Streven. Jaargang 2

[p. 528]

Litteraire kroniek
Boerenpsalm
door Em. Janssen, S.J.

Naast veel vrienden, telt Felix Timmermans ook beknibbelaars: hij is, in de kunst, te zeer een koningskind; en zijn roem steeg, onmiddellijk na den oorlog, te plots en te hoog. Hij mest zich vet, zeggen de eenen, met het gemakkelijk succes van grove caricatuur; en de anderen, die de kunst in de verscheurdheid leggen, bejammeren zijn bijval in het buitenland. Vooroordeelen verblinden beide groepen; maar als men bedenkt dat Timmermans, tusschen zijn voortreffelijke werken in, er ook slordige op de markt brengt; en dat zijn faal, zelfs hier en daar in zijn heerlijken Franciscus, gemakkelijk een poespas wordt van komma's en verkeerde naamvallen...: dan bemerkt men met vreugde dat die onverdiende terechtwijzing ook goede gevolgen heeft. Met verzorgde meesterwerken alleen - Timmermans wordt er zich van bewust - houdt hij zijn faam staande: met Boerenpsalm beproeft hij het weer.

Een boer vertelt zijn leven, dat 'geen lach' is. Tweemaal weduwnaar doet hij een derde huwelijk, op het laatste oogenblik, afspringen. Rakelings gaat deze zinnelijke geweldenaar de zonde en het verderf voorbij; maar hij is de vriend van den pastoor, hij werkt aan een houten 'Kruislievenheer' die op zijn graf zal staan..., wat hij vertelt wordt een 'boerenpsalm': een zang van dankbaar geluk.

Hier deed Timmermans een stouten worp. Als een tweede Pallieter komt deze Wortel ons voor; maar in de twintig jaar die beide boeken scheiden, is er heel wat water door de Nethe gevloeid. De jeugdig bruisende overmoed is een kalmer bedwelming geworden onder Gods weelden die de natuur vullen, de bovennatuur nog meer. Ook aan het kwaad wijdt de schrijver zijn aandacht - verweet men hem den idyllischen toon zijner vroegere werken niet? - maar een krachtig vertrouwende openhartigheid wint het. Een sterke genie-

[p. 529]

ting van open geluk bedwingt de verraderlijk overweldigende boosheid.

Timmermans heeft een katholiek werk willen leveren dat tegelijk modern is; hij is er in geslaagd. Weer een boerenroman: wij kunnen het betreuren, daar wij een dringenden nood gevoelen aan katholieke cultuur-romans. Wij kunnen ook betreuren dat enkele grove tooneelen het boek aan ontwikkelde lezers doen voorbehouden; wij kunnen nog het katholiek leven, hoe diep ook gegrond in deze boerenziel, tot een minimum herleid vinden: eens in het jaar te biechten, en 'mijn devooren doen'. Toch blijft het een katholiek werk: de genade van den geloovige overwint er het kwaad.

Geheel en al bewondering kunnen wij ons niet verklaren: de uitbundige toon en de caricaturale anecdotes worden, meer dan eens, vervlakking.

Vooreerst mist de beschrijving van het boerenleven de vreedzame stilte, waarop zijn zedelijk en godsdienstig evenwicht is gegrondvest. Een stadsmensch schrijft over het boerenbedrijf: hij heeft het aandachtig nagegaan; hij voelt zich, in de ziel, met zulke menschen verwant; maar hij brengt er de grootsprakerige gejaagdheid van de stad in over. De goede boeken van Antoon Coolen: Kinderen van ons Volk en De schoone Voleinding ademen veel meer in de rustige dorpsatmosfeer⁽¹⁾.

Ten tweede zoekt Timmermans naar het effect: de sterke uitdrukking en de geestige anecdote. Soms wordt het overdrijving; noch de dood van Wortel's meken (bl. 58-60), noch die van Fien, zijn eerste vrouw (bl. 127) kunnen ons voldoen. Evenmin de scène van het alles-kapot-slaan (bl. 26-27) en die van het breken met Angelik (bl. 214-215): telkens zijn ze goed gevonden, zelfs aangrijpend; maar het zijn caricaturen op zichzelf; ze ontnemen aan het geheel den zekeren diepgang.

Ten derde - we raakten het reeds aan - zit er weinig vaart in het verhaal. Miniatuurwerk. De jonge boer, de boer met de kin-

(1) Wij vroegen ons meer dan eens af, of die boeken niet een aanleidng zijn geweest voor Boerenpsalm; al duidt niets, behalve het woord 'Kruislievenheer', op directen invloed. De schrijver Timmermans is merkelijk sterker dan Coolen; alles samen verkiezen wij Kinderen van Ons Volk boven Boerenspalm.

[p. 530]

deren, de oude boer...: daar verandert weinig in hem en rondom hem. Altijd spreekt hij even uitbundig; nergens kunnen wij ons den vereenigden familiekring voorstellen; en het gezamenlijk genot-en-leed vinden wij wel, stuk voor stuk, voorgesteld, niet echter tot een machtig geheel opgebouwd⁽²⁾.

Ten vierde - ook hiervan gewaagden we reeds - valt de strijd tegen het kwaad, zooals hij behoort tot de essentie van het boek, hier en daar te caricaturaal uit. Timmermans heeft te veel met grove zonden en verzoekingen gekaatst en gespeeld; en, al vermeed hij zorgvuldig elk prikkelend woord of tafereel...; verder dan in de 'via purgativa' kon hij zijn psalmodiëerenden boer niet brengen.

Klaarheidshalve nummerden wij onze bezwaren. Zij komen hierop neer: het boek is licht fragmentarisch, licht grootsprakerig, licht uitgelaten, licht barok (naar den volkstrant)... Maar hierin ligt juist Timmermans' bijzonder talent: een blijgezind verteller met een eigenaardige bekoring, eerder dan een ernstig en machtig bouwer van een strak verhaal. En noodzakelijk temperen wij dan onze uitspraak: hier is de échte Timmermans op zijn Zondagsch, ernstiger en grondiger dan gewoonlijk, met zijn zeer groote hoedanigheden, en 'les défauts de ses qualités'.

Maar, voorbehouden.

♦ ♦

(2) Om die reden staan de beste werken van Streuvels, als dorpsverhalen, boven die van Timmermans.