheid...'

De titel van het eerste hoofdstuk luidt: 'De Republiek'. Het zegt ons:

'1. De Poolsche Staat is eene republiek.

2. In de Poolsche Republiek behoort de soevereine macht aan het volk toe; ze heeft tot organen...'⁽²⁾

De wetgevende macht wordt door 2 Kamers beoefend, beide bij algemeen mannen- en vrouwenstemrecht en evenredige vertegenwoor-

(1) Met een groote meerderheid; enkel de socialisten en een radikale partij verklaarden ze niet in haar geheel te kunnen aanvaarden; de socialisten bekenden nochtans dat ze veel goeds inhield.

(2) De na-oorlogsche grondwetten vangen meest alle met gelijkluidende verklaringen aan: Oostenrijk 'is een democratische republiek; het politiek gezag spruit uit het volk voort' (Art. 1.); 'in de Tscheko-Slovakijsche republiek spruit alle macht uitsluitend uit de natie voort' (Art. 1); enz.

[p. 520]

diging gekozen. Maar voor de hoogere Kamer moeten de kiezers 30 jaar oud zijn en zij is minder talrijk dan de lagere (ongeveer 110 en 450 leden). Die hoogere Kamer mist het recht wetsvoorstellen te doen en de lagere Kamer kan tegen haar wil in een wet doordrijven indien ze haar, door een nieuwe stemming, met eene meerderheid van 11/20 goedkeurt.

De Voorzitter moet de gestemde wetten uitvaardigen; hij bezit geen vetorecht,⁽³⁾

Wij missen in Polen de rechtstreeksche volksuitspraak (het zgn. referendum); vele onder de nieuwe grondwetten voorzien het.⁽⁴⁾

Wantrouwen tegenover de uitvoerende macht is het meest kenmerkende der na-oorlogsche grondwetten: het volk moet meester zijn en blijven; daarom zal de volksvertegenwoordiging steeds de uitvoerders (don Voorzitter en de Ministers) beheerschen terwijl dezen tegen haar niets zullen vermogen.

In Polen wordt dat beginsel in toepassing gebracht doordat de Voorzitter door de twee Kamers samen zetelend gekozen wordt, voor zeven jaar - evenals in Frankrijk - en doordat 'de gansche ministerraad of elke minister afzonderlijk moet aftreden zoodra de Sejm het eischt' (art. 58), terwijl er van kamerontbinding geen sprake is tenzij 'met de goedkeuring van 2/5 van het wettelijk aantal Senaatsleden'. De President vermag dus, evenals in Frankrijk, praktisch niets tegen de Kamer; met het gevolg dat in Polen, zooals in Frank-rijk, de ministeries herhaaldelijk vielen: van 1921 tot 1926 'leefden' ze gemiddeld minder dan zes maanden!⁽⁵⁾

* * *

Reactie bleef, in Polen evenvin als elders, uit.

Na de stemming van de grondwet had Pilsudski geweigerd langer het Presidentschap waar te nemen. Hij wilde zijn volk laten begaan en een proef nemen van het nieuw regiem, tot hij weer onmisbaar werd. In Mei 1926 meende hij te moeten ingrijpen; hij bezette de

(3) In alle na-oorlogsche grondwetten moet de 'hoogere' kamer het ontgelden: ofwel zoodanig dat.... wij er geen aantreffen (m.a.w. dat er een enkele kamer is, o.m. in Duitschland, Oostenrijk en de Baltische Staten), ofwel doordat zij, zooals in Polen, feitelijk de mindere is en de lagere kamer haar weerstand kan breken.

(4) O.m. Tscheko-Slowakije, Oostenrijk en de Baltische Staten.

(5) Elders ging de democratiseering nog verder: in Estland werden de ministers door de Kamer benoemd en de Eerste Minister trad er als hoofd van den Staat op. In Oostenrijk was er een Voorzitter, door de Federale Kamer gekozen maar die Kamer stelde het ministerie aan.

[p. 521]

hoofdstad met zijne troepen en bekwam belangrijke wijzigingen in de grondwet, inz. het recht de Kamers te ontbinden, in bepaalde gevallen besluit-wetten uit te vaardigen en het budget foor te drijven bij dralen van de Kamers.

De verhouding tusschen de Kanjers en Pilsudski was sedertdien gespannen.⁽⁶⁾

In 1930 verminderde de invloed van het Parlement nog terwijl een 'gouvernementeele bloc' tot stand kwam, voldoende talrijk om een nieuwe grondwet te kunnen doorvoeren. Deze werd op 23 April 1935 uitgevaardigd.

(6) Hij weiderde steeds het Presidentschap maar liet een vriend benoemen..., en was de feitelijke leider.