Streven. Jaargang 2

[p. 319]

Kronieken

Geschiedenis
De Middeleeuwsche Staat
door J.A. Van Houtte.

Het is haast een gemeenplaats geworden te gaan spreken over de crisis van den staat. Velen maken zich warm, de eenen voor, de anderen tegen het huidige régime. Nu is het wel opmerkelijk dat een groot gedeelte van zijn tegenstanders hun ingeving gaan zoeken in hei verleden, en onder den naam 'Corporatisme' of 'Standenstaat', instellingen welke de revolutionnairen van 1789 voor goed dood en begraven waanden, aan de nieuwe vereischten van een totaal vernieuwde maatschappij trachten aan te passen. Toch ware het verkeerd te denken dat de middeleeuwsche corporaties of ambachten ietwat invloed hadden op het staatsbestuur. Hoogstens hadden zij iets te zeggen in het beheer van de stad, en dan nog niet altijd. Een 'corporatieve' staat heeft nooit bestaan, een 'standenstaat' wèl, t.t.z. een régime waarin vertegenwoordigers van zekere standen, als zoodanig, een zeker aandeel hadden in de wetgevende macht, zij het slechts als raadgevend lichaam.

Het ware echter nogmaals een vergissing te meenen dat de standenstaat het staatswezen bij uitstek van de middeleeuwen was. Hij daagt slechts op tegen het einde ervan, vanaf de 13^e, 14^e eeuw, en deze opkomst kan, wanneer men den duur van deze regeeringsvorm beschouwt (b.v. in Vlaanderen, 1303-1794) eerder als een voorbode van een nieuwen tijd aanzien worden. Andere opvattingen gingen voor, bepaaldelijk de feodale.

In den jongsten tijd zagen een paar publicaties het daglicht, welke toelaten een duidelijk beeld op te hangen van de feodale organisatie. Wij willen deze historische kroniek aan die werken wijden. Aan de hand ervan zullen wij de middeleeuwsche staatsevolutie meeleven tot op het oogenblik dat zij 'modern' wordt, tot de 13^e, 14^e eeuw.

_**_*

Het eerste boek dat wij hier beschouwen is een handboek der algemeene geschiedenis, van ca. 300 tot ca. 1250, van de hand van

[p. 320]

J. CALMETTE, Le Monde féodal.⁽¹⁾ Het handboek-schrijven is weliswaar een nederig opzet, doch de persoonlijkheid van den Schrijver, hoogleeraar te Toulouse en een der bekwaamste kenners van de feodale staats- en maatschappijleer is er ons borg voor dat wij hier den uitslag vinden van eigen werk en van den arbeid van de velen die hetzelfde terrein ontginnen. Een ruim gedeelte van het boek handelt natuurlijk over den middeleeuwschen staat. Wij halen de hoofdtrekken van deze schets aan.

De invallen der Germanen in het Romeinsch Imperium hadden als gevolg, vooral vanaf de 5^e eeuw, een verbrokkeling van de Romenische eenheid. Rome ruimde de plaats voor de zgn. Barbarenrijken. De Germaansche troepen hadden natuurlijk aanvoerders: het lag in de natuur der zaken dat de leider, eens de bende gevestigd, zich zou koning noemen. Deze regeert, zegt Calmette zeer treffend, omdat hij alleen kan regeeren, en omdat er toch iemand moet regeeren' (blz. 156). Een toestand van feite dus, niet van rechte, beperkt, wat den toestand der onderdanen betreft, door andere feiten, niet door rechten. Wij zijn dus ver af van de oudere zienswijze welke de monarchie als een Germaansche instelling systematiseerde: in werkelijkheid was zij een vrucht der gegeven omstandigheden.⁽²⁾ In Frankrijk, waartoe ook onze gewesten behoorden, werd het koningschap weldra erfelijk. Nogmaals een gevolg van den toenmaligen toestand. De Franken waren weinig talrijk en leefden zeer verspreid: zij zagen liever een vaste opvolgingsregel gehuldigd dan iedermaal aan een koningskeuze te moeten gaan deelnemen.

De inrichting was natuurlijk zeer primitief. De voornaamste ambtenaar was de kamerheer die, benevens de zorg voor 's konings slaap-

(1) Parijs, Presses Universitaires, 1934, LII, 490 blz., 30 Fr. fr. - Het boek verscheen als Deel IV van de Verz. 'Clio, Introduction aux études historiques'. Deze collectie, welke uit 9 bdn. zal bestaan, is eigenlijk voor het hooger onderwijs bestemd, en zal in dezen zin beslist groote diensten bewijzen. Ieder paragraaf bevat twee deelen: verhalende tekst en nota's, deze laatste op hun beurt onder drie rubrieken gegroepeerd: bronnen (oude schrijvers en uitgegeven archiefstukken), bibliografie, en stand der betwiste punten. Een nieuwe opvatting die voorwaar veel goeds heeft.

(2) Een studie van de teksten van Tacitus, de hoofdbron van de Germaansche geschiedenis vóór de invallen heeft kortelings deze zienswijze bevestigd. In de plaats van de eenvormige monarchische staatsvorm heerschte de bontste verscheidenheid: hier monarchie, daar aristokratische republiek, elders nog theokratische priester-reigeering enz. Cfr. M. LINTZEL, Germanische Monarchien und Republiken in der Germania des Tacitus (Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Germanische Abt, LIV, 1934).

[p. 321]

kamer, deze van 's lands financiën had: de koffers van de schatkist stonden immers geborgen in het slaapvertrek, de veiligste kamer der residentie. Als bestuurlijk onderdeel bestond de pagus, weinig uitgestrekt, met aan het hoofd een 'graaf', die in zijn omschrijving alle macht in handen had. Dit was het régime dat, behoudens lichte wijzigingen naar plaats en tijd, vier à vijf eeuwen Europa beheerschte. Daaruit zou de Feodaliteit groeien.

In zijn geheel mag men het feodale beginsel aanzien als een aanslag op twee der grondbeginselen van een geregelde samenleving: Staat en Eigendom. Met dit laatste begon de evolutie: de verbazingwekkende geldarmoede van de 9^e tot de 12^e eeuw, belette de Westeuropeesche vorsten hun graven te vergelden. Zij konden niet anders dan hun gedeelten van het domein af te staan in ruil voor hun diensten. Op hun beurt lieten de ambtenaren deze gronden over aan de boeren, mits zekere leveringen, enz. En aldus smolt het begrip 'eigendom' totdat het alleen de macht beteekende om zekere praestaties te eischen. De onroerende rijkdom was alleen bezit, geen eigendom meer. De aanslag op het Staatsbeginsel volgde logischerwijze uit dien toestand. Een vorst zonder eigen grondgebied beteekende een staat zonder macht. De verhouding tusschen koning en graven was vervallen tot een betrekking tusschen personen, tusschen minderen en meerderen, waarin alle begrip van machtsverhouding ontbrak.

_**_*

Deze reactie wordt zeer diepgaande behandeld in een stevige studie van H. MITTEIS, Lehnrecht und Staatsgewalt. Untersuchungen zur mittelalterlichen Verfassungsgeschichte.⁽¹⁾ Schrijver, professor te Heidelberg, bekleedt in de Duitsche wetenschappelijke wereld ongeveer dezelfde plaats als Calmette in de Fransche. Doch het karakter van beider werken is teenemaal verschillend. Men leest zonder moeite het zeer vlot geschreven handboek van den Fransche; het werk van den Duitscher echter is al te universitair opgevat, en kan bezwaarlijk hier besproken worden. Toch is het een 'great event' in de historische wereld. Wij halen slechts één hoofdgedachte aan: in de ontwikkeling na de 12^e eeuw behoort men twee tegengestelde stroomingen te onderscheiden, naarvolgens de middelpunttrekkende (koningschap) of middelpuntvliedende krachten

(1) Weimar, Bohlau, 1933, XVI, 704 blz.

[p. 322]

(adel) zegevierden. In het Westen (Frankrijk, Engeland) waren het de eerste; in het Oosten (Duitschland, Italië) de tweede die de bovenhand haalden.

_**_*

Het mooie boek van Ch. PETIT-DUTAILLIS, La Monarchie féodale en France et en Angleterre, X^e-XIII^e siècle,⁽²⁾ is beter te genieten en laat ons toe een staatsorganisatie, de volmaaktste wellicht in het toenmalig Europa, in-concreto te bestudeeren, nml. de Engelsche.

De koninklijke reactie zette hier in met Henry II (1154-1189). Met hem begon de her-centralisatie van rijk en gezag. Van de vroegere administratie was alleen de naam overgebleven, maar Henry maakte van den feodalen Sheriff opnieuw een waren ambtenaar, inzonderheid met het inzamelen der belastingen en het bezorgen der rechtspraak belast: deze functie is tot op onze dagen blijven bestaan. Aan het Hof viel eveneens betere inrichting te bemerken. Aldus werd de fiscaliteit opnieuw één gemaakt; het ministerie van Financiën heette onder Henry II, zooals tegenwoordig, de 'Exchequer', het Schaakbord⁽³⁾ en besloeg een leger van raads-heeren, klerken en accountants. Eindelijk werd een centrale rechtbank geschapen, de 'King's Bench' thans eveneens nog bestaande. Terzelvertijde werden in steeds grooteren getale wetten uitgevaardigd welke voor geheel het Rijk golden (assizes) - een nieuwigheid toentertijde. Bij zijn dood liet Henry II een absolutistisch staatswezen na.

Pas vijf-en-twintig jaar later werd alles opnieuw op het spel gezet door de revolutie van 1215. Engeland kwam in opstand tegen de dwaze regeering van den beroemd gebleven Jan zonder Land. Tot prijs voor den vrede verkreeg het de Magna Carta, de Groote Keure van 1215, thans nog door de Engelschen vereerd als de basis van hun grondwettelijke evolutie. De constitutionneele toestand van Kerk, adel en burgerij werd omschreven; recht en belastingwezen werden

(2) Parijs, Renaissance du Livre, 1933, XVII, 477 blz., 40 Fr. fr. (Verz.: l'Evolution de l'Humanité, deel XLI).

(3) Zoo geheeten naar de meubileering van de rekenkamer, waar een groote tafel bedekt was met een tapijt met zwarte en witte vierkanten. De beambten telden bij middel van rekenpenningen, zooals soms nog onzer dagen kaartspelers plegen. Naargelang de penningen in eene of andere ruit van het 'schaakbord' gelegd werden, konden zij tusschen één penny en tienduizend pond verbeelden.

[p. 323]

naar het verlangen van het volk heringericht, en ten slotte werd een bestendige raad den koning opgedrongen. In lateren tijd werden deze hervormingen aangevuld. In 1258 ('Provisions' van Oxford) verkreeg men dat het Parlement - de naam verschijnt in 1242 - ieder jaar minstens driemaal zou zetelen; o.m. kreeg het last zekere ambtenaren te benoemen en op de schatkist controle uit te oefenen.

Tot hiertoe bleef het onbepaald wie van het Parlement zou deel uitmaken. In feite was het alleen de adel. In 1259 ('Provisions' van Westminster) werden er ook 'mindere lieden' in opgenomen, en in 1265 was het stelsel volmaakt: ook de kerkelijke overheid had er hare vertegenwoordigers.

Welke was de beteekenis van die hervormingen? Volgens Petit-Dutaillis, nogal beperkt, en alleszins louter feodaal. Zijn denkbeelden worden echter sterk betwist, en wijzelf voelen er eerder weinig voor. Wij geven het toe, de edelen, van wie de beweging schijnt uitgegaan te zijn, steunden hun tusschenkomst op het feodale beginsel van bijstand, met raad en daad aan den vorst verschuldigd. Doch voelt men den hoon niet in die reden, wanneer de gewapende bijstand in werkelijkheid een oproer was? De groote nieuwigheid, haar draagwijdte is ontzaglijk - was het zegevieren van het beginsel van meezeggenschap van het volk, al was het aanvankelijk maar van één sociale klas, in de aangelegenheden van het bestuur. Voor de eerste maal sedert den Romeinschen tijd welicht, kon men weer spreken van staatsrecht. Voor ons is en blijft dus 1215 de aanvangsdatum van een nieuwe orde van zaken in Engeland. Een nieuwe orde welke trouwens, tengevolge van allerlei omstandigheden, weldra in nagenoeg geheel West-Europa de vorstelijke centralisatiepogingen zou temperen.

Petit-Dutaillis' boek heeft ons een meesterlijke studie gegeven, de beste wellicht die tot hiertoe verscheen, over een vraagstuk dat, als het ware, nog actueel is tengevolge van den conservatieven zin van het Engelsch volk. Het kan, naar onze meening, onze lezers interesseeren met de geschiedenis van het ontstaan van den Engelschen Standenstaat - ook een crisis van den staat - kennis te maken. Wij kennen geen beteren gids dan het even besproken werk. - De aangename stijl, de fijne ontleding van gebeurtenissen en karakters, de boeiende uitleg van het staatsmecanisme zijn zooveel hoedanigheden die het aantrekkelijk zullen maken. Een der mooiste aanwinsten der historische wetenschap in de jongste jaren.