Streven. Jaargang 2

[p. 324]

Kunst
Barokkerken te Antwerpen
door Ad. Jansen.

Een studie over de Barokkerken te Antwerpen is ons des te meer welkom, daar de bibliographie over de Bouw- en Beeldhouwkunst te Antwerpen werkelijk niet overladen is. Het alles begeesterende genie van Rubens heeft de aandacht gevestigd op de schilderkunst en ze al te veel afgeleid van de andere kunsten. Het groote aantal verdwenen en verbrijzelde beelden is medeoorzaak van de moeilijkheid om de leemten in de ontwikkelingsgeschiedenis van de beeldhouwkunst aan te vullen. Al te veel meesterwerken sloegen daarenboven den weg in naar vreemde landen.

Afgezien van tijdschriftartikelen en uiteenzettingen in algemeene werken, kunnen wij nochtans roemen op een werk dat enkele jaren geleden verscheen over Artus Quellien van de hand van Mevr. Dr. Gabriels, die in haar werk bewijst de Antwerpsche kunsttoestanden van de zeventiende eeuw grondig te hebben bestudeerd. Het is dan ook met groeiend ongeduld dat wij wachten op het werk door haar in vooruitzicht gesteld (in een tijdschriftartikel meen ik), over de beide beeldhouwers Kerrickx. Eerw. Pater Peeters, die voorwaar geen onbekende is in de kringen van kunstliefhebbers en oudheidkundigen, danken wij de uiterst verzorgde monografieën van de St. Carolus- en de St. Augustinuskerk. Dat zijn weliswaar vooraanstaande werken, maar het is dan ook al wat wij bezitten.

Wij mogen echter een nieuwe en gelukkige aanwinst boeken. Het tweede deel van de reeks 'Ars Belgica' is gewijd aan de Barokkerken van Antwerpen. Evenals het eerste deel over de 'Kathedraal van Doornik' waarover wij spraken in onze laatste bijdrage, is dit werk een prestatie waar de Antwerpsche uitgeverij 'De Sikkel' fier mag opgaan. Het iconographische gedeelte telt 72 platen, met 102 afbeeldingen, welker uitvoering wedijveren kan met het beste dat in andere landen verschijnt.

⁺

+ Ars Belgica. 2. St. Carolus-Borromeus - St. Augustijn - Decoratie en Mobilier van St. Paulus, door Prof. Ir. Stan LEURS met een inleiding door Hubert Colleye. - De Sikkel, Kruishofstraat, 223, Antwerpen. Prijs 200 fr. ingenaaid; 225 fr. gebonden.

[p. 325]

In de inleiding waagt de heer Hubert Colleye zich aan een uiteenzetting van het zoo druk besproken vraagstuk van den Barok. Om aan te toonen dat de Barok een voortbrengsel is van de katholieke contra-reformatie, schetst schrijver in breede trekken de geschiedenis en de ontwikkeling van de Renaissance, anti-evangelisch van natuur. De rol van Luther vergelijkt hij met dien van Sint Franciscus; de eerste was een hervormer in het ongehoorzame en het hoogmoedige, de tweede in gehoorzaamheid en nederigheid. Het Concilie van Trente reorganiseerde de Kerk, Carolus Borromeus ging het uitzicht van Rome veranderen. Er kon nochtans geen spraak zijn van een terugkeer van de Middeleeuwen; er viel werk te verrichten tegenovergesteld aan dat van de Renaissance. En zoo ging de barokkunst 'alle rijkdom verkwisten, de oogen verblinden, alle vormen overdrijven, tot vervelens toe overdadig, opgeschroefd, theatraal worden, de Liturgie vervormen tot een soort van opera en de Kerk huldigen met al dit zinsbedrog.'

Alhoewel allen het niet altijd eens zullen zijn met de stellingen van den Heer Colleye, zal deze inleiding, wij zijn ervan overtuigd, toch niet zonder belangstelling gelezen worden.

Daarna komt de Heer Dr. Ir. Stan Leurs aan de beurt met een tiental bladzijden over de 'Kerken te Antwerpen'. Is het wel noodig te wijzen op het belang van een uiteenzetting van de hand van Dr. Leurs? Wij zullen er dan ook niet lang bij stil staan en er ons toe beperken de hoofdlijnen van de synthesis aan te geven.

De O.L. Vrouwekerk heeft niet den invloed uitgeoefend, dien men ervan zou verwachten. Immers het karakteristieke element van haar binnenordonnantie: de gelede pijler, vindt men niet terug in de andere kerken, die de rondzuil met het Brabantsche bladkapiteel verkiezen; zoo de vroegere Sint Joriskerk en de Sint Michielsabdij. Deze laatste staat dicht bij de Kerk van Hulst, waarvan het koor werd opgetrokken door den Antwerpschen meester Everaert en het schip, onder leiding van Herman de Waghemaeker.

St. Jacobs, St. Walburgis, St. Andries en St. Paulus vormen een aaneengesloten groep. Terwijl hun binnenordonnantie opvallend gemeenschappelijke trekken vertoont, loopen de plattegronden echter tamelijk uit mekaar. Typisch in dezen 'Antwerpschen groep' zijn de voetstukken van de rondzuilen en het triforium, 'dat zich hier erg ongothisch tot een borstwering reduceert.' Deze kerken, die slechts in de zeventiende eeuw werden voltooid, - de Sint Andries-

[p. 326]

kerk uitgezonderd, waar men tot in 1765 wachtte om het koor opnieuw op te bouwen, - zijn nog heelemaal in de gothische vormentaal opgevat.

Dit is echter niet het geval voor de in de zeventiende eeuw opgetrokken kerken van de Augustijnen en de Jezuieten. De Augustijnerkerk is het werk van Wenceslas Coeberger. Op te merken valt voornamelijk de gevel die tegenover de 'klassiek-barokke-ordes-façade' een meer regionaal type stelt, dat men terugvindt in de thans verdwenen kerk van de O.L. Vrouwebroeders, de Karthuizerskerk te Diest en in zekere mate in de abdijkerk van Averbode.

Belangrijker echter is de Sint Caroluskerk, werk van Aiguillon en Huyssens. Zij dankt haar karakter van barokbouw hoofdzakelijk aan haar toren en haar gevel, aan de overrijke, ongelukkig door brand vernielde, versiering van het interieur. De tribunes boven de zijbeuken zijn eenig in Zuid-Nederland.

De beide laatste kerken doen denken aan oud-kristelijke basilieken en, vooral Sint Carolus, aan renaissance-palazzohoven.

Om de verdere ontwikkeling van de kerkelijke bouwkunst te volgen 'van de rijpe Rubensbarok naar het praerococo en het voor-klassicisme tot en met de rococo en het klassicisme zijn wij op de kleinarchitecteuur in het mobilair aangewezen.'

Dr. Leurs geeft ons vervolgens een overzicht van de barokke kleinarchitectuur, dat een meer uitgebreide studie overwaard zou wezen.

Na deze merkwaardige uiteenzetting volgt de uitleg der platen, die een twintigtal bladzijden beslaat. Voor sommige platen hadden wij enkele iconographische gegevens gewenscht, waar de schrijver zich tevreden stelt met algemeene benamingen, zoo b.v.: tafereelen uit het leven van Sint Ignatius.

De bibliographie bestaat uit slechts een twaalftal werken; hier op volgt de lijst van de platen.

De platen vormen een uiterst rijke en keurige verzameling, die nochtans met heel wat belangrijke werken zou kunnen aangevuld worden, zoo vinden wij geen enkele plaat van het gestoelte van de Sint Jacobskerk of van de oude Sint Bernardusabdij; slechts drie predikstoelen vonden een plaatsje tusschen de afbeeldingen. Wij onderlijnen nochtans de talrijke, goedgeslaagde detail-weergaven, die een diepere studie en vergelijkingen zullen mogelijk maken.

[p. 327]

Het belang van dit werk ligt dus hoofdzakelijk in de synthesis van de ontwikkeling van de bouwkunst en de kleinarchitectuur te Antwerpen en in het rijke materiaal aan platen dat het ons biedt. Wij hopen dat deze uitgave het vertrekpunt zal worden voor menige monografie en wenschen het werk dan ook het succes, dat het ruimschoots verdient, en niet het minst door de uiterste zorg, die de uitgevers eraan hebben besteed.