Streven. Jaargang 2

[p. 161]

[Nummer 3]

Duitschlands verleden en toekomst in het licht der wetenschappelijke literatuur sinds 1930
door H. Bruders, S.J., Dr. Theol. en Phil., Prof. van de Universiteit te Innsbruck; Valkenburg (Limb., Nederland).

Indien de Vlaming, een klaar begrip, een helder inzicht wil krijgen van zijn dichters en kunstenaars, als Joost v.d. Vondel, Rubens en van Dyck bijvoorbeeld, ten aanzien van hun oorspronkelijk scheppende kracht, dan zal hij de geestelijke stroomingen bestudeeren van het begin der 17^e eeuw. Te midden in den tijd, waaruit zij voortkomen, zal hij de werken dier drie meesters weten te plaatsen. Al 't overeenkomstige, het gemeenschappelijke, kortom al wat vereent, springt dan terstond in 't oog. Wederzijdsche invloed, innerlijke en uiterlijke afhankelijkheid worden zichtbaar, en de hoofdtrekken vooral teekenen zich scherp af van al het bijkomstige.

Passen we dergelijke methode toe op onzen tijd en op Duitschland.

Geheel de wetenschappelijke literatuur⁽¹⁾, sedert 1930, plaatsen we midden in de tegenwoordige geestesstroomingen. De afzonderlijke werken, hun onderlinge verbinding en samenhang behandelen we slechts, voor zooverre zij getuigen zijn van het taaie streven en krachtvolle worstelen van het Duitsche volk.

Wij betitelen deze bijdrage: Duitschlands Verleden en Toekomst. Is 't niet mogelijk, dat wetenschappelijke arbeid zich onmiddellijk met de toekomst inlaat, toch is alle uiteenzetting over het verleden rijk aan vingerwijzingen en richtlijnen voor den komenden tijd. Meer nog, de krachten, die zich laten gelden in de wetenschappelijke literatuur van het volk, helpen de wegen banen voor de toekomst.

(1) Onderling verband tusschen literatuur en volk:

Nadler Josef, Buchhandel, Literatur und Nation in Geschichte and Gegenwart, 1932.

Paschke-Rath, Lehrbuch des deutschen Buchhandels, 7 Auflage besorgt von Gartmann, 1932.

Olbrich Wilhelm, Einführung in die Verlagskunde, 1932.

[p. 162]

Nog een paar inleidende opmerkingen: niet zoozeer de min of meer subjectieve kantteekeningen dezer studie zijn hier hoofdzaak, maar wel de boeken of werken opgegeven in de nota's - het spreekt vanzelf dat wij enkel waarlijk wetenschappelijke werken in die nota's zullen vermelden. - Om op ons voorbeeld terug te komen: het zijn de werken zelf van Rubens, Van Dyck en Vondel, die de kunstvorscher steeds voor oogen moet houden. Zijn indrukken moet hij immer toetsen aan de oorspronkelijke meesterstukken, en voor zoover menschelijk inzicht dit vermag, dient hij de werken te schouwen in 't licht, waarin het genie der kunstenaars ze oorspronkelijk heeft geschapen. In dien zin zijn de nota's van grooter belang dan de tekst.

Dat de hier vermelde werken feitelijk bij elkaar behooren en met elkaar samenhangen, is niet het willekeurig werk van een enkeling. Als de bloemen van het veld zijn ze opengebloeid; de botanicus die ze eenvoudig weg classificeert heeft haar noch de gemeenschappelijke eigenschappen noch de onderscheidene kenmerken geschonken.

Onze vergelijking met de drie Nederlandsche kunstenaars kan het vermoeden verwekken, dat wij hier ook de afzonderlijke schrijvers in hun persoonlijkheid willen belichten en karakteriseeren. Met levenden is zulks niet goed mogelijk. Een subjectieven kant van de wetenschappelijke bedrijvigheid wil ik toch even aanstippen en illustreeren met het volgende voorbeeld. De naam van Pater Braun, schrijver van 'Die belgischen Jesuitenkirchen' (1907) is ons allen bekend. Welnu, toen hij in 1924 zijn groot levenswerk in twee boekdeelen 'Der christliche Altar' in het licht gaf, had dit jammerlijk ten gevolge den ondergang van zijn Munchenschen uitgever. Voor zijn volgende boek 'Das Altargerät in seiner geschichtlichen Entwickelung' bracht Kardinaal Ehrle een bedrag samen van 6.000 Mark, waardoor hij den uitgever van alle risico ontlastte en het uitgeven van het werk mogelijk maakte (1931). Dat een geleerde met zijn schrijven, zijn werken niets verdient, ja meestal totaal niets, is bijna vanzelfsprekend. Zoo getuigen dan de tallooze wetenschappelijke publicaties van een groote offervaardige krachtinspanning vanwege enkeling en volk.

Merken we nog op dat in de protestantsche schriften over godsdienst⁽²⁾ het persoonlijke, het subjektieve vaak op het voorplan

(2) De subjektieve kant in de protestantsche uiteenzetting van het religieuse:

Mandel Hermann, Wirklichkeitsreligion. Religion als Sinngebung des Daseins, 1931. - Das metaphysisch-religiose Ringen der Nachkriegszeit, 1932.

Wehrung Georg, Geschichte und Glaube, Eine Besinnung auf die Grundsätze theol. Denkens, 1933.

Gulin E.G., Die Freude im Neuen Testament 1. Teil Jesus, Urgemeinde, Paulus, 1932.

von Selchow, Der Glaube in der deutschen Ich-Zeit, 1933.

Wolf Heinrich, Geschichte der katholischen Staatsidee, Kaiser Augustus oder Jesus Christus, 1933. - Waffen fur den taglichen Kleinkrieg gegen Katholiken.

Wilhelm Julius, Das Fortleben des Gallikanismus in der französischen Literatur der Gegenwart, 1933. - In den vreemde zou niemand, in dit boek, een verheerlijking zoeken van den taaien eigen aard van het fransche volkskarakter, dat ook onbewust het religieuse boetseert, omwerkt en zich dienstbaar maakt. - Het Gallicanisme wordt hier als een model voorgehouden, om aan de Duitschers een voorbeeld te geven, het eigene tot in zijn fijnste vertakkingen te beschermen en niets vreemds toe te laten.

[p. 163]

treedt. Bij von Selchow b.v. komt het in naieve openhartigheid te voorschijn. Maar ook de protestantsche theologie heeft een totalen ommezwaai gemaakt van de Subjectiviteit van Kant en Schleier-macher, naar eene objectieve openbaring en haren van God gegeven inhoud. Karl Barth, Emil Brunner zijn hier de baanbrekers.

Doch afgezien van deze uitzonderingen is de blik van de wetenschappelijke vorschers klaar en duidelijk gericht op het geheel, op het volk. Het eigene, het persoonlijke wordt op den achtergrond geschoven. Dat is zoo waar, dat een werk als 'Der Jude Philo als socialer Denker' zonder die algemeene geestesrichting eenvoudig weg niet denkbaar is.

Duitschland's jongste wetenschappelijke literatuur biedt zulk uitgebreide stof tot veelzijdige belichting dat wij verplicht zijn ons te beperken. Wij willen in deze bijdrage even nagaan; haar belangstelling voor land en volk; haar interesse voor het buitenland; de verhouding van katholieke en protestantsche schrijvers tegenover elkaar en tegenover de zoogenaamde nieuwe Heidenen.

Als eerste en voornaamste studie-onderwerp komt in aanmerking het duitsche volk⁽³⁾ als ras, als staatkundige, kultureele, taalkundige eenheid [I.]

(3) Het gemeenschappelijke, het volk, het nationale overal op de eereplaats:

Jürgensmeyer, Der mystische Leib Christi als Grundprincip der Aszetik, 1933.

Eisenhofer, Handbuch der katholischen Liturgik, 2 Bände, 1933.

Raab, Das Katechismusproblem, 1933.

Zellinger Johannes, Augustin und die Volksfrömmigkeit, Blicke in den frühchristlichen Alltag, 1933.

Kriss Rudolf, Die religiöse Volkskunde Altbayerns, Dargestellt an den Wallfahrtsbraüchen, 1933.

Zaehle Barbara, Knigges Umgang mit Menschen und seine Vorlaüfer, Ein Beitrag zur Geschichte der Geseilschaftsethik, 1933.

Muckermann, Hermaan Eugenik, 1934.

Geiger Franz, Philon von Alexandrien als sozialer Denker, 1932.

[p. 164]

Daarbij is er op iedere Universiteit een philologische Faculteit, die zich in fransche, engelsche en andere takken onderverdeelt. Iedere hoogeschool-student wordt door de Universiteits-statuten verplicht een gedrukte dissertatie te schrijven over b.v. engelsche, fransche, russische geschiedenis of literatuur. Zij vertolken daardoor hun zienswijze, hun oordeel, hun gevoelens tegenover de in den wereldoorlog vijandige volken [II.]

De katholieke en de protestantsche literatuur streven er naar, aan volk en staat te geven al wat hun wereld-beschouwing redelijk toelaat. - De godsdienstloozen integendeel onderscheiden zich door een totale en onvoorwaardelijke overgave: voor hen vervangt staatsdienst alle godsdienst en geloof. - Door tegenstelling met deze opvatting is tusschen Katholieken en Protestanten, de tegenstanders van gisteren, toenadering ontstaan. Beiden willen een staatsdienst met onverdeele toewijding, maar op grond van godsdienstige beginselen. Hoewel dit gemeenschappelijk politiek doel nastrevend, blijven beide partijen toch ook heden nog klaar en uitgesproken gescheiden, wat de godsdienstige leer betreft. De pennestrijd daaromtrent heeft evenwel veel van zijn scherpte en bitterheid verloren. Het onderzoek naar de oorzaken dezer toenadering op wetenschappelijk gebied is bijzonder belangwekkend en bij bestudeering der verschenen werken valt ze onmiddellijk in 't oog [III.]

Op elk literair gebied treffen we een opgewekt leven aan. De ijver voor de eigen stelling doet den slinger wel wat sterk naar links of rechts slaan, maar een gemeenschappelijke, wetenschappelijke methode houdt de strijders, als geschoolde schermers, binnen behoorlijke perken. En kan men een tegenstander op een objectief-kwetsende uitlating opmerkzaam maken, dan zal hij zich daardoor niet gekrenkt voelen en gaarne met de gemaakte opmerking rekening houden. Dit geldt namelijk ook voor politieke uiteenzettingen, waardoor gewezen krijgsvijanden in het gedrang komen.

[p. 165]

I. Belangstelling voor land en volk.

We hebben er reeds op gewezen, het is het duitsche volk als ras, als staatskundige en kultureele eenheid, dat het eerste voorwerp van alle studie uitmaakt. Geleerden met wereldnaam stellen hunne krachten in dezen nationalen dienst. 'Alt Germanien' betitelt Eduard Norden zijn jongste werk (1931). Het laatste deel van het boek behandelt 'Italisches, Illyrisches, Germanisches' (blz. 217-315). De voorgeschiedenis van europeesche stammen en volkeren, alsook die der vroegste tijden moet opgehelderd worden.

Werd den germaanschen ongekerstenden door zijn inlijving in het christendom⁽⁴⁾ niet in zijn edele beslist-karakteristieke natuurlijke hoedanigheden geweld aangedaan, schade berokkend? Een groote reeks, waaronder ook vele wetenschappelijk vruchtbare werken, nemen stelling tegenover dit probleem. Hier hebben Katholieken en Protestanten hetzelfde bolwerk te verdedigen.

Is bij het duitsche volk de staatsgedachte - opgevat als staats-

(4) Eerste missioneering der Germanen:

Hampe K., Vergangenheit und Gegenwart, 1934.

Thauren Joh. S.V.D., Der Einfluss der Mission und des Missionsgedankens auf die Geistesgestaltung des 18. und 19. Jahrhunderts, 1933.

Günter Heinrich, Das werdende Deutschtum und Rom von Einhard zu Widukind von Korvey, 1933.

Wiedemann M.S.C. Die Sachsenbekehrung (Missionswissenschaftliche Forschungen Schmidlin), 1934.

Oppenheim Ph., Der H. Ansgar und die Anfänge des Christentums in den nordischen Ländern, 1931.

Dörries H., Germanische Retigion und Sachsenbekehrung, 1934.

Goessler, Die Anfänge des Christentums in Würtenberg, 1932.

Jung-Diefenbach, Die Friesenmission, 1931.

Schlunk Martin, Führer fremder Völker und das Christentum, 1933.

Brackmann A., Die Anfange der Slawenmission und die Renovatio Imperii des jahres 800, Sitzungsberichte der preuss. Akademie der Wissenschaften phil. hist., Kl. 1931, 9.

De stichting van de aartsbisdommen Hamburg en Salszburg worden met elkaar vergeleken, verder het ontstaan van het keizerrijk (800) met de nieuwe vestiging (962).
De politiek van het Oosten leidt de duitsche heerschers in hun handelen. Uit het verheven standpunt der universeele, wereldwijde taak van het westelijk Imperium Christianum wordt alles gezien. Ver verwijderd van enge veroveringspolitiek, gebeurt alles in verbinding met het centrum v

[p. 166]

kundige eenheid -⁽⁵⁾ uit eigen grond en bodem gesproten, of is ze zooals het christelijk-godsdienstige ferment ras-vreemd en aan andere volkeren ontleend? Aan de staatkundige ideeën en kultureele grondlagen beantwordt de opvatting over politiek en over sociale hulp. Al het practische, dat met die problemen verbonden is, wordt met groote zorg theoretisch bestudeerd en tot in de jongste tijdspanne nagegaan (Karl Pfister).

In deze beschouwingen, altijd als nuchter-wetenschappelijke besluiten voorgesteld, komt de wetenschap wel eens tot gevolgtrekkingen,⁽⁶⁾ die het verlangde doel heel wat meer benaderen dan de

(5) Germaansche staatsopvatting: oorsprong, ontwikkeling en laatste uitwerking:

Arnold, Die Staatslehre des Kardinals Bellarmin, 1934.

Donoso Cortes (Ubersetzer: Fischer), Der Staat Gottes, 1933.

Laun Rudolf, Der Wandel der Ideen Staat und Volk als Aüsserung des Weltgewissens, Eine völkereehtliche und staatsrechtliche Untersuchung auf philosophischer Unterlage, 1933. - Vrijheid van bekentenis voor volksgemeenschap wordt vereischt.

Vogt Erika, Die gegenhöfische Strömung in der deutschen Barocklite-ratur, 1932.

Boos Roman, Neugeburt des deutschen Rechts, Ein Beitrag zur Uberwindung des corpus juris, 1934.

Koellreuter Otto, Der deutsche nationale Rechtsstaat, Zum Wandel der deutschen Staatsidee, 1932.

Voegelin Erich, Rasse und Staat, 1933. - Zijne grondgedachten zijn in tegenspraak met de nationaal-socialistische opvatting van volk en staat - de natuurlijke gegevens van het volk zijn voor hem wetenschappelijk niet vatbaar.

Leipoldt Joh., Antisemitismus in der alten Welt, 1933.

Lorch Theod., Die Beurteilung des Eigentums in deutschen Protestantismus seit 1848, 1930.

Kroner Richard, Kulturphilosophische Grundlegung der Politik, 1931.

Grabowsky Adolf, Politik, 1932. - Raum als Schicksal, Das Problem der Geopolitik, 1933.

Messner, Die soziale Frage der Gegenwart, 1932.

Schien Martin, Evangelische Kirche und Politik. - Goed werk.

Ziegler Heinr. O., Autoritärer oder totaler Staat, 1932.

Pfister Karl, Die Rettung des parlamentarischen Systems. Die parlamentarische Demokratie als verfassüngsmässig beschrankte Herrschaft der einfachen Mehrheit und deren Herausstellung durch ein neues Verfassungselement, den 'Vertretertag', 1934.

(6) Wetenschappelijke konstrukties:

Faulhaber Roland, Der Reichseinheitsgedanke in der Literatur der Karolingerzeit bis zum Vertrag von Verdun, 1931. - Reeds van den aanvang af bestond er een frankisch-germaansche theorie over het imperium. Ze week af van de pauselijke, betoont sterker het theoretische element en voert het subtieler uit, dan men het bewijzen kan.

Höfler Otto, Kultische Geheimbünde der Germanen, 1934. - Kerstmis, Vastenavond, wild leger, wilde jacht, wilde jagers, hellewagen in de vastenavondstoet van Neurenberg, scheepjes in de rotsteekeningen van den bronstijd. Guilelmus Avernus, aartsbisschop van Parijs, en Etienne de Courbon, O.P. Inquisitor, worden als getuigen opgeroepen en leveren heel wat materiaal.

Petersen-Trunz, Lyrische Weltdichtung in deutschen Ubertragungen aus sieben Jahrhunderten, 1933.

Poschel Karl, Die elsässische Lyrik des 19. Jahrhunderts in ihrer Abhängigkeit von den literarischen Strömungen Deutschlands, 1932.

[p. 167]

naar voren gebrachte gronden schijnen te bewijzen; de scientia wordt dan aan praktische doeleinden ondergeschikt.

Op volstrekt edele en kernachtige wijze worden ook uit het staatsleven der Oudheid⁽⁷⁾ gezichtspunten belicht, die voor het politieke en kultureele leven en de nooden van dezen tijd vruchtbaar zijn. Zoo wint het betoog aan leven en bezieling. Soms echter geraakt de wetenschap daardoor in een moeilijk parket. Een goed deel van dezen populariseerenden toon mag wel op rekening van den uitgever geschreven worden, die een zoo groot mogelijk publiek voor het werk interesseeren wil. Hij zal er dan ook voor zorgen zelfs in den titel van het boek⁽⁸⁾ te laten uitkomen, dat het een voor een ieder bevattelijke inleiding is aangaande de behandelde materie.

(7) Aanwenden der Oudheid ter verdediging van den tegenwoordigen staatsvorm:

Bethe Erich, Tausend Jahre altgriechischen Lebens, Mykene-Sparta-Milet-Athen-Alexandria, 1933. - Het streng-wetenschappelijke beeld wordt vervolledigd, onzekere trekken verduidelijkt, de kleuren rijker uitgeteekend.

Kornemann Ernst, Staaten, Völker, Männer aus der Geschichte des Altertums, 1934. - Ontstaan en vergaan der staten tot den laatsten weerklank in den politiek bewogen tegenwoordigen tijd.

Bogner Hans, Die verwirklichte Demokratie, Die Lehren der Antike, 1930. - Schaduwzijden van demokratische regeeringsvormen; tendentieus.

Deutsch-armenische Gesellschaft Armeniertum-Ariertum, 1934.

(8) Ter zijde stellen van het deskundige, streven naar vulgarisatie:

Maurer Friedrich, Volkssprache, Abhandlungen über Mundarten und Volkskunde, 1933.

Passarge Siegfried, Einführung in die Landschaftskunde, 1933.

March Arthur, Einführung in die moderne Atomphysik in allgemeinverständlicher Darstellung, 1933.

Rohracher H., Kleine Einführung in die Charakterkunde, 1934. - Uitslagen van Wetenschappelijke studie worden op bevattelijke wijze uiteengezet. Klaar en krachtig.

[p. 168]

Dit praktische standpunt zal ook wel aanleiding gegeven hebben tot den vertalingroes.⁽⁹⁾

Een vloed van geschriften en boeken was met het eeuwfeest van den H. Augustinus op de markt gekomen; toch werd het werk van den Franschman E. Gilson (1830) in 't Duitsch vertaald. Een Zweed Gunner Myrdal onderzocht het politieke element in de nationaal-economische theorieën en wees op de gistende, ingrijpende kracht, welke aan de politiek eigen is. Aanstonds werd het boek aan het duitsche volk en zijn lezers aangepast.

In het streven alle krachten voor volk en staat dienstbaar te maken, wordt het verleden vooral bestudeerd om leidersnaturen⁽¹⁰⁾ te kweeken en naar voren te brengen. Heiligen en helden krijgen hierdoor een bijzondere beteekenis. In de protestantsche kringen van Marburg werd in 1931 de H. Elisabeth speciaal gevierd. De vraag

(9) Uitkijk naar buitenlandsch werk. - Vertalingen:

Gilson Stefan, Der H. Augustin eine Einführung in seine Lehre; übersetzt von Ph. Bohner und T. Sigge, 1930.

Gunner Myrdal (Mackenroth Gemard), Das politische Element in der nationalökonomischen Doktrinbildung 1932, aus dem Schwedischen übersetzt.

Risch Friedrich, übersetzt und erlaütert die Reise zu den Mongolen 1253-1255 des Wilhelm von Rubruk, O.F.M., 1934.

Alkofer, Sämtliche Schriften der H. Theresia von Jesu, 1932.

(10) Leidersnaturen; helden en heiligen uit de christelijke periode en de heidensche Oudheid:

Busse-Wilson Elisabeth, Das Leben der H. Elisabeth von Thüringen, 1931.

Gisbert Menge, zur Elisabethforschung Franziskanische Studiën, 1932.

Beda Kleinschmidt, O.F.M., Antonius von Padua in Leben und Kunst, Kult und Volkstum, 1931.

Walterscheid Johann, Deutsche Heilige, 1934. - 555 reproducties. - Een bieënkorf van heiligheid, rijk aan volkeren, was en honing.

Frischmuth Gertrud, Lic. theol., Die paulinische Konception in der Frömmigkeit Bernhards von Clairvaux, 1933. - Kern des Tugendsystem des H. Bernhard von Clairvaux, 1934.

Michael Müller, Frohe Gottesliebe, Das religiös sittliche Ideal des H. Franz von Sales, 1933.

Martin, Die Theologie des H. Franz von Sales, 1934.

Hummeler, Helden und Heilige, 1934.

Sigrid Hundset, Die H. Angela Merici, 1933.

Coudenhove, Maria Ward, eine Heldenlegende, 1933.

Ax Wilhelm, Plutarch 2 B^de; ein griechisches und ein römisches Heldenleben. Levensbeschrijvingen van groote mannen.

Hofmann, Die heroïsche Tugend, 1933.

Hilka Alfons, Die Wundergeschichten des Casarius von Heisterbach, 1933.

[p. 169]

beantwoordend: 'Was verbindet uns mit der H. Elisabeth?' wijst H. Frick het hatelijke boek van Busse-Wilson van de hand. Ook de katholieke uitbeeldingen van de heiligen zijn sterk door de nieuwe geestelijke stroomingen - in goeden zin echter - beïnvloed. Het heldhaftige (Ward), het populaire (Antonius) en het duitsche (Walterscheid) worden naar voren gebracht. - Volgens Joz. Naberhaus (Protestant) 'die Persönlichkeit und das Werk Benedikts von Aniane' (750-821) is deze heilige de eerste groote monnikennatuur uit den germaanschen stam. Hij bewerkt de innige en eenvormige aansluiting van de Frankische Kerk met de Wereldkerk en zijn arbeid is gelijk te schatten met het werk van den H. Bonifacius.

Zelfs de oude schatten van Plutarchus worden opnieuw opgedolven. In een moderne atmosfeer marcheeren de verjongde gestalten flink en frisch voor ons op.

De moedertaal⁽¹¹⁾ staat in nauw verband met ras en staats-vorming; ze is in de politiek een gistend element, ze vereenigt door

(11) De taal, het geestelijk verbindingsmiddel naast ras en staat:

Breda Gregorius, O.M. Cap., Die Muttersprache. Eine Missions- und religionswissenschaftliche Studie über die Sprachenfrage in den Missionsgebieten, 1933.

Wentz Gottfried, Das Bistum Havelberg (Germania sacra Abt. 1). Die Bistümer der Kirchenprovinz, 1933.

Stenzel Julius, Philosophie der Sprache, 1934.

Rohmeder Wilhelm, Das Deutschtum in Südtirol. Mit einer Karte der Umgangssprachen in Südtirol, 1932.

Friehe E.G., Geschichte der 'National Zeitung' 1848-78, 1933.

Menschke Kurt, Schwerttanz und Schwerttanzspiet im germanischen Kulturkreis, 1931.

Krollmann Christian, Politische Geschichte des Deutschen Ordens in Preussen, 1932.

Lintzel Martin, Der historische Kern der Siegfriedsage, 1934.

Windler, Das Bremer mittelniederdeutsche Arzneibuch des Arnoldus Doneldey, 1932.

List Friedrich, Schriften, Reden, Briefe B^d III Schriften zum Verkehrswesen, 1931. - Nationale en internationale beteekenis der spoorwegen.

Witthauer Kurt, Der Durchgangsverkehr durch Deutschland und seine geographischen Grundlagen, 1933.

Haupt und Wentzcke, Quellen und Darstellungen zur Geschichte der Burschenschaft und der deutschen Einheitsbewegung, 1932.

Graf du Moulin, Eckart Geschichte der deutschen Universitäten, 1929.

Schrobler Ingeborg, Wikingische und spielmdnnische Elemente im zweiten Teil des Gudrunliedes, 1934. - Tegen Panzer: 'Hilde-Gudrun' 1901, die één enkelen dichter aannam, verdedigt de schrijver de stelling, dat we hier staan voor verschillende bewerkingen van dezelfde stof.

[p. 170]

onbreekbare banden volksdeelen en stamgenooten, ook hen, die in vreemde landen leven. Het is opmerkelijk, dat de Universiteiten heden bijzonder gelden als heiligdommen voor taalstudie en taal-bevordering.

Kunstgewrochten: Waar de menschelijke gedachte in bijzonder verhevene taal wordt weergegeven, in beeld wordt uitgeteekend met penseel en stift ofwel uit steen gebeiteld, daar spreken wij van kunst.⁽¹²⁾ Die wordt niet verwaarloosd, zelfs verdwijnende kunstwerken⁽¹³⁾ worden piëteitsvol bewaard. Hiervan een paar voorbeelden ter illustratie: Te Konstantinopel vernielde in den zomer van 1912 een geweldige brand de bijna geheel uit houten huizen

(12) Volkskunst die zich met het volk ontwikkelt:

Elliger Walter, Zur Entstehung und frühen Entwickelung der Altchristlichen Bildkunst, 1934.

Deckert Hermann, Deutsche Kunst I Bd. Von den Anfängen bis zum Ende des romanischen Stils, 1931.

Pulikowski Julian, Von Geschichte des Begriffs Volkslied im musikalischen Schrifttum, 1933.

Pyritz Hans, Paul Flemings deutsche Liebeslyrik, 1932.

Wegener Richard, Volkslied, Tracht und Rasse, 1931.

Bretschneider Anneliese, Die Heliandheimat und ihre sprachgeschichtliche Entwickelung, Deutsche Dialektgeographie, 1934.

Newald Richard, Deutscher Horaz in fünf Jahrhunderten, 1933.

Klein Dorothee, St. Lukas als Maler der Maria, Ikonographie der Lucas-Madonna, 1933.

Kohier Wilhelm, Die karolingischen Miniaturen, 1930.

Martius Lilli, Die Franziskuslegende in der Oberkirche von S. Francesco in Assisi und ihre Tellung in der kunstgeschichtlichen Forschung, 1932.

von Oelsen Herbert, Tausend Jahre deutscher Plastik und Malerei, 1934.

Friedrich Alexander, Handlung und Gestalt des Kupferstichs und der Radierung, 1931.

Dietrich Fritz, Geschichte des deutschen Orgelchorale in 17. Jahrh., 1932.

Cherbuliez A.E., Die Schweiz in der deutschen Musikgeschichte, 1932.

Langlotz-Hahland, Griechische Vasen, (in Würzburg), 1932.

Wrede Walther, Attische Mauern, Athen, 1933.

Moortgat A., Die bildende Kunst des alten Oriënt und die Bergvölker, 1932.

Krahmer Gerhard, Figur und Raum in der ägyptischen und griechisch-archaischen Kunst, 1931.

Wulff Oskar, Die neurussische Kunst in Rahmen der Kulturentwicketung Russlands von Peter dem Grossen bis zur Revolution, 1932.

(13) Verdwijnende kunstwerken en kunsttechniek als historisch materiaal bewaard:

Mamboury Ernst und Wiegand Theodor (Unter Mitwirkung von Hölscher, Wulzinger, Unger), Die Kaiser Paläste von Konstantinopel zwischen Hippodrom und Marmara-Meer, 1934.

Appel Carl, Die Singweisen Bernarts von Ventadorn, Nach den Handschriften mitgeteilt, 1934. Sternitzke Erwin, Der stilisierte Bdnkelsang, 1933.

Becking G., Der musikalische Bau des montenegrinischen Volksepos, 1933.

Wunsch Walter, Die Geigentechnik der südslawischen Guslaren, 1934.

Laatste overblijfsels van de homerische epiek: door het aanslaan van nevennoten bekomt men de zoogenoemde sierfiguren (Trillers-Triolen), die de eentonigheid van het unisono breken.

[p. 171]

bestaande wijk tusschen het gerechtshof, de renbaan en de Zee van Marmara. Daar stonden eens de voornaamste paleizen der Bijzantijnsche keizers. Onder den oorlog (1918) werd die plaats onderzocht en uitgemeten, en in 1934 verscheen daarover een werk. - Op het gebied der muziek tracht de konservatieve techniek oude melodieën te doen herleven, en wat uitsterft tenminste als geschiedkundig materiaal te bewaren voor komende tijden.

II. Studien over het buitenland.

Nergens treedt de nuchter-geleerde natuur der Duitschers zoo ver-rassend aan het licht als in de talrijke werken over landen en volken waartegen zij onder den wereldoorlog gestreden hebben.⁽¹⁴⁾ De meeste dezer boeken zouden vóór 1914, wat toon en ten deele ook

(14) Werken over den wereldoorlog of over de toen vijandige volken:

a)

Frankrijk en België:

Spethmann Hans, Das Ruhrgebiet im Wechselspiel von Land und Leuten, Wirtschaft, Technik und Politik I Bd Von der Römerzeit bis zur Gestaltung eines Reviers des 18. Jahrhunderts., II Bd. Die Entwickelung zum Grossrevier seit Mitte des 18. Jahrhunderts, 1933.

Oncken Hermann, Das Deutsche Reich und die Vorgeschichte des Weltkrieges Bd. 1. 2, 1933.

Perizonius Albert, Die französischen Invasionswege in das Reich von Ludwig XIV bis zur Gegenwart, 1933.

Hansen Joseph, Quellen zur Geschichte des Rheinlandes im Zeitalter der französischen Revolution 1780-1801, 1931.

Kreuzberg Bernhard Josef, Die politischen und wirtschaftlichen Beziehungen des Kurstaates Trier zu Frankreich in der zweiten Hätfte des 18. Jahrhunderts bis zum Ausbruch der französischen Revolution, 1932.

Cramer Ulrich, Die Verfassung und Verwaltung Strassburgs von der Reformation bis zum Fall der Reichsstadt (1521-1681), 1931.

Ittenbach Max, Mehrge Setzlichkeit, Studien am deutschen Volkslied in Lothringen, 1932.

Alte Strassburger Universitätsreden, Zur Erinnerung an die 1872 gegründete Universitát, 1932.

Sproemberg Heinrich, Beiträge zur französisch flandrischen Geschichte, 1. Bd, 1931.

Hartig und Schellberg, Handbuch der Frankreichkunde, Teil II, 1930.

Langer Werner Friedrich, Der Grosse und die geistige Welt Frankreichs, 1932.

Hess Gerh, Französische Philosophie der Gegenwart, 1933.

Grober-Hofer, Geschichte der mittelfranzösischen Literatur, 1933.

Knauer Karl, Studiën zur Geschichte der Farbenbestimmung im Französischen von den Anfdngen bis gegen Ende des 18. Jahrhunderts, 1933.

Cramer Friedrich, Der Heilige Johannes B. im Spiegel der französischen Pflanzen und Tierbezeichnungen, 1932.

Huth Reinhard, Louis Claude de St Martin, Der Mensch, der Mystiker, der Staatsphilosoph, 1932.

von Mises P. S., de Laplace (1814) philosophischer Versuch über die Wahrscheinlichkeit, 1932.

b)

Engeland:

Knoll Kurt, London im Mittelalter, 1932.

Wilde O., Miltons geistesgeschichtliche Bedeutung, 1933.

Vogt F., Milton als Publizist, 1932.

Hardeland Gertrud, Miltons Anschauungen von Staat, Kirche, Toleranz, 1934.

Koziol Herbert, Grundzüge der mittelenglischen Stabreimdichtungen, 1932.

Mezger Fritz, Der Ire in der englischen Literatur bis zum Anfang des 19. Jahrh., 1929.

c)

Rusland:

Stählin Karl, Geschichte Russlands von den Anfängen bis zur Gegenwart, 2. Bd., 1930.

Kramer, Das rote Imperium (in Rusland), 1932.

d)

Servië:

Rathmann Erich, Die Balkanfrage 1904-1908 und das Werden der Tripelentente, 1932.

Giesche Richard, Der serbische Zugang zum Meer und die europäische Krise, 1912, 1932.

[p. 172]

wat inhoud betreft, er niet anders uit gezien hebben. Geen historicus of geschiedschrijver zal Oncken, hoe ook zijn werk van innerlijke grootheid en zelfbeheersching getuigen moge - al wat geschreven werd over Duitschland en den wereldoorlog heeft hij in een beknopt doch grootsch standaardwerk samengevat -, geen geschiedkundige zeg ik, zal hem in alle onderdeden van z'n werk willen bijspringen: bij voorbeeld bij zijn verheerlijking of becritiseering van den grooten Bismark. Maar ieder ontwikkelde lezer zal er een meer onbevangen, ruimeren blik krijgen, waardoor meteen beschuldigingen en rechtvaardiging of verdediging in een ander licht komen te staan, beter naar hun waarde geschat worden. Oncken ziet de jaren 1914 tot 1918, als één golfslag in de eeuwenlange deining van de geschiedenis der volkeren. De afzonderlijke mensch, de enkeling treedt geheel en al terug; er blijft alleen maar het groote spel der volkeren-krachten.

[p. 173]

Hij legt in zijn werk den bijzonderen nadruk op de ongunstige geografische ligging van Duitschland, dat naar rechts en links, naar boven en onder, kortom naar alle zijden, door nabuurstaten ingesloten is en zoodoende den bestendigen druk dier omringende landen ondergaat. - Voor Spethmann was het minder moeilijk de geschiedenis van het Roergebied objectief te schilderen van de eerste tijden af tot aan den oorlog.

Veronderstellen wij even dat een Engelschman de gansche duitsche literatuur van uit de vroegste tijden gaat doorsnuffelen en het beeld van den 'duitschen Michel' teekent, zooals het in de letterkunde overal voorkomt als dit van een goedmoedige kerel, die zich veel of alles laat gevallen; wat zou dit opzien baren! Dat een Duitscher dit doet bij anderen en ons zoo b.v. het beeld van den Ier weergeeft, vindt eenieder vanzelfsprekend. Ieren en Engelschen kunnen het Oud-Gaelische op een deskundige wijze beter in Duitschland leeren dan in eigen land. De woordenschat dier taal wordt door duitsche geleerden verzameld.

Kritische uitgaven.

De eigenlijke geleerden-arbeid: de uitgave der christelijke schrij-vers te Berlijn, de nieuwe door Ed. Schwartz ondernomen uitgave van de akten der Concilies (431, 451, 453), het publiceeren van de christelijke Inschriften door E. Diehl, van de oudlatijnsche door Lommatzsch, van de Grieksche door Klaffenbach, van de Attische door Diepolder; dit alles is te zeer zelfverloochenend werk in stilte, om ons over het volk als geheel iets te kunnen openbaren. De technische methode voor deze uitgaven is zoo strikt bepaald en klaar omlijnd, dat het bijna onverschillig is of de uitgave ons bezorgd wordt door den katholieken pastoor Rucker (Florilegium anonymum Edessenum) of door Pater Merk, S.J. (Novum Testamentum graece et latine) of door een Protestant. Het bijgevoegde kritische apparaat is van dien aard dat iedere opgenomen variante kan worden gecontroleerd. Dat echter deze voorbereidende arbeid, onmiddellijk bij de bronnen, nog op zoo uitgebreide schaal kan doorgevoerd worden, getuigt van de sterke dragende kracht van het gansche volk. Het moedig aandurven van zulk een wetenschappelijken arbeid te midden van deze huidige economische omstandigheden, verdient dezelfde waardeering als b.v. de uitgave van 'Ons Geestelijk Erf' en de 'Monumenta Germaniae Historica'.

[p. 174]

III. Katholiek en protestant.

Laten we nu onderzoeken hoe, op literair gebied, Katholieken en Protestanten dichter bij elkaar kwamen, zonder iets op principieel gebied prijs te geven.

Sinds de 16^e eeuw staan de partijen strijdend tegenover elkander. De bronnen, waar de strijd om gevoerd wordt, zijn talrijker geworden, - maar vergeleken met den langen duur der disputen, is vermeerdering van nieuw materiaal miniem. De methode, dezelfde geschriften naar wetenschappelijke principen te behandelen, is steeds fijner en objectiever doorgevoerd.

Ook de Katholieken hebben hierin groote vorderingen gemaakt. Onder meer hebben ze die methode vooral op gebieden toegepast, die door de Protestanten minder zorgvuldig onderzocht waren en hebben daar leidende stellingen veroverd; o.m. Grabmann op het gebied der middeleeuwsche philosophie en theologie, en nog meer Pater W. Schmidt S.V.D. voor de vergelijkende godsdienstgeschiedenis.⁽¹⁵⁾ Deze veroverde posities worden nu door een voortreffelijke schaar leerlingen verzekerd.

De laatste twee dogmaverklaringen, die van de Onbevlekte Ontvangenis en die van de Pauselijke Onfaalbaarheid, hebben den weg aangewezen voor het opstellen van klare beginselen over het navorschen der dogmageschiedenis. De ontwikkeling dezer beginselen bevrijdde van een al te groote engheid en stijfheid in het verdedigen der katholieke leer.

Wel het meest sprekend voorbeeld dier engheid is Bossuet, die leefde in een tijd, waar men weinig of niets van de wetenschappelijke ontwikkeling der geschiedenis af wist. Tegenover de rotsvaste on-

(15) Vergelijkende godsdienstgeschiedenis; Schmidt S.V.D.:

Vatter Ernst, Ata Kiwan, Unbekannte Bergvölker im tropischen Holland, 1932.

A. Glathe, Die chinesichen Zahlen. Tokyo, 1932. Deutsche Gesellschaft für Natur und Völkerkunde.

Preuss K.Th., Tod und Unsterblichkeit im Glauben der Naturvölker, 1930.

Götz Berndt, Die Bedeutung des Opfers bei den Völkern, 1933.

Kunstmann Walter G., Die babylonische Gebetsbeschwörung, 1932.

Erman Adolf, Die Religion der Aegypter. Ihr Werden und Vergehen in 4 Jahrtausenden, 1934.

Anwander, Die allgemeine Religionsgeschichte im katholischen Deutschland während der Aufklärung und der Romantik, 1932.

Schmidt Wilhelm S.V.D., Der Ursprung der Gottesidee, Eine historisch-kritische und positive Studie, 1933.

[p. 175]

veranderlijkheid van den godsdienst stelt hij de natuur en de wereld, die gestadig aan verandering onderhevig zijn; van gelijkmatige ontwikkeling heeft hij geen begrip, zooals blijkt uit zijn 'Histoire universelle' waar hij, zij het onbewust, den godsdienst iedere ontwikkeling ontzegt, - Worden Bossuet en ook Döllinger naast Grabmann, W. Schmidt S.V.D., Ehrard en Butler O.S.B. gesteld, dan is de vooruitgang ongemeen groot. Door deze grondig veranderde taktiek⁽¹⁶⁾ werd b.v. de lange, bange strijd om de H. Biecht, om de jurisdictie van de Pausen in heel wat rustiger banen geleid.

Naast dit zegevierend opwaarts gaan der katholieke krachten, brachten de politieke gebeurtenissen na den verloren oorlog voor de Protestanten het eene nadeel na het andere mee. Waren ze sinds 1872, in het nieuw opgerichte protestantsche Keizerrijk, de bevoorrechte elite die in den heerscher haar godsdienstig hoofd vereerde, zoo zijn ze nu dikwijls verdrukt. - Predikanten en wel bij honderden, waren in de laatste tijden bereid hun stelling, hun tehuis en in bepaalde omstandigheden hun land prijs te geven om wille van hun geloof. Die heldhaftige gezindheid is bijzonder te waardeeren bij lieden, die zorg dragen voor vrouw en kinderen. - Maar hier handelen wij alleen over den pennestrijd om de leer. Ook op dat gebied ondervinden de Protestanten heel wat nadeelen. De Kerk der eerste tijden, die ze bijzonder bestudeeren en waaraan ze hunne beste krachten besteed hadden, heeft veel van haar belang verloren ten gunste van den tijd waarop het Christendom de Germanen bereikte. De duistere^(*) middeleeuwen, waaraan Harnack maar een paar woorden gunt, om enkel nog Luther te vermelden in de dogma-

(16) Strijdvragen omtrent de beginselen der dogmageschiedenis:

Generosus Marquardt, O.F.M., Das Wunderproblem in der deutschen protestantischen Theologie der Gegenwart, 1933.

Poschmann, Ecclesia principalis, Ein kritischer Beitrag zur Frage des Primates bel Cyprian, 1933.

Jungmann, S.J., Die lateinischen Bussriten in ihrer geschichtlichen Entwickelung, 1932.

Poschmann, Bernh., Die abendländische Kirchenbusse im frühen Mittelalter, 1930.

Raith Josef, Die englische Version des Haltgarischen Bussbuches (Poenitentiaal v.d. Pseudo-Ecgbertus), 1933. - Vroeger uitgever Benj. Thorpe 1840 'ancient laws'.

(*) Varga Lucie (protestantsch), Das Schlagwort vom finsteren Mittelalter, 1932.

[p. 176]

geschiedenis, zijn geworden de volks- en kerkgeschiedenis van Ger-manie, die alle opmerkzaamheid verdient.

De kentering komt wellicht het duidelijkst tot uiting in de literatuur over Pausen en Keizers, alsook over de Kerk. Een reuzenstap naar een gansch nieuwe kerkgeschiedenis deed Lietzmann. Na langdurige studie beheerscht hij de historische methode meesterlijk. Daarenboven bezit hij talent om plastisch te schilderen en niet te bevestigen wat, om tekort aan bronnen, nog twijfelachtig is. Maar hij mist elk besef van het bovennatuurlijke en goddelijke in den persoon en het werk van Jezus-Christus. Paulus wordt bij den bouw der Kerk beter bedeeld dan de Heer. De tijd voor dit geheel rationalistisch werk was goed gekozen. Door de nederlaag in den wereldoorlog en het aftreden van den Keizer als hoofd der Kerk, was de protestantsche gemeenschap verweesd. De nieuw-opgedwongen Rijkskerk beantwoordde niet aan de vroegere opvatting. Er ontbrak een theorie over de Kerk, om allen te vereenigen. (Die Bekenntnisse und grundsätzlichen Aüsserungen zur Kirchenfrage des Jahres 1933, Prof. Dr. Kurt Dietrich Schmidt 1934). In de opvatting van Lietzmann schuilt de strekking, de beteekenis⁽¹⁷⁾ van de H. Schrift, die in de geloovige tijden overdreven werd, heelemaal weg te redeneeren. Ze krijgt een bescheiden plaatsje in het groote kader der heele wereldliteratuur, en wordt een bron van tweeden rang. De Kerk der eerste tijden⁽¹⁸⁾, die door de nieuwe politieke en nationale strevingen veel van haar

(17) Heilige Schrift. Oud en nieuw Verbond, als geschiedkundige bron dikwijls minderwaardig beschouwd tegenover alle niet gewijde boeken:

Eissfeldt Otto, Einleitung in das Alte Testament unter Einschluss der Apokryphen und Pseudepigraphen, Entstehungsgeschichte des A.T. (Neue theol. Grundrisse hg. von R. Bultmann), 1934.

Mohlenbrink Kurt, Der Tempel Salomos. Eine U'ntersuchung seiner Stellung in der Sacralarchitektur des alten Orients, 1932.

Herzog-Hauser, Gertrud Soter, Die Vorstellung des Retters im altgriechischen Epos, 1931.

Soder Rosa, Die apokryphen Apostelgeschichte und die romanhafte Literatur der Antika, 1932.

Loewenich, Das johannes Verständnis im 2. Jahrhundert, 1932.

Erdmann, Die Vorgeschichte des Lukas und Matthaeus Evangeliums und Vergils vierte Ecloge, 1932.

Lösch St., Deitas Jesu und antike Apotheose, ein Beitrag zur Exegese und Religionsgeschichte, 1933. Katholiek, vele dwalingen uitstekend belichtend.

(18) Kerkgeschiedenis:

Bardonhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur, 5 laatste deelen.

Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur, 3 Bd., 1931 - tot de XII^e eeuw.

Rauscher-Altaner, Patrologie.

Frederik Torm, Die Psychologie der Pseudonymität im Hinblick auf die Literatur des Urchristentums, 1932.

Enrhard, Die Kirche der Martyrer, 1932.

Kirsch, Kirchengeschichte, 1930.

Peterson, Die Kirche aus Juden und Heiden, 1933.

Flade Gottfried, Die Erziehung des Klerus durch die Visitationen bis zum 10. Jahrhundert, 1933.

Hegel Eduard, Die kirchenpolitischen Beziehungen Hannovers und Sachsens und der norddeutsschen Kleinstaaten zur römischen Kurie 1800-1846, 1934.

Lietzmann, Geschichte der Alten Kirche, I die Anfänge, 1932.

Horst Stephan und Hans Leube, Die Neuzeit. Teil 4 des Handbuchs der Kirchengeschichte für Studierende, 1931.

Schultze, Altchristliche Städte und Landschaften, 1930, 3 Band, Antiochien.

PAUSEN EN KEIZERS:

Protestantsch:

Wolf Julius, Römische Geschichte, 2. Hälfte: die römische Kaiserzeit, 1932.

Krüger, Das Papsttum, seine Idee und ihre Trager, 1932.

Caspar Erich, Geschichte des Papsttums von den Anfängen bis zur Höhe der Weltherrschaft, 1 Bd. Römische Kirche und Imperium Rornanum, 2 Bd. bis Karl den Grossen, 1933.

Wühr Wilh, Studiën zu Gregor VII, Kirchenreform und Weltpolitik, 1930.

Fr. Lerner, Kardinal Hugo Candidus, 1931.

Bulst-Thiele Marie Luise, Kaiserin Agnes, 1933.

Gerda von Puttkamer, Papst lnnozenz IV, Versuch einer Gesamtcharakteristik aus seinen Wirkungen, 1930.

Dunken Gerhard, Die politische Wirksamkelt der papstlichen Legaten in der Zeit des Kampfes zwischen Kaisertum und Papsttum in Oberitalien unter Friedrich 1, 1931.

Kauffmann Heihr, Die italienische Politik Kaiser Friedrich I nach dem Frieden von Constanz, 1933.

Pollak Frey, Die Kunsttätigkeit unter Urban VIII, Bd. 1.2. 1931.

Holtzmann Robert, Der Kaiser als Marschall des Papstes, Eine Untersüchung zur Geschichte der Beziehungen zwischen Kaiser und Papst im Mittelalter, 1928.

Michel Anton, Quellen und Studiën zum Schisma des XI. Jahrh. Humbert und Kerullarius, 2 Teile, 1930.

Rassow Peter, Die Kaiseridee Karls V dargestellt an der Politik der Jahre 1528-40, 1932.

Walser Fritz, Fünf Spanische Denkschriften an den Kaiser Karl V, 1932.

Friedensburg Walter, Kaiser Karl V und Papst Paul III, 1932.

Gallati Frieda, Die Eindgenossenschaft und der Kaiserhof Ferdinands II und Ferdinands III 1619-1657, Geschichte der formellen Lostrennung der Schweiz vom Deutschen Reich im westfälichen Frieden, 1932.

Gasser Adolf, Die Entstehung und Ausbildung der Landeshoheit im Gebiete der schweizerischen Eidgenossenschaft, 1930.

Gasser und Keller, Die territoriale Entwickelung der schweizerischen Eidgenossenschaft 1291-1797, 1932.

Schmitthenner Paul, Krieg und Kriegführung im Wandel der Weltgeschichte, 1930. - Europaïsche Geschichte und Söldnertum, 1933.

Die deutschen Parteiprogramme. Heft 1 Salomon Vom Erwachen, Des politischen Lebens in Deutschland bis zur Reichsgrundung 1872. Heft 2. Mommsen und Günther, lm deutschen Kaiserreich. 1871-1918, 1932.

Katholiek:

Göller Emil, Papsttum und Bussgewalt in spätrömischer und frühmittelalterlicher Zeit, 1933.

Schmidlin, Papsttum und Päpste im Zeitalter der Restauration, 1800-46, 1933.

Seppelt, Der Aufstieg des Papsttums, 1931.

Seppelt und Löffler, Papst geschichte von den Anfängen bis zur Gegenwart, 919 Bilder, 1933. Bernhart Jos, Der Vatikan als Thron der Welt, 1929.

[p. 177]

belang verloor, wordt in de nieuwe opvattingen van hare ingrijpende religieuse beteekenis beroofd. Toch is Lietzmann en geheel deze rationalistische school mijlenver verwijderd van de theorie der Germanisten en Nationalisten, die elke aanraking van het ras met het Christendom betreuren. Nu laat Lietzmann zich nog in met het voorhouden van het universalistische streven in de christelijke Oudheid.

[p. 178]

Later zal hij tegenover de kerstening der Germanen stelling moeten nemen en wel tegen de nieuwe stroomingen in, hetgeen hem dan ook wellicht moeilijkheden kan bezorgen.

Verheffend en tegelijk verdiepend rijst Ehrhards 'Kirche der Martyrer' uit de groote verwarring omhoog; het werk beantwoordt aan alle wetenschappelijke eischen en behandelt tevens het goddelijke piëteitsvol.

Maar de hoofdmoeilijkheid tegen het werk van Lietzmann, de geloochende Godheid van Christus en zijne opwerpingen er tegen, wordt opgelost door Lösch.

Keizers en Pausen, beiden hooren in de duitsche protestantsche literatuur geheel anders samen, dan in 't even welk ander land. Het Oostenrijksche (Habsburgers) en sinds 1871 het duitsche Keizerrijk zijn volgens de oudste joodsche en christelijke chronijken het vierde Rijk^(*) door den profeet Daniël verkondigd, het Rijk dat tot het einde der tijden bestaan zal. De onttroning der beide monarchen is dan ook een gevoelige, neerdrukkende slag; toch

(*) La part de la Chronique juive dans les erreurs de l'histoire universelle, Nouv. Rev. Theol. 1934, p. 941 ss.

[p. 179]

gaat de literatuur^(*) de oude baan en traditie verder op, alsof er niets gebeurd was. Vroeger ondernomen uitgaven worden voortgezet. - Al de werken van Pastor over de Pausen waren apologieën; de geschiedschrijvers die zijn werk voortzetten: Schmidlin, Seppelt, Bernhart, mogen nu een heel wat vrijeren toon aanslaan. Sinds Pius IX zijn wereldlijk gebied verloren had, werd de politieke rol van den paus slechts als een aanmatiging beoordeeld. De macht was alleen bij den Keizer. Maar betrekkelijk snel kregen de protestantsche historici zin voor het opkomen en tenietgaan van politieke machthebbers. Den val van Wilhelm II hebben ze op de vroegere pausen toegepast, die machtig tegenover de keizers gestaan hadden. Caspar Erich, een leek, die het priesterlijke karakter van het pausdom niet begreep of tenminste volledig verwaarloosde, beschreef in twee geleerde boekdeelen het geleidelijk opkomen van de wereldlijke macht der pausen tot den tijd van Karel den Groote. De schrijver heeft een klaren kijk voor groote historische stroomingen en hun samenhang. Naast dit groote werk zijn talrijke boeken en brochures verschenen, met dezelfde verheugende strekking, de pausen rechtmatiger te beoordeelen dan de ouderen dit gedaan hebben. Uit de meest uiteenloopende standpunten worden de betrekkingen tot den keizer bestudeerd: alles samen genomen steeds in welwillenden zin.

(*) Kehr, Italia pontijicia, 7 Bd.

Kehr, Erdmann Hispania pontificia.

Holtzmann, Britannia pontificia.

Lohmann, Collectio Wigoriensis (Collectio Londinensis Regia).

Ons besluit.

Hiermee verlaten we den stroom van het drukke letterkundig leven. Zijn golven en deiningen stuwen verder, ook wanneer we onze opmerkzaamheid op iets anders richten. Met sympathie, met een open oog het geestesleven van een volk na te gaan, werkt verheffend en bevredigend. Wat kan nu echter voor ons Katholieken het 'facit', de slotindruk zijn, bijzonder tegenover de protestantsche godsdienstige werken, die we zoo even beschouwden?

Vooreerst is er vreugde, rechtmatige voldoening over het succesvol strijden der Katholieken. Om dit succes door een gemakkelijk te begrijpen voorbeeld aanschouwelijk voor te stellen, nemen wij de geschiedenis van het Vaticaansch Concilie. Terwijl de Katholieken onder de wetten van den Kulturkampf gedrukt gingen, verschenen langzaam, in verloop van tien jaar (1877-1887) drie hatelijke boek-

[p. 180]

deelen van den Oud-Katholiek Joh. Friedrich. Eerst 16 jaar later durfde Granderath S.J. het aan een uiteenzetting te geven, bijna uitsluitend naar het standpunt der infallibilisten. Ze kon derhalve niet alzijdig bevredigen. Pas in 1933-34 verscheen een geheel onbevooroordeelde beschrijving der innerlijke gebeurtenissen van het Concilie door Dom Butler (in het Duitsch omgezet door Hugo Lang O.S.B.) waaraan nu ook de Protestanten de voorkeur geven. Het werk toont klaar en scherp aan, hoe tot het laatste oogenblik, een weliswaar steeds afnemende minderheid, vollen weerstand bood. Ze brengt evenzoo doeltreffend naar voren, hoe het aan het geloof eigen is, dat wie met volle recht tegenspreekt, waar het om eigen oordeel en strekking gaat, zich integendeel gehoorzaam bij het besluit der meerderheid, bij de eigenlijke definitie aansluit.

Maar het zou toch niet gerechtvaardigd zijn, met een gevoel van voldoening alleen, al het lastig zoeken en werken der Protestanten op zij te schuiven. Wekken de heldhaftige gevoelens van honderden predikanten in de verdediging van hun overgeleverde leer in ons niet de overtuiging, dat zij in dit geloof ter goeder trouw opgegroeid zijn, en daarom ook, alle moeilijkheden ten spijt, vast besloten er in te volharden? Als het zoo is, ligt dan ook in de talrijke wetenschappelijke werken, die we hier opsomden, een heldhalftig streven om tot kennis van volledige waarheid te komen. Want achter ieder groot litterarisch werk staat een levende persoonlijkheid, die zijn eigen idealen vertegenwoordigt en vol verlangen naar nieuwe doeleinden streeft.

Hoeveel edels en groote ligt dan niet in deze machtige literatuur, getuigend voor het karakter van het volk, waaruit het ontstond. Voor wie nog niet in ons geloof vereenigd zijn blijkt het werken, om de ondankbare en bittere erfenis der zoogezegde Reformatie, ongewoon lastig; en is dan de trouw, de ijver waarmee ze dit erf hunner vaderen verdedigen niet beschamend voor menig Katholiek land, dat de splitsing der 16^e eeuw niet kende? Verwierpen hier breede lagen der bevolking niet de zonnige, stralende en alzijdig verblijdende leer der Katholieke Moederkerk om wille van een armzalige aalmoes?

Welk groot verschil valt niet onmiddellijk op tusschen de talrijke protestansche schrijvers en geleerden in dit werk vermeld en zoovele ongeloovigen uit zuiver katholieke landen? Bij de eersten toch bewonderen wij onbaatzuchtigen wetenschappelijken arbeid, onvermoeid voortgezet, bij de tweeden treffen wij enkel armzalige oppervlakkigheid aan.