Streven. Jaargang 3

[p. 99]

Letterkundige Kroniek
Willem Kloos en het vijftigjarig jubileum van De Nieuwe Gids (1885-1935)
door Em. Janssen, S.J.

Willem KLOOS, Letterkundige inzichten en vergezichten XIX, Nieuwere Literatuurgeschiedenis XXIV. - N.V. Electrische drukkerij 'Luctor et Emergo', Den Haag, 1934, 230 blz.

De Tachtiger-beweging was een vulkanische uitbarsting. De Hollandsche kleinheid, gevoed met rationalisme en burgerlijke deugden, waartegen de Fransche overheersching, Napoleon en zijn broeder, Bilderdijk en Da Costa weinig hadden vermocht; die, door Potgieter bekampt, Potgieter en Huet ontgoocheld van hun land hadden afgekeerd...: ineens, bij den jongen Willem Kloos van pas over de twintig, scheen zij niet meer te bestaan... Als bij tooverslag, buiten en boven de vaderlandsche schrijvers en traditie, openbaarden de oude klassieken, de dichters der Renaissance en de Engelsche romantici hun milden rijkdom; en deze jonge man, die voor zijn universiteitsexamen een duwtje behoefde (zie o.a. blz. 209-210), schreef verzen en proza, zoo romantisch-spontaan en toch zoo klassiek-evenwichtig... als kwam hij van een ander werelddeel...

Wie zal, ten overstaan van tijd- en bentgenooten, de rol van Willem Kloos precies aanduiden? Ook bij anderen scheurde het stuwend individualisme den laatsten dijk; ook elders werkte een trotsch zelfbewustzijn, na jaren vervlakkende en verkleinende voegzaamheid, vrij en grootsch... Maar wat hem, ook onder meer begaafden misschien, tot algemeen erkenden leider verhief: het critisch evenwicht naast het creatief geweld, de sterke ontvankelijkheid samen met het koel onderscheidend vernuft.

Helaas!... De leider zag niet dat de Tachtiger-beweging een begin was: aan het verdiept zelfbewustzijn zou een verdiept maatschappelijk en godsdienstig gevoel ontspruiten... Op de kentering der tijden zag hij zich niet; hij vermoedde niet de nieuwe werelden. In de Europeesche letterkunde was hij een nalooper: het romantisch individualisme, elders reeds voorbij, zou voor hem nooit voorbij gaan. Voor één kostbaren schat had hij àlles veil; maar dién zelf had hij niet meer

[p. 100]

veil voor een nog kostbaarder. Op zijn éénen schitterender edelsteen staarde hij zich blind; een halve eeuw lang kende hij geen anderen dageraad... 'L'homme absurde est celui qui ne change jamais'; en waar, vijftig jaar geleden, vernieuwing en toekomst lag, is nu alles verdord en verstard... Een mummie van het individualisme: het beeld lijkt baldadig; beter kunnen wij den schrijver, zooals hij zich in onderhavig boek uitteekent, niet kenschetsen.

* * *

Het best heeft Willem Kloos er zijn literairen smaak bewaard: bij zijn korte besprekingen valt het op hoe rustig en zeker de criticus een gedicht of roman op zich laat inwerken, om deze dan, begrijpend, schoonheid of maakwerk te vinden. Begrijpend? Breed van begrip blijkt hij niet; want meer nog valt het op dat dat al de besproken schrijvers tot één geslacht en één geest behooren - Tachtigers en hun onmiddellijke navolgers⁽¹⁾ -, en dat de gezichtseinder beperkt is.

Want 'vergezichten' blijven vér!... Luisteren naar het 'metapsychische', het 'inwendig bewegen' involgen, het 'dieper bewustzijn' uitspreken...: deze stelregel, hoe waar en kostbaar ook, brengt toch, op verra na, het laatste 'inzicht' in zichzelf niet; nog minder het laatste 'vergezicht' op leven en wereld. Trotsch heeft Kloos zich boven de godsdienstige, maatschappelijke, ethische behoeften en stroomingen verheven; vol van de agnostische zelf-contemplatie waardoor hij nooit nederig te dienen vermocht, weet hij niets anders meer te vertellen dan hoe hij studeerde, De Nieuwe Gids stichtte, en, nu nog, verzen schrijft... Volkomen gelijk aan dien 'vieux gardien des Tuileries', die, in een Fransche vaudeville van verleden eeuw, niets anders moest zeggen dan, herhaaldelijk, het volgende: 'Je vais vous raconter de ma bataille. Nous étions en vue de Solferino. C'était un soir...'

Als de stijl nog meeviel!... Hij is eenvoudig onleesbaar. Willem Kloos verklaart wel dat hij, ook in zijn proza, altijd betrachtte 'uiting (te) geven aan de innerlijke levensstrooming...' (blz. 125); elders verraadt hij zijn sufheid! Sprekend over zijn literair-historische mededeelingen...: 'Ik zou waarschijnlijk nog weken lang zoo kunnen doorschrijven' (blz. 154), zegt hij, maar dan zouden we haastig de handen omhoog houden: 'Kamerad! Kamerad!'

(1) De jongste, V. van Vriesland, is van 1892. - Ter gelegenheid van der letterkundigen almanak Erts (1929), weet Willem Kloos alleen zichzelf, aan de jongere dichters van Nederland, tot voorbeeld te stellen (blz. 110-126).

[p. 101]

De Tachtigers zjin taai: opeenvolgende golvingen verheffen en verguizen hen. In 1905 was het de polemiek Over Woordkunst: het ethisch beginsel van Van Eeden tegenover het aesthetische van Van Deyssel en Kloos. In 1912 trad de jonge Drik Coster tegen Kloos op; terwijl, bij de Katholieken, Feber het opnam tegen Binnewiertz. In 1919, bij Kloos' zestigsten verjaardag, stelde Van Eeden de vraag: 'Verdiende Willem Kloos een nationale hulde?' Nu verschijnen breedvoerige studiën over hem⁽²⁾: niet allen zijn jonge bezieling, maar ook zijn later conservatisme staan hemelhoog! Onlangs werd hij, samen met Lodewijk van Deyssel, tot Doctor honoris causa verheven van de Amsterdamsche Universiteit; en wellicht, leefde hij minder afgetrokken en onderhield hij meer betrekkingen met de Vlamingen... wellicht bereidde men hem, te Brussel, bij het vijftigjarig bestaan van De Nieuwe Gids, een gezelligen feestdisch en geestige toasten voor, zooals dat o.m. met Boutens, Van Deyssel en Dirk Coster het geval is geweest...

Stellig verdiende Kloos een nationale hulde, en den doctorstitel; en verdient hij een eventueele viering te Brussel: het belang der Tachtiger-beweging en de leiding die hij toen verstrekte worden moeilijk onderschat... Maar verwonderd maken we kennis met de onverdroten bewondering van Dr. K.H. de Raaf en van Max Kijzer: zij strijden voor een verloren zaak; en bedroefd leggen wij deze Letterkundige Inzichten en Vergezichten ter zijde: zoo maakte het eclectisch individualisme de schitterendste begaafdheid machteloos en onvruchtbaar...

(2) Vooral die van Dr. K.H. de Raaf. Willem Kloos. De Mensch, de Dichter, de Kriticus. Schuyt, Velsen, 1934; - en die van Max Kijzer. Willem Kloos, Zijn Binnengedachten, A. Blitz, Amsterdam, 1934.